Ζάχρα Πουραζίζι: «Η αποστασιοποίηση κι ο ξεριζωμός έχουν κατακερματίσει το είναι μου»

 

Ζάχρα Πουραζίζι (Φωτογραφία: MoHo Pourazizi)

Ιρανικής καταγωγής και αυτοεξόριστη στο Παρίσι, η Ζάχρα Πουραζίζι είναι μια από τις πιο ιδιαίτερες και αιχμηρές σύγχρονες ποιητικές -και όχι μόνο- φωνές.

Συζητώντας μαζί της σε βάθος για τη γραφή, την ποίηση, την εξορία, την (αυτο)λογοκρισία, το Ιράν, την Ευρώπη και την Παλαιστίνη, με αφορμή την ανθολόγηση της δουλειάς της στο τρέχον τεύχος του περιοδικού Τεφλόν.

«Στην ποίησή της, δε σταματά ποτέ να επινοεί τη δική της γλώσσα μέσα στην περσική γλώσσα. Στα ποιήματά της εξερευνά έναν ολόκληρο σιωπηλό, εγκαταλελειμμένο, άρρητο ή άγραφο κόσμο», γράφει ο κριτικός λογοτεχνίας και μεταφραστής Parham Shahrjerdi για την ποίησή σου.

Ανακαλύπτεις και σμιλεύεις τη δική σου γλώσσα και φωνή μέσα από την ποίηση; Σε ποιον βαθμό και με ποιους τρόπους νιώθεις συνδεδεμένη με -ή αποκομμένη από- τη μακραίωνη περσική/ιρανική ποιητική παράδοση;

Η γραφή στα περσικά μού δίνει ελευθερία και μου επιτρέπει να δημιουργήσω τη γλώσσα μου, αποδομώντας και παραβιάζοντας μια σειρά κοινωνικών, πολιτικών και πολιτιστικών κανόνων, συμπεριλαμβανομένων των κανόνων της γραμματικής και της σύνταξης.

Εξ ου και είναι μια γλώσσα η οποία μου ανήκει. Για μένα, η ποίηση εμφανίζεται στο συμβολικό μητρώο. Το να σκέφτεσαι την ποίηση, επομένως, σημαίνει να απελευθερώνεις τη γλώσσα από τον εαυτό της.

Σίγουρα, στη μορφή και το περιεχόμενο αυτών που γράφω, υπάρχει μια φωνή, η δική μου φωνή, ένας λόγος που παραμένει πάντα τουλάχιστον ένα μέρος, σε διαφωνία με τη γλώσσα ως διατομική αντικειμενικότητα.

Διαφορετικά ποιήματα είναι αγκυροβολημένα στη μνήμη της γραφής μου. Η σύγχρονη ποίηση με την οποία είμαι συνδεδεμένη είναι μέρος της συνέχειας της σύγχρονης περσικής ποίησης, που ξεκίνησε από τον Nima Youchidj στις αρχές του 20ού αιώνα.

Ως έφηβη, ανακάλυψα τη σημασία και τον αντίκτυπο του έργου του χάρη σε σύγχρονους ποιητές των επόμενων γενεών.

Διαβάζω εκτενώς την κλασική λογοτεχνία από μικρή,

Νομίζω, ωστόσο, ότι η κλασική ποίηση θα μπορούσε να καταπνίξει και να περιορίσει το ποίημα ή να το αναγκάσει σε μια μουσικότητα και μια ποικιλόμορφη και μετρική αισθητική που κατά τη γνώμη μου υποτάσσουν τη γλώσσα σε προνεωτερικές λογικές και οριοθετούν το νόημα και τη φαντασία του ποιήματος.

Είναι ο «σιωπηλός, εγκαταλελειμμένος, ανείπωτος ή άγραφος κόσμος» όπου αναφέρεται ο Parham Shahrjerdi αυτός με τον οποίο αισθάνεσαι ιδιαίτερα εξοικειωμένη πολιτιστικά, κοινωνικά και ταξικά; Και αν ναι, γιατί;

Η εξωτερική άποψη υπερβαίνει το πεδίο ανάλυσής μου.

Με έναν υποκειμενικό τρόπο, καταλαβαίνω ότι αυτός ο άγραφος και άρρητος κόσμος τον οποίο υπαινίσσεται ο Parham Shahrjerdi είναι και ο γλωσσικός κόσμος (απαγορευμένες ή ταμπού λέξεις), η ποιητική μορφή (σε όρους καινοτομίας και παράβασης) και ο ανθρώπινος και κοινωνικός κόσμος (περιθωριακά άτομα).

Το σώμα είναι πανταχού παρόν στην ποίησή μου, ιδιαίτερα το γυναικείο σώμα, το οποίο έχει λογοκριθεί, απαγορευτεί, εξαφανιστεί και νοικοκυρευτεί στην Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν.

Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Τεχεράνη, από μια καλλιεργημένη, μεσοαστική οικογένεια.

Έχω ορισμένα πολιτιστικά και κοινωνικά κεφάλαια -δανείζομαι τις έννοιες του Πιερ Μπουρντιέ- που δε μου δίνουν πρόσβαση στα μέσα για να ανακαλύψω από κοντά περιθωριοποιημένους κοινωνικο-γεωγραφικούς κόσμους ή να αγγίξω το δέρμα της πραγματικότητάς τους.

Θυμάμαι να φαντάζομαι αυτούς τους κόσμους και αυτούς τους ανθρώπους και να διαβάζω τις ιστορίες τους σε βιβλία ή εφημερίδες όταν ήμουν έφηβη.

Αλλά ως ενήλικη, ξέρω πολλά περισσότερα και πολύ καλύτερα. Θα έπρεπε να φανταστούμε και να δημιουργήσουμε το αδύνατο.

Αν μια λέξη περιοριζόταν στο τίποτα, θα την έγραφα, και αν ένα άτομο καταδικαζόταν στη σιωπή, θα τον έβαζα να μιλήσει στα γραπτά μου.

«Το εγώ μου πραγματώνεται μέσα στον ύπνο του χρόνου. [...] Άθικτη, η νύχτα παραμένει», γράφεις στο ποίημα Ο χρόνος.

Mε ποια έννοια το εγώ -ατομικό και συλλογικό- «πραγματώνεται στον ύπνο του χρόνου»; Και πώς συνδέεσαι με τον πυκνό ιστορικό χρόνο, τόσο ως ποιήτρια ιρανικής καταγωγής και ως άτομο;

Έγραψα αυτό το ποίημα στα περσικά σε μια εποχή που ο χρόνος μου φαινόταν παγωμένος. Ένιωθα το βάρος του χρόνου, σαν το κεφάλι ενός κοιμισμένου ακουμπισμένου στον ώμο ενός άλλου.

Τα εμπόδια μεταξύ των γλωσσών δε μου επέτρεψαν να βρω μια τέλεια ισοδυναμία του αρχικού ρήματος στα γαλλικά που είναι ένας συνδυασμός δύο λέξεων.

Οπότε, έπαιξα με αυτή τη φράση και τη χειραγώγησα.

Στα περσικά υπάρχει η δυνατότητα αφαίρεσης του υποκειμένου από την πρόταση, γιατί η προσθήκη του επιθέματος του συζυγούς ρήματος αφαιρεί την απόλυτη αναγκαιότητα της παρουσίας του υποκειμένου.

Αποφάσισα να αποδομήσω το ρήμα και να κατασκευάσω την πρόταση στα γαλλικά με έμφαση στο θέμα «εγώ». Στο ασυνείδητο του ποιήματος, ίσως, αυτό το «εγώ» είναι ένα συλλογικό «εγώ».

Στη διάρκεια της λογοτεχνικής Ιστορίας της περσικής γλώσσας, και ειδικότερα της Ιστορίας της νεωτερικής και σύγχρονης λογοτεχνίας, αρκετοί Ιρανοί διανοούμενοι, ποιητές και συγγραφείς έχουν αυτοκτονήσει ή φονευθεί από την κυβέρνηση.

Τα βάσανα του «εγώ» αυτών των εξαφανισμένων ψυχών αντηχούν στην ψυχή του είναι μου ως ιρανικής καταγωγής συγγραφέως.

Γράφεις και στα φαρσί και στα γαλλικά και μεταφράζεις τα ποιήματά σου. Εξελίσσεσαι τόσο ως ποιήτρια όσο και ως άνθρωπος μέσα από αυτήν τη συνεχή διαδικασία;

Είναι μια συνεχής αναζήτηση στις γλώσσες μου, τα περσικά και τα γαλλικά.

Όταν γράφω στα περσικά, μερικές φορές βρίσκομαι να μεταφράζω ασυναίσθητα μια έκφραση ή μια λέξη στα γαλλικά και αντίστροφα. Είναι αλληλένδετο, μερικές φορές ακόμα και επώδυνο, γιατί μέσω της υπερβολής, οι γλώσσες μπορούν να χαθούν.

Η γραφή μου στα γαλλικά, η οποία τις περισσότερες φορές είναι επανεγγραφή και αναψυχή, περιέχει κατάλοιπα της περσικής, της τονικότητάς μου, της γλωσσικής μου φαντασίας.

Η εξέλιξή μου ως ποιήτριας είναι αναπόφευκτα μια εξέλιξη ως ατόμου που κατοικεί δύο γλώσσες. Η ποίησή μου αγγίχθηκε και χτυπήθηκε από αυτή τη διγλωσσία, αυτά τα μπρος πίσω και αυτό το απέραντο ταξίδι.

Τα ποιήματά σου απαγγέλλονται συχνά κατά τη διάρκεια δίγλωσσων αναγνώσεων και παραστάσεων στο ραδιόφωνο με τη συνοδεία μουσικής ή σύγχρονου χορού.

Γιατί είναι απαραίτητη για σένα η επιτελεστική -και, γενικά, η συλλογική- διάσταση της ποιητικής διαδικασίας;

Η ιδέα να ερμηνεύσω την ποίησή μου μου ήρθε χάρη σε φίλους στον καλλιτεχνικό και εναλλακτικό κόσμο του Παρισιού που με προσκαλούσαν μερικές φορές σε ραδιοφωνικές εκδηλώσεις ή σε φεστιβάλ μουσικών παραστάσεων.

Η απαγγελία ποιημάτων με μεταφέρει σε έναν χώρο διαφορετικό από αυτόν ο οποίος μου είναι οικείος ως συγγραφέα. Κατά τη διάρκεια των παραστάσεων ποίησης, το κοινό, ακροατής ή θεατής, δένεται μαζί της μέσω της ακρόασης και της σιωπής.

Πιστεύω ότι η ποίηση δημιουργείται σε δύο στιγμές, τη στιγμή της γραφής και τη στιγμή της ανάγνωσης, όπου το ποίημα ενσαρκώνεται στη φωνή και παίρνει μια σωματική διάσταση.

Η ποίησή μου έχει ρίζες στο είδος της μυθοπλασίας, έχω μεγάλο ενδιαφέρον για την αφήγηση.

Το «εγώ» στα ποιήματά μου δεν είναι αυτοβιογραφικό, με άλλα λόγια, η τροπικότητά του καθορίζεται περισσότερο από το μέλλον παρά από το παρελθόν.

Ταυτόχρονα, όταν απαγγέλλω τα ποιήματά μου, ακούω ξανά τον εαυτό μου, γίνομαι ακροάτρια του δικού μου ποιήματος, βγαίνω από τη γραφή μου, γυρίζω και την κοιτάζω στα μάτια.

Να προσθέσω επίσης πως η περσική ποίηση έχει μια πλούσια ρητορική παράδοση, που χρονολογείται από την αυγή του χρόνου.

Με τη φόρτιση των συναισθημάτων στη φωνή, η ποίηση μπορεί να ταράξει τον ακροατή και να σκίσει την καρδιά του. Αυτή η εμπειρία δε μοιράζεται μόνο μέσω της γραφής.

Το Objet(s) Perdu(s) είναι η τελευταία σου συνεργασία με τον μουσικό Nicolas Jorio. Θα ήθελες να αναλύσεις την ιδέα και τον στόχο αυτής της συνεργασίας και την αποδοχή της από το κοινό στη Γαλλία;

Το πρότζεκτ Objet(s) Perdu(s) έχει εξελιχθεί υπό τον τρέχοντα τίτλο Z&N, και είναι ένα έργο σε εξέλιξη. Πρόκειται ένα άλμπουμ σε μια σειρά τριών δίσκων, ο πρώτος εκ των οποίων έχει υλοποιηθεί.

Το άλμπουμ αποτελείται από ποιήματα από την τελευταία μου ποιητική συλλογή στα περσικά και ηχητικά και μουσικά κομμάτια - πολυοργανικά και πειραματικά του Nicolas.

Είναι ένας διάλογος ανάμεσα στην ποίηση και τη μουσική, τα σύμπαντά μας, τις δημιουργίες και τα οράματά μας.

Έχοντας εμφανιστεί σε δύο φεστιβάλ στο Παρίσι, ηχογραφήσαμε τη φωνή μου και υποβάλαμε αίτηση για καλλιτεχνική κατοικία στο Παρίσι. Στο τέλος της κατοικίας, οργανώσαμε μια συλλογική ακρόαση.

Η υποδοχή του έργου καθώς και η ανταπόκριση από το κοινό ήταν θετικές, τόσο από τους επαγγελματίες όσο και από τους μη επαγγελματίες.

«Το να είμαι στην Ευρώπη αποκομμένος από [την κοινότητά μου] είναι ένας περιορισμός από μόνος του. Το να μη σε γαλουχεί ένα περιβάλλον ενώ προσποιείσαι ότι είσαι ακόμα μέρος του είναι μια πρόκληση», δήλωσε πρόσφατα ο φυγάς Ιρανός σκηνοθέτης Μοχαμάντ Ρασούλοφ.

Σε ποιον βαθμό και με ποιους τρόπους η χωρική σου αποστασιοποίηση από την καθημερινή σύγχρονη ιρανική πραγματικότητα διαμόρφωσε ή/και επηρέασε τη δουλειά σου;

Είναι μια ρήξη. Δε ζω πλέον στο Ιράν, επομένως δεν έχω πια καμία αυθεντική γνώση ή προσωπικές εμπειρίες. Ωστόσο, βιώνω άλλες πραγματικότητες που με εμπνέουν και μία από αυτές είναι όσα συμβαίνουν στο Ιράν.

Είναι μια πραγματικότητα την οποία βιώνω εξ αποστάσεως και με τις πληγές της εξορίας.

Ο ξεριζωμός διαταράσσει τον κόσμο του ατόμου, αποδυναμώνει και ταυτόχρονα βαθαίνει το είναι του. Είναι ένα γεγονός που σηματοδοτεί φρικτά τη σχέση με τη ζωή και τον θάνατο.

Η αποστασιοποίησή μου, ωστόσο, είναι τόσο χωρική όσο και χρονική και με κάνει να χάνω λέξεις, αγαπημένα πρόσωπα, αναμνήσεις. Αυτή η εμπειρία ξύπνησε μέσα μου μια φωνή που επιδιώκει να πει, να αφηγηθεί και να εκφραστεί μέσω της γραφής.

Το γεγονός αυτό επηρέασε αναγκαστικά τη σύνδεσή μου με την περσική γλώσσα. Η έλλειψη άμεσης πρόσβασης στο περσόφωνο κοινό στο Ιράν με ώθησε αναπόφευκτα στην αυτομετάφραση και τη συγγραφή στα γαλλικά.

Επιπλέον, η γαλλική γλώσσα έχει εισέλθει στην ποίησή μου, γιατί ζω τις περισσότερες φορές σε αυτήν τη γλώσσα, και συνειδητοποιώ ότι αφήνει ίχνη στη γραφή μου στα περσικά.

Παρά το πάθος μου για τη μυθοπλασία, από τότε που βρίσκομαι στη Γαλλία, γράφω όλο και περισσότερη ποίηση, η οποία από μόνη της είναι ένα αποσπασματικό είδος. Η αποστασιοποίηση κι ο ξεριζωμός έχουν κατακερματίσει το είναι μου.

Υπάρχουν, παρ’ όλα αυτά, σύγχρονοι Ιρανοί καλλιτέχνες -είτε μέινστριμ είτε όχι- ή κάποια συγκεκριμένη εγχώρια λογοτεχνική τάση με τους οποίους/την οποία ταυτίζεσαι;

Δεν έχω πλέον πολλές γνώσεις για το τι συμβαίνει αυτήν τη στιγμή στον ιρανικό λογοτεχνικό κόσμο.

Όμως για πολύ καιρό, εξαιτίας του αυταρχικού καθεστώτος, πολλοί συγγραφείς, καλλιτέχνες, ποιητές και διανοούμενοι έχουν εγκαταλείψει τη χώρα, έχουν φυλακιστεί, εξοριστεί ή σκοτωθεί.

Θα έλεγα πως δεν ταυτίζομαι με συγγραφείς που υποτάσσονται στη λογοκρισία, ή που αυτολογοκρίνονται.

Πάντα όμως υπάρχουν αντίθετα ρεύματα. Για παράδειγμα, ο Ιρανός εκδότης της πρώτης μου ποιητικής συλλογής στη Γαλλία δημοσίευσε επίσης ποιητές οι οποίοι ζουν στο Ιράν.

Ένας συγγραφέας που δεν μπορεί να γράψει ή να δημοσιεύσει υποφέρει από απομόνωση και εξορία στη χώρα του.

Είναι πολύ πιο περίπλοκο να μιλάμε για τη Διασπορά, επειδή είναι διασκορπισμένη και εκπροσωπείται σε ελάχιστα ιρανικά μέσα ενημέρωσης στο εξωτερικό.

Πολλοί καλλιτέχνες έχουν μεταναστεύσει, κυρίως στη Βόρεια Αμερική. Ορισμένοι καλλιτέχνες δεύτερης γενιάς που γεννήθηκαν από έναν ή δύο Ιρανούς γονείς, αυτοπροσδιορίζονται ως Ιρανοί. Γνωρίζω τη δουλειά ελάχιστων από αυτούς.

Ο ιρανικός κινηματογράφος είναι συγκεκριμένα το καλλιτεχνικό μέσο το οποίο απέχει περισσότερο από το δικό μου, και οι Ιρανοί που δραστηριοποιούνται σε αυτό το μέσο είναι οι πιο απομακρυσμένοι από τις πολιτικές μου ιδέες και αξίες.

Αλλά η δυτική ματιά πάντα εστιαζόταν σε ορισμένες πτυχές, ορισμένα προφίλ, ορισμένους χαρακτήρες.

Είναι μια οπτική εξαιρετικά μεσοποιημένη, η οποία τροφοδοτείται από επιφανειακές πληροφορίες και κλισέ, είναι ένας μηχανισμός αναπαραγωγής αυτής της εικόνας.

Αν δεν είχες φύγει από το Ιράν, δε θα είχες επιβιώσει μακροπρόθεσμα ή/και η ακεραιότητα του ποιητικού σου οράματος θα είχε τεθεί σε κίνδυνο.

Αισθάνεσαι, ωστόσο, ότι η Γαλλία -και η Ευρώπη γενικότερα- εξακολουθούν να παραμένουν προπύργια της ελευθερίας του λόγου, αν λάβουμε υπόψη την εντεινόμενη δίωξη/φίμωση των παλαιστινιακών/φιλοπαλαιστινιακών φωνών;

Δεν έχω κανένα συμβιβασμό με το σύστημα της λογοκρισίας και της καταστολής. Καθώς το Ιράν έχει ζήσει υπό δικτατορικά καθεστώτα επί αιώνες, έχω κληρονομήσει ιστορικά τη δίψα για ελευθερία έκφρασης.

Στη Γαλλία, παρατηρώ πως είναι ολοένα και πιο περίπλοκο ή λεπτό να υπερασπιστεί κάποιος δημόσια τις πολιτικές του απόψεις με γενικούς όρους, παρά το γεγονός ότι θεωρητικά υπάρχει ελευθερία έκφρασης.

Η γαλλική κυβέρνηση έχει υιοθετήσει μια ρητορική περί υπερβολικής ασφάλειας, κηρύσσοντας κατάσταση έκτακτης ανάγκης από το 2015.

Θυμάμαι πως έχουν ακυρωθεί πολιτιστικές εκδηλώσεις που συνδέονται με την Παλαιστίνη.

Για παράδειγμα, μια συνάντηση με την Τζούντιθ Μπάτλερ τον Δεκέμβριο του 2023 ακυρώθηκε από το Δημαρχείο του Παρισιού με το πρόσχημα της πιθανής διατάραξης της δημόσιας τάξης.

Έχουν περάσει μερικές δεκαετίες από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ο φασισμός και η γενοκτονία επιστρέφουν, με την υποστήριξη των Δυτικών κυβερνήσεων. Το κακό στον κόσμο γύρω μας δεν είναι πρωτοφανές.

Σε αυτούς τους σκοτεινούς καιρούς, όμως, εμφανίζεται και αντίσταση.

Το τρέχον τεύχος του περιοδικού Τεφλόν λειτουργεί ως η ιδανική εισαγωγή στην ποιητική δουλειά σου. Είσαι εξοικειωμένη/σε διάλογο με σύγχρονες/σύγχρονους Ελληνίδες/Έλληνες ποιήτριες/ποιητές;

Λυπάμαι που δε γνωρίζω τη γλώσσα κι έχω διαβάσει ελάχιστες μεταφράσεις ελληνικής ποίησης - μεταξύ άλλων, την ποίηση του Γιάννη Ρίτσου που είναι μεταφρασμένος από έναν αριστερό Ιρανό ποιητή, τον Ahmad Shamlou.

Πρόσφατα, κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στη βιβλιοθήκη του CIPM (Διεθνές Κέντρο Ποίησης Μασσαλίας), ανακάλυψα το έργο του Οδυσσέα Ελύτη, Δυτικά της λύπης, μεταφρασμένο στα γαλλικά το 2022.

Ελπίζω να έρθει μια μέρα κατά την οποία θα ανακαλύψω την ελληνική ποίηση στο πρωτότυπο.

Ευχαριστώ θερμά τη Ζάχρα Πουραζίζι για την παραχώρηση της φωτογραφίας της.

Η ποίηση της Ζάχρα Πουραζίζι ανθολογείται στο τεύχος 32 του περιοδικού Τεφλόν. Κείμενο-Μετάφραση: Δήμητρα Λ. Νικολοπούλου.