Aliona van der Horst: «H Ρωσία δεν είχε την ευκαιρία ν’ ασχοληθεί με το παρελθόν της»

 

To ακανθώδες και μάλλον αντιδημοφιλές ζήτημα της μεταχείρισης των Σοβιετικών αιχμαλώτων πολέμου «ανασκάπτεται» μέσα από μια επώδυνη προσωπική ιστορία στο ντοκιμαντέρ Στρέψε το σώμα σου στον ήλιο.

Προϊόν επίπονης έρευνας της Aliona van der Horst, καταξιωμένης Ολλανδής ντοκιμαντερίστριας ρωσικής καταγωγής, προβάλλεται στο πλαίσιο του 24^ου ΦΝΘ. Συνομιλώντας με την σκηνοθέτρια.

Έχουν περάσει 25 χρόνια από το κινηματογραφικό σας ντεμπούτο, το σπουδαστικό ντοκιμαντέρ Η γυναίκα με το λευκό καπέλο. Πώς γεννήθηκε, αλήθεια, η ανάγκη σας να καταπιαστείτε με το σινεμά;

Κάπως από σύμπτωση, όπως τα περισσότερα πράγματα. Ποτέ δε φανταζόμουν ότι θα μπορούσα να κάνω κάτι τέτοιο.

Ήταν μια ανακάλυψη για μένα πως υπήρχε αυτό το επάγγελμα- και ταυτόχρονα ότι θα μπορούσα να μιλάω στους ανθρώπους με μια κάμερα.

Αρχικά σπούδασα ρωσική λογοτεχνία και έγινα διερμηνέας στη δεκαετία του 1990.

Κάποια στιγμή, φοιτητές της κινηματογραφικής σχολής στο Άμστερνταμ μου ζήτησαν να τους ακολουθήσω σε ένα ταξίδι με το τρένο από την Ολλανδία στη Μόσχα, στο πλαίσιο γυρισμάτων ενός φιλμ τους.

Τότε συνειδητοποίησα πόσο καλή δικαιολογία είχα να χτυπάω τις πόρτες των συνεπιβατών μου κατά τη διάρκεια του 40ωρου ταξιδιού. Ήταν μια αποκάλυψη!

Και οι πόρτες παρέμειναν ανοιχτές;

Όλοι οι άνθρωποι ήταν πολύ ανοιχτοί όταν εμφανιζόσουν με μια κάμερα. Μετά σπούδασα κι εγώ κινηματογράφο, κι όλα εξελίχθηκαν πολύ φυσικά.

Ήταν η ενασχόληση με τη δημιουργία ντοκιμαντέρ ένας τρόπος να ανακαλύψετε εκ νέου τη Ρωσία, με την οποία διατηρείτε μια επαμφοτερίζουσα σχέση;

Απολύτως, καθώς μου έδωσε την ευκαιρία να εντρυφήσω σε βάθος στα θέματά μου.

Σ’ αυτό άλλωστε αφορά η δημιουργία ντοκιμαντέρ, στο να εξειδικευτείς σε όσα θέλεις να αποτυπώσεις φιλμικά.

Η Ρωσία ήταν το μυστήριο της παιδικής μου ηλικίας που ήθελα να λύσω. Γεννήθηκα εκεί, μεγάλωσα στην Ολλανδία, αλλά κάθε χρόνο πηγαίναμε στη Ρωσία για διακοπές με την μητέρα μου.

Ήθελα να καταλάβω τα συναισθήματά της για τη χώρα, γιατί έκλαιγε όταν άκουγε έναν συγκεκριμένο τραγουδιστή διαμαρτυρίας και τη συμπεριφορά των γονιών μου.

Έχει διευκρινιστεί ή λυθεί αυτό το μυστήριο έκτοτε;

Ποτέ δε θα λυθεί πλήρως, νομίζω. Κατανοώ μεν ασύγκριτα περισσότερα, αλλά -καθώς γερνάω- υπάρχουν πράγματα που δε γνωρίζω απολύτως. Νιώθω πολύ κοντά στη ρωσική γλώσσα και κουλτούρα, τη σοφία πολλών ανθρώπων που ζουν εκεί.

Ακόμα προσπαθώ να καταλάβω τι σημαίνει η ιστορικοπολιτική κατάσταση γι’ αυτούς.

Το πιο πρόσφατο ντοκιμαντέρ σας, Στρέψε το σώμα σου στον ήλιο, επίσης καταπιάνεται με τα τραύματα του παρελθόντος σε προσωπικό, οικογενειακό και συλλογικό επίπεδο.

Ο θάνατος των Σοβιετικών αιχμαλώτων πολέμου είναι η μεγαλύτερη μαζική δολοφονία ανθρώπων μετά το Ολοκαύτωμα. Αφορά σε 3 εκατομμύρια ανθρώπους, αριθμός που αμφισβητείται.

Από τη σοβιετική πλευρά δεν υπήρχαν πολλές διαθέσιμες πληροφορίες. Αν υπήρξες αιχμάλωτος πολέμου, θεωρείτο πολύ ντροπιαστικό, οπότε επικρατούσε σιωπή.

Πόσο μάλλον αν αυτοί οι αιχμάλωτοι πολέμου είχαν -καταναγκαστικά ή εθελοντικά- στρατευτεί με τους Ναζί. Αυτό το τραύμα βιώνει η Σάνα, η πρωταγωνίστριά σας, κόρη ενός τέτοιου αιχμαλώτου πολέμου.

Είναι πολύ επώδυνο να μιλάς για ένα θέμα όπως αυτό.

Ούτε, όμως, και στη Δυτική Ευρώπη ή στις Η.Π.Α. είναι πολύ γνωστό, λόγω έλλειψης ενδιαφέροντος.

Ο Στάλιν οδήγησε στον θάνατο 30% των αιχμαλώτων πολέμου με το να μην υπογράψει τη Σύμβαση της Γενεύης για την ανθρωπιστική μεταχείρισή τους. Από τους αιχμαλώτους πολέμου της πλευράς των Συμμάχων, αντιθέτως, μόνο το 1.7% πέθανε.

Και οι Ναζί, βέβαια, τους αντιμετώπιζαν ως υπάνθρωπους. Πάντως κι εγώ, παρά τις ρωσικές καταβολές μου, έπρεπε να ανατρέξω στη Wikipedia για να συνειδητοποιήσω το μέγεθος της τραγωδίας.

Γενικά μιλώντας, έχουν απομείνει πολλοί συγγενείς πρώην αιχμαλώτων πολέμου που πέθαναν ή -αφότου επαναπατρίστηκαν- υπέφεραν;

Υπάρχει πολύ ζωηρή και πολωμένη αντιπαράθεση στα ρωσικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως προς το αν αυτοί οι άνθρωποι ήταν προδότες ή θύματα.

Η πρωταγωνίστριά μου είναι δεύτερης γενιάς συγγενής, καθώς επρόκειτο για τον πατέρα της, ενώ σε άλες περιπτώσεις έχουμε συγγενείς τρίτης ή τέταρτης γενιάς.

Σχεδόν 2 εκατομμύρια πρώην αιχμάλωτοι πολέμου επαναπατρίστηκαν, και είμαι σίγουρη πως έχουν συγγενείς που θα ήθελαν να μιλήσουν. Από την άλλη, δεν είναι ένα δημοφιλές θέμα.

Ακόμα κι ανάμεσα σε διανοούμενους, κάποιοι είναι καχύποπτοι. Οι άνθρωποι είναι εκπαιδευμένοι να σκέφτονται σχηματικά και να μην αντιλαμβάνονται όλες τις γκρίζες αποχρώσεις ενός πολέμου.

Η νίκη στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι το μόνο που έχουν οι Ρώσοι για να νιώθουν περήφανοι.

Η περηφάνια για την καθοριστική συμβολή του Κόκκινου Στρατού στη συντριβή του ναζισμού δεν αντιφάσκει, πάντως, με την αντίθεση στις ωμότητες εναντίον ανθρώπων που ενδεχομένως βρέθηκαν στη λάθος πλευρά των χαρακωμάτων.

Κι αυτό το ταξίδι -ιδίως για την Σάνα- είναι, όπως για εσάς η δημιουργία ντοκιμαντέρ, μια διαδικασία ανακάλυψης και -ίσως- συμφιλίωσης.

Έτσι νομίζω. Δεν αφορά, όμως, μόνο εκείνη και τον πατέρα της. Αποτελεί ένα «όχημα» για την αφήγηση της ιστορίας 5 εκατομμυρίων αιχμαλώτων πολέμου, μια ιστορία στην οποία ούτε οι Συμμαχικές Δυνάμεις διαδραμάτισαν καλό ρόλο.

Το ντοκιμαντέρ έχει να κάνει, λοιπόν, με την ευθραυστότητα των ανθρώπων που υπήρξαν μαριονέτες στη μάχη μεταξύ δικτατόρων. Πάντα είμαστε παιδιά του καιρού μας, και οι μεγάλες δυνάμεις διαμορφώνουν τη μοίρα μας.

Εσείς επιλέγετε να συμμαχείτε με τους καθημερινούς ανθρώπους, και μ’ αυτόν τον τρόπο προσπαθείτε να προσεγγίσετε τη μεγάλη Ιστορία.

Ακριβώς. Για μένα, η πράξη της παρακολούθησης του αρχειακού υλικού σχετικά με αιχμαλώτους πολέμου ήταν και μια πράξη αναγνώρισης της μοίρας τους και «επιστροφής» του προσώπου τους σ’ αυτές τις ανώνυμες υπάρξεις.

Όταν παρακολουθείς το φιλμ ως θεατής, βλέπεις την Ιστορία, και η Ιστορία σού ανταποδίδει το βλέμμα, καθώς όλοι οι αιχμάλωτοι κοιτάζουν τον φακό.

Η Ιστορία, άλλωστε, συντίθεται από ανθρώπους και πρόσωπα -όχι μόνο από μεγάλα ιστορικοπολιτικά γεγονότα- και το ντοκιμαντέρ σας μάς υπενθυμίζει τη σημασία του ανθρώπινου παράγοντα.

Ήταν δύσκολη η σύνθεση και του αρχειακού υλικού σε αφηγηματικό επίπεδο;

Δεν την έκανα μόνη μου, βοηθήθηκα στην έρευνα των αρχείων.

Αναζητούσα ποιητικές εικόνες, «έπαιζα» με αυτές, επιβράδυνα την ταχύτητα του υλικού, «ζούμαρα» σ’ αυτό. Είναι η «μετάφραση» της διαδικασίας από την οποία πέρασα κι εγώ όταν κοιτούσα το αρχειακό υλικό.

Ο πόλεμος έχει να κάνει με την αναμονή, την απελπισία, όχι μόνο με τις εκρήξεις. Η μοίρα του ατόμου γίνεται η συλλογική μοίρα.

Επιστρέφοντας στη σχέση σας με τη Ρωσία, υπάρχουν στοιχεία που εξακολουθούν να σας βασανίζουν, πέρα από όσα δε γνωρίζετε;

Από κρίση σε κρίση, η Ρωσία δεν είχε την ευκαιρία ν’ ασχοληθεί με το παρελθόν της. Τα συλλογικά τραύματα του παρελθόντος είναι πολλά και σχεδόν όλοι έχουν επηρεαστεί. Αυτό ως έναν βαθμό δε γίνεται κατανοητό από το Δυτικό κοινό.

Πρέπει, όμως, να καταλάβουμε αυτά τα τραύματα, ώστε να καταλάβουμε ποιες είναι οι ρίζες μας και πώς τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα διαμορφώνουν τις οικογενειακές σχέσεις. Δεν υπάρχει, όμως, στη Ρωσία κουλτούρα στοχασμού πάνω σ’ αυτά.

Και στην Ολλανδία, βέβαια, το ζήτημα της αποαποικιοποίησης της Ινδονησίας άνοιξε 70 χρόνια αργότερα.

Το ντοκιμαντέρ σας προβάλλεται στο πλαίσιο του Διεθνούς Διαγωνιστικού του 24^ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Ποιες είναι οι προσδοκίες σας;

Δεν έχω ξαναβρεθεί στο Φεστιβάλ! Τα τελευταία δύο χρόνια όλες και όλοι «λιμοκτονούμε» να βιώσουμε μια κανονική φεστιβαλική εμπειρία.

Επαναπροσδιόρισε η πανδημία τον τρόπο που κάνετε ταινίες ή προσεγγίζετε τους ανθρώπους;

Είναι πρόωρο να πούμε κάτι τέτοιο, αλλά κατέστησε σαφές το πόσο λαχταρούμε την ανθρώπινη επαφή, τη συνύπαρξη και το να γιορτάζουμε το ντοκιμαντέρ.

Φοβάμαι, ωστόσο, ότι κάποιες αφηγήσεις θα τα πάνε καλά, ενώ άλλες -για μένα πιο ενδιαφέρουσες- θα υποφέρουν. Γι’ αυτό και είναι σημαντικό να προσκαλείς τους ανθρώπους να βλέπουν ντοκιμαντέρ. Αυτό καθιστά τα φεστιβάλ σημαντικά.

Το ντοκιμαντέρ της Aliona van der Horst Στρέψε το σώμα σου στον ήλιο προβάλλεται, σε ευρωπαϊκή πρεμιέρα, στο πλαίσιο του Διεθνούς Διαγωνιστικού του 24^ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.

Η προβολή του σε φυσικό χώρο πραγματοποιείται την Κυριακή, 13 Μαρτίου (κινηματογράφος Ολύμπιον, 20:00), παρουσία της σκηνοθέτριας.

Διαδικτυακά είναι διαθέσιμο μεταξύ 14 και 20 Μαρτίου.