Georgi Gospodinov: «Η λογοτεχνία είναι η μόνη μορφή αθανασίας που έχει ανακαλυφθεί»

 

Η άνοια, το γήρας, ο θάνατος, η ταυτότητα, ο χρόνος και η έννοια της Ευρώπης εξερευνώνται με τον ευρηματικό, υποδόρια χιουμοριστικό τρόπο του Βούλγαρου συγγραφέα Georgi Gospodinov στο πολυεπίπεδο μυθιστόρημα Χρονοκαταφύγιο.

Συνομιλώντας με έναν ανήσυχο στιλίστα της γραφής με αφορμή την κυκλοφορία του βραβευμένου βιβλίου του στα ελληνικά.

«Όλα τα αληθινά πρόσωπα σε αυτό το μυθιστόρημα είναι επινοημένα, μόνο τα επινοημένα είναι αληθινά», γράφεις στην εισαγωγή του Χρονοκαταφυγίου.

Είναι η λογοτεχνία μια διαρκής διαδικασία επανεπινόησης/επανερμηνείας του εαυτού, του παρελθόντος και του μέλλοντος ενός ανθρώπου;

Η λογοτεχνία είναι η μόνη μορφή αθανασίας που έχει μέχρι τώρα ανακαλυφθεί. Ή ένας τρόπος να ζεις πολύ περισσότερο από τον χρόνο που σου έχει παραχωρηθεί. Και να ζεις σε διαφορετικά σώματα, ταξιδεύοντας διαμέσου του χρόνου.

Αυτό ούτε η ιατρική ούτε η κβαντική φυσική το έχουν ακόμα πετύχει. Και με αυτή την έννοια, ναι, διαρκώς επανεφευρίσκουμε τους εαυτούς μας. Χάρη στην ενσυναίσθηση με την οποία διαβάζουμε, κάθε φορά είμαστε αυτοί για τους οποίους διαβάζουμε.

Η λογοτεχνία και η αφήγηση ιστοριών προσφέρουν στις κατά τα άλλα ταπεινές καθημερινές μας δραστηριότητες την ελπίδα κάποιου ανώτερου κρυμμένου νοήματος. Όταν λες τη δικιά σου ιστορία, μοιάζει ξαφνικά να βγάζει νόημα.

Με αυτή την έννοια, μπορεί ο Γκαουστίν, ο περιπλανώμενος συνταξιδιώτης σου και ιδρυτής της «κλινικής για το παρελθόν», να ιδωθεί ως η «λογοτεχνική» σου προέκταση και εσύ ως η προέκτασή του στην «πραγματική ζωή»;

Ο Γκαουστίν είναι όλα τα σώματα που είχα θελήσει να έχω, όλοι οι χρόνοι που θέλω να βιώσω και δε θα το καταφέρω εξαιτίας του δικού μου περιορισμένου χρόνου και σώματος.

Σε ένα από τα κεφάλαια αυτού του μυθιστορήματος ο αφηγητής παραδέχεται ευθέως πως ό,τι δεν έχει τολμήσει μετατρέπεται σε ιστορίες. Ο Γκαουστίν είναι όσα δε θα μπορούσα να είμαι. Κάθε άνθρωπος έχει έναν σωσία όπως αυτός.

Γιατί, κατά τη γνώμη σου, το παρελθόν βρίσκεται κρυμμένο στα απογεύματα και τις μυρωδιές; Είναι αλήθεια πως «δεν πεθαίνει ποτέ, δεν παρέρχεται καν», σύμφωνα με το παράθεμα του Φόκνερ από το Ρέκβιεμ για μια μοναχή;

Γιατί πιστεύω ότι οι αληθινές επιφοιτήσεις του παρελθόντος είναι κρυμμένες σε υποθετικά ασήμαντες λεπτομέρειες, σε μια εποχή στερημένη από τον ισχυρισμό της αποκλειστικότητας, στις τρεις το μεσημέρι, όταν όλα είναι αφημένα στον εαυτό τους.

Διαρκώς φέρνουμε στον νου μας το παρελθόν και με αυτή την έννοια αυτό είναι διαρκώς τριγύρω μας, μπορούμε να πούμε πως είμαστε φτιαγμένοι από παρελθόν, διαρκώς επαναλαμβάνουμε και ανακαλούμε χειρονομίες, λέξεις και πρόσωπα.

Παρεμπιπτόντως, η ιατρική δείχνει επίσης πως οι μυρωδιές και οι ήχοι κρατούν ένα ιδιαίτερο κλειδί για τη μνήμη μας, αυτό είναι αρχετυπικά ριζωμένο σ’ εμάς ως ανθρώπινες υπάρξεις.

Το Δημοψήφισμα για το παρελθόν, το πιο ευρηματικό κεφάλαιο του Χρονοκαταφυγίου, είναι ένας παιχνιδιάρικος στοχασμός πάνω στο τι σημαίνει να είναι κάποιος Ευρωπαίος στις μέρες μας.

Αυτό ήταν ένα από τα διακυβεύματα του μυθιστορήματος. Προέρχομαι από μια γενιά που της είχαν υποσχεθεί μέλλον. Τώρα, οι νέοι ιδεολόγοι μάς υπόσχονται παρελθόν. Προφανώς, το μέλλον έχει στο μεταξύ στερέψει.

Σε κάθε περίπτωση, και οι δύο υποσχέσεις, και οι δύο επιταγές είναι χωρίς αντίκρυσμα.

Ήθελα να δώσω μια απτή εικόνα του πού βρισκόμαστε σήμερα ως Ευρωπαίοι. Μια εικόνα του οξέος ελλείμματος παρόντος και κοντινού μέλλοντος στο οποίο είμαστε βυθισμένοι.

Σε αγχωτικούς καιρούς, οι άνθρωποι αναζητούν καταφύγιο στο παρελθόν. Τι θα συνέβαινε αν ολόκληρα έθνη και χώρες αποφάσιζαν να επιστρέψουν στο 20ό αιώνα; Αυτά τα ερωτήματα θέτει το μυθιστόρημα.

Έχοντας απορρίψει και την κομμουνιστική/σοσιαλιστική και την εθνικιστική αφήγηση/κοσμοθεωρία, πού αισθάνεσαι πιο πολύ στο σπίτι σου, υπαρξιακά μιλώντας;

Εντός του πλαισίου των αυστρο-ουγγρικών πρωινών και των ιταλικών νυχτών, όπως λυρικά αναφέρεις;

Αυτό είναι το πρόβλημα, έχουμε χάσει την αίσθησή μας της πατρίδας σ’ αυτόν τον κόσμο. Αυτό το μυθιστόρημα γεννήθηκε από την κατάσταση της έλλειψης πατρίδας εντός της οποίας κατοικούμε.

Αλλά αυτό δεν είναι ένα γεωγραφικό ή χωρικό συναίσθημα. Η πατρίδα δεν είναι απλώς ένας τόπος. Η πατρίδα είναι ο χρόνος.

Εμείς, όπως ο Γκαουστίν, έχουμε γίνει απάτριδες μέσα στον χρόνο. Κι ένα από τα τελευταία θραύσματα σ’ αυτό το μυθιστόρημα περιγράφει ακριβώς αυτό το νέο σύνδρομο, το σύνδρομο τού μη ανήκειν.

Αν πρέπει ν’ απαντήσω με μια λέξη, έτσι νιώθω: δεν ανήκω.

Κι η σύγχρονη Βουλγαρία; Ποια θέση καταλαμβάνει στον ψυχικό, πολιτισμικό, πολιτικό και κοινωνικό «χάρτη» της Ευρώπης;

Υπάρχουν πάντα περισσότεροι χάρτες της Ευρώπης. Κάθε χώρα έχει τον δικό της, και είναι διαφορετικός από εκείνον των άλλων.

Σήμερα, η κατάσταση στη Βουλγαρία είναι αρκετά συγκεχυμένη, έχει εξελιχτεί λιγάκι όπως αυτή στο βιβλίο.

Έχουμε περάσει μια σειρά από εκλογές, διαδηλώσεις, δύσκολη διαχείριση της κρίσης που σχετίζεται με τον κορονοϊό, ευρέως διαδεδομένες θεωρίες συνωμοσίας.

Κι όμως, παρά τις αυξανόμενες φωνές των εθνικιστών, η Ευρώπη είναι μια πραγματική αξία για εμάς. Την έχουμε ονειρευτεί επί υπερβολικά μεγάλο διάστημα για να την εγκαταλείψουμε τόσο εύκολα τώρα.

Είναι τα έθνη-κράτη όντως εξίσου σημαντικά με τις μύγες;

Είναι σίγουρα νεότερα, πιο αφύσικα και πιο τεχνητά από τις μύγες. Είναι καλό να το ξέρουμε αυτό όταν πέφτουμε σε εθνικιστική ή ανθρωποκεντρική τυφλότητα.

Σύμφωνα με το διάσημο παράθεμα του Στεφάν Μαλαρμέ, που κι εσύ παραθέτεις, «Όλα στον κόσμο υπάρχουν προκειμένου να καταλήξουν σε ένα βιβλίο». Αν, λοιπόν, ήταν να μεταμορφωθείς σε ένα και μοναδικό βιβλίο, ποιο θα ήταν αυτό και γιατί;

Υπάρχουν αυτά τα παλιά ετερόκλητα βιβλία, κάποια τα αποκαλούν «δαμασκηνά», που περιέχουν όλων των ειδών τα κείμενα:

Iστορικές σημειώσεις, βοτανοθεραπευτικές πραγματείες και ξόρκια για διάφορες ασθένειες, φυσική Ιστορία, μελισσοκομικές οδηγίες, σύντομες παραβολές και ποιήματα, θραύσματα όλων των ειδών.

Σαν μια τέτοια παλιά συλλογή βλέπω τον εαυτό μου. Γενικά, και τα βιβλία μου είναι γραμμένα με αυτόν τον τρόπο.

Τελικά, μπορεί ένα χρονοκαταφύγιο να πάρει και τη μορφή μιας βιβλιοθήκης;

Και πόσο σημαντικό είναι να επανακτήσουμε την απόλαυση της ανάγνωσης, της σκέψης και της κριτικής δράσης -και σε συλλογικό επίπεδο- μέσα σε ένα κοινωνικο-οικονομικό σύστημα που αποθεώνει τον ατομικισμό;

Απολύτως, η βιβλιοθήκη είναι ένα από τα πρότυπα του Χρονοκαταφυγίου.

Στην πραγματικότητα, άρχισα να γράφω το μυθιστόρημα σε μια τέτοια φιλόξενη βιβλιοθήκη, τη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης.

Όταν με καταλάμβανε κάποιο άγχος, πήγαινα στο αναγνωστήριο, κοίταζα απλώς τις ράχες των βιβλίων που ήταν απλωμένα στα ράφια και διάβαζα τους τίτλους σαν μάντρα.

Ακόμα και οι πόλεμοι, οι πανδημίες και τα άγχη μας αργά ή γρήγορα γίνονται βιβλία, αν προεκτείνουμε αυτή τη σκέψη του Μαλαρμέ.

Εξακολουθώ να πιστεύω πως η λογοτεχνία και η αφήγηση ιστοριών μπορούν να μας σώσουν σε έναν κόσμο όπως τον δικό μας σήμερα.

Γιατί οι ιστορίες είναι σαν τον μίτο της Αριάδνης, μας δεσμεύουν σε μια κοινωνία, μάς εμποδίζουν από το να χαθούμε μέσα στον λαβύρινθο.

Εφόσον αφηγούμαστε ιστορίες και μιλάμε μεταξύ μας, ο κόσμος δεν έχει τελειώσει ακόμα.

Η φωτογραφία του συγγραφέα που συνοδεύει την ανάρτηση προέρχεται από το προσωπικό αρχείο του και παραχωρήθηκε ευγενικά από τον ίδιο. Τον ευχαριστώ γι’ αυτό, όπως φυσικά και για τις ευφυείς, πνευματώδεις απαντήσεις του.

Το μυθιστόρημα του Georgi Gospodinov Χρονοκαταφύγιο κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Ίκαρος σε μετάφραση της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου.