Nτανιέλ Φερέιρα: «Η λογοτεχνία είναι μια πράξη αγάπης»

 

Η μνήμη ενός τραύματος, εν προκειμένω μιας μαζικής σφαγής αμάχων από ομάδα παραστρατιωτικών στην Κολομβία, βρίσκεται στον πυρήνα του συνταρακτικού μυθιστορήματος Ταξίδι μέσα σε μια σταγόνα αίμα.

Γραμμένο από τον Ντανιέλ Φερέιρα, έναν από τους πλέον ταλαντούχους Λατινοαμερικανούς πεζογράφους της νεότερης γενιάς, κυκλοφόρησε στα ελληνικά το φθινόπωρο του 2021. Συζητώντας με τον συγγραφέα.

Γεννήθηκες στην ορεινή πόλη του Σαν Βισέντε δε Τσουσουρί και το μυθιστόρημά σου Ταξίδι μέσα σε μια σταγόνα αίμα μοιάζει με μυθοπλαστικό στοχασμό πάνω στα φονικά γεγονότα που συντελέστηκαν εκεί στις 29/5/1988 όταν ήσουν μόλις 7.

Πώς κατόρθωσες να διαχειριστείς και να ξεπεράσεις το τραύμα εξαιτίας τέτοιων ή παρόμοιων συμβάντων σε τόσο νεαρή ηλικία;

Αυτό που συνέβη είναι ότι εκείνον τον Μάιο έγινε μια σφαγή αγροτών στο Σαν Βισέντε δε Τσουσουρί, μια αγροτική πόλη στην περιοχή του Σανταντέρ, στην Κολομβία.

Η σφαγή εξαπολύθηκε όταν ο εθνικός στρατός πολυβόλησε τους συγκεντρωμένους, ως απάντηση στη δολοφονία του συνταγματάρχη ο οποίος διοικούσε τα στρατεύματα που κινητοποιήθηκαν για να συλλάβουν τους αγρότες.

Οι αγρότες είχαν οργανωθεί και διαδήλωναν σε ένδειξη διαμαρτυρίας κατά της κυβέρνησης του προέδρου Βιρτζίλιο Μπάρκο.

Μεταξύ άλλων, διαμαρτύρονταν για τη συμμετοχή κρατικών δυνάμεων στη συγκρότηση παραστρατιωτικών τμημάτων που κατέστρεψαν την περιοχή Magdalena Medio.

Ήταν ένα περίπλοκο και σκοτεινό γεγονός κατά το οποίο ο κολομβιανός στρατός τιμώρησε τον πληθυσμό εφαρμόζοντας ένα στρατιωτικό δόγμα που είχε διδαχτεί στο School of the Americas στις Η.Π.Α.

Αυτό το δόγμα προωθούσε την παραστρατιωτική οργάνωση στη χώρα μας, στο πλαίσιο της οποίας το ένα μέρος του άμαχου πληθυσμού ήταν οπλισμένο για να επιτεθεί στο άλλο.

Η εν λόγω σφαγή ήταν μια ακόμη από τις πολυάριθμες που επαναλήφθηκαν σε άλλες περιοχές και, επιπλέον, μια αντανάκλαση της υποβάθμισης της πολιτικής βίας προς τα τέλη του περασμένου αιώνα στην Κολομβία.

Αντάρτες, παραστρατιωτικοί και κρατικές δυνάμεις αμφισβήτησαν εδάφη στα οποία αργότερα θα εγκαθίσταντο μεγάλες εκμεταλλεύσεις μονοκαλλιέργειας και εξορυκτικά έργα.

Έτσι, αποφάσισα να φτιάξω ένα μυθιστόρημα που ήταν μια σύνθεση εκείνης της εποχής χρησιμοποιώντας ως δραματικό πυρήνα μια σφαγή.

Όταν άρχισα να γράφω μυθοπλασία, χρόνια αργότερα, μου ήρθε στο μυαλό εκείνη η μέρα, και άρχισα να ρωτάω όλους όσους ήξερα γύρω μου για να μάθω πώς το θυμούνταν.

Ήξεραν όσα δεν ήξερα, κι αυτό ολοκλήρωσε το κομμάτι της μνήμης μου.

Προσθέτοντας τη μνήμη των άλλων στη δική μου, σαν κομμάτια σε ένα σύνολο, είχα την εντύπωση ότι προσέγγιζα ένα σαφέστερο νόημα τού τι ήταν αυτό το γεγονός στο παρελθόν.

Από αυτό το συναίσθημα προήλθε το μυθιστόρημα Ταξίδι μέσα σε μια σταγόνα αίμα, που είναι μυθοπλασία.

Στη ζωή όλα μοιάζουν να καταβροχθίζονται από τη λήθη και την αποσύνδεση μεταξύ των γενεών, αλλά στη λογοτεχνία η μνήμη διαρκεί περισσότερο.

Έχεις και κάποιες ευτυχισμένες αναμνήσεις από εκείναι τα χρόνια, υποθέτω. Θα ήθελες να μοιραστείς κάποιες από αυτές;

Θυμάμαι μια περιοχή πάνω από όλα: το Σανταντέρ. Εκείνη η γη είναι η Αρκαδία μου, είναι τα παιδικά μου χρόνια, είναι η γλώσσα μου.

Η περιοχή είναι τόσο ενσωματωμένη σε αυτό που είμαι που για πολλά χρόνια πίστευα πως δε θα μπορούσα να γράψω τίποτα που δε συνέβη εκεί.

Έτσι, για δύο δεκαετίες προσπαθούσα να μείνω όσο το δυνατόν πιο μακριά από αυτά τα υπέροχα βουνά με την ελπίδα ότι η λαχτάρα και η μνήμη μπορούν να μετατραπούν σε ένα άυλο στοιχείο χτισμένο με λέξεις: μια περιοχή της φαντασίας.

Το Σανταντέρ είναι ένας τόπος ανδρών και γυναικών από ξεφλουδισμένο καλαμπόκι:

Aνθρώπων που κατάφεραν να αναμειχθούν με τους πολεμοχαρείς κατοίκους της Καραϊβικής και αργότερα με τους Ανδαλουσιανούς και τους Γερμανούς, αυτόχθονων πληθυσμών που πολέμησαν τον Ισπανό αποικιοκράτη.

Μερικές εθνοτικές ομάδες μάλιστα προτιμούσαν την εξόντωση από την υποταγή.

Εκεί έγινε η πρώτη αντι-αποικιακή επανάσταση, το κίνημα Comunero, και μετά οι πρόγονοί μας έχυσαν πολύ αίμα στην εκστρατεία απελευθέρωσης υπό τον Σιμόν Μπολίβαρ.

Στην «αυγή» του 20ού αιώνα, στο Σανταντέρ ξέσπασε η φιλελεύθερη επανάσταση που οι ιστορικοί ονόμασαν «Πόλεμος των Χιλίων Ημερών».

Αυτή τροφοδότησε τον τοπικό μύθο μιας πολεμικής κουλτούρας, αποτέλεσμα τόσων αγώνων, ηττών και υπερβολών, ανθρώπων που είχαν σκληρύνει σε αυτούς τους πολέμους, χωρίς ευγένεια στον λόγο, άμεσους, σκληρούς, άγριους, αποφασισμένους να ζήσουν.

Όμοιοι με τους κάκτους και τα φραγκόσυκα του μεγάλου διαβρωμένου φαραγγιού της, εχθρικοί σαν τις ζούγκλες της, νέοι σαν τα δάση σύννεφων που προστατεύουν πολύτιμα ορυκτά, ανώνυμα ζώα και το νερό, άνδρες και γυναίκες υπερασπίστηκαν την περιοχή επιθυμώντας να είναι ελεύθεροι/ες.

Γεννήθηκα ανάμεσά τους με τα χέρια γεμάτα κακάο, έφαγα τους καρπούς και το καλαμπόκι τους, κάπνισα τον καπνό τους και ήπια το αγουαρδιέντε τους.

Έμαθα ότι η τέχνη πρέπει να είναι χαραγμένη σε σκληρή πέτρα όπως οι βραχογραφίες που είναι παντού και δείχνουν πως υπήρξαν άνθρωποι οι οποίοι αντιστέκονταν στις αντιξοότητες επί δέκα χιλιάδες χρόνια.

Είναι ένα τοπίο ανθρώπινο και γεωγραφικό που δεν έχω καταφέρει να εξαντλήσω στη φαντασία μου.

To Tαξίδι μέσα σε μια σταγόνα αίμα εξιστορείται κυρίως υπό το πρίσμα ενός παιδιού που επέζησε, αλλά εστιάζει και σε τέσσερις άλλους χαρακτήρες, γυναικείους και αντρικούς. Γιατί αποφάσισες να τους εξερευνήσεις;

Τα παιδιά ζουν στο παρόν, και το να ζεις στο παρόν σημαίνει να είσαι λίγο εκτός χρόνου. Το παρελθόν δεν έχει μεγαλύτερη σημασία, γιατί δεν υπάρχουν ακόμη σημεία αναφοράς.

Και το μέλλον είναι εκείνο το μέρος γεμάτο προβλήματα και λογαριασμούς όπου τα παιδιά μετατρέπονται σε ενήλικες.

Συμβαίνει τα παιδιά να μεγαλώνουν και να αρχίζουν να ενσωματώνουν το παρελθόν στη ζωή τους, και αυτό κάνει ο αφηγητής του μυθιστορήματος: μεγάλωσε και δεν ξέχασε. Το αφηγήθηκε, λοιπόν, για να το εντάξει.

Οι άλλοι χαρακτήρες είναι κατά προσέγγιση οι άνθρωποι που πεθαίνουν σε μια σφαγή.

Αναζητούσα ένα αποτέλεσμα: να φέρω το παρελθόν στο παρόν, να καθοδηγήσω τον αναγνώστη στο να φανταστεί πώς ήταν οι ζωές λίγων χαρακτήρων που συνδέονται μέσα από ένα συλλογικό πεπρωμένο.

Χαρακτήρες τραγικοί -με την αριστοτελική έννοια-, με εσωτερικές, εξωτερικές ή υπέρτατες συγκρούσεις oι οποίες συγκλίνουν σε ένα συγκεκριμένο και αναπόδραστο πεπρωμένο: να πεθάνουν σε μια σφαγή.

O αφηγητής, όμως, δεν μπορούσε να πεθάνει. Έπρεπε να είναι ο αμείλικτος μάρτυρας, όπως ο αρχαιοελληνικός χορός.

Εμπνευσμένο από την ομηρική Ιλιάδα, το Miedo a morir en el eclipse είναι το πέμπτο και τελευταίο μέρος της «Πενταλογίας της Κολομβίας». Mε ποια έννοια εμπνέεσαι από την Ιλιάδα;

Η ιδέα που είχα στην αρχή ήταν να φτιάξω ένα μόνο μυθιστόρημα το οποίο θα έμοιαζε με μια «πομπή» χαρακτήρων που θα διέσχιζε ολόκληρο τον 20ό αιώνα στην Κολομβία.

Η εστίαση της αφήγησης, όμως, θα ήταν σε στιγμές κατά τις οποίες συνέβαιναν οι μεγαλύτερες πολιτικές και κοινωνικές αναταραχές της χώρας.

Ήταν κάτι υπερβολικό. Έπρεπε, λοιπόν, να το περιορίσω για να το κάνω δυνατό. Έτσι, χώρισα τη σειρά σε ξεχωριστά μυθιστορήματα, με ανεξάρτητες πλοκές.

Χρησιμοποίησα τον πρόχειρο τίτλο που υπαινίσσεσαι για ένα από αυτά, ίσως αναγκάζοντας τον εαυτό μου να δώσει μορφή στην απεραντοσύνη του λογοτεχνικού εγχειρήματος.

Τελικά είχε άλλο τίτλο. Το έτος του μαύρου ήλιου, και κυκλοφόρησε το 2018, όντας το 4ο της σειράς. Αναφέρεται στον λεγόμενο «Πόλεμο των Χιλίων Ημερών».

Ο κύριος χαρακτήρας εκείνου του βιβλίου είναι σαν τον Οδυσσέα, που πηγαίνει σε έναν νέο πόλεμο και χάνει τον δρόμο της επιστροφής.

Ανήκει, επομένως, στους «αστερισμούς» των επικών έργων τα οποία έχουν εμπνευστεί από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια.

«Ενορχηστρωμένο» σαν ένα «χορογραφημένο» χρονικό (παρα)κρατικής βίας, το μυθιστόρημά σου είναι στιλιστικά ακριβές, ρευστό και αιχμηρό. Πόσο σημαντικές είναι αυτές οι ποιότητες για σένα ως συγγραφέα και αναγνώστη;

Ίσως η σαφήνεια που υπαινίσσεσαι να οφείλεται στο έργο το οποίο επιτέλεσε η μεταφράστρια των Εκδόσεων Καστανιώτη, Αγγελική Βασιλάκου, και στην ακρίβεια και ευκρίνεια που αποκτά κάθε έργο μεταφρασμένο στα ελληνικά.

Έγραψα για εκείνη την εποχή υποστηριζόμενος από τη μνήμη άλλων.

Ανακάλυπτα, δηλαδή, πώς λειτουργεί η μνήμη: κατέχουμε μονάχα ένα κομμάτι της αληθινής αλήθειας της αλήθειας. Η λογοτεχνία μπορεί να επεκτείνει αυτό το κομάτι και να αναζητήσει μια ολότητα.

Είναι ο Καμύ και ο Φόκνερ από τους συγγραφείς που σε διαμόρφωσαν;

Το ελπίζω.

Και άλλοι, όπως ο Καζαντζάκης του Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, σημαντικό ανάγνωσμα στα νιάτα μου και ίσως ένα καλό πρότυπο για να φανταστώ τη χριστοποίηση ενός ιερέα στο κολομβιανό πλαίσιο.

Γράφεις με τα διαβάσματα στην πλάτη του, σαν τον βαρύ βράχο του Προμηθέα, αλλά και με τη ζωή που σε αγγίζει και το τμήμα του κόσμου που γνωρίζεις ή ανακαλύπτεις.

Μετά, με όλα αυτά, σφυρηλατείται μια δική σου γλώσσα, στον «κλίβανο» της γραφής. Πάντα, όμως, πρέπει να σπρώχνεις τον βράχο πίσω στην ανηφόρα.

«Γράφω γιατί διαβάζω, γράφω γιατί επέζησα στην ανόητη εφηβεία μου, γράφω γιατί δεν βρίσκω άλλο τρόπο να εκφράσω τα συμπεράσματά μου, για τη ζωή, τον θάνατο και τον έρωτα», δηλώνεις.

Είναι, λοιπόν, η συγγραφή ζήτημα ζωής και θανάτου για σένα;

Η λογοτεχνία -όχι μόνο η γραφή, αλλά και η ανάγνωση- είναι μια πράξη αγάπης και αναγνωστικής ευτυχίας και βοηθάει να ζεις ακόμα και σε μια εποχή σαν κι αυτή.

Το θέμα της γέννησης και του θανάτου είναι το πιο υπερβατικό, όπως λέει η ταμπέλα στην είσοδο των ναών του Ζεν Βουδισμού.

Η λογοτεχνία που με ενδιαφέρει διερευνά τέτοια θέματα. Είναι μια λογοτεχνία που προέρχεται από την τραγωδία, αλλά πραγματεύεται την τραγωδία τού να ζεις σε μια κοινωνία όπως η κολομβιανή.

Έχω την εντύπωση ότι η αληθινή τέχνη είναι τραγική τέχνη- στην Κολομβία και οπουδήποτε αλλού.

Η Κολομβία ταρακουνήθηκε για μια ακόμα φορά από μαζικές διαδηλώσεις την άνοιξη του ’21 που συχνά έγιναν βίαιες, αντιμετωπίζοντας τη δολοφονική κυβερνητική καταστολή. Τι έχουν μέχρι στιγμής πετύχει;

Η νεότερη γενιά πολιτικοποιήθηκε και οργανώθηκε μπροστά στην αφύσικη αστυνομική βαρβαρότητα της κυβέρνησης, η οποία αντιμετώπισε ένα κοινωνικό ξέσπασμα ως τρομοκρατία.

Οι κοινωνικοί τομείς που ήταν αδιάφοροι ή απρόθυμοι να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους σχετίζονταν επίσης με τα κινήματα και πιο αντιδραστικές πόλεις συνδέονταν με το λαϊκό αίσθημα.

Όμως, η κυβέρνηση συνέτριψε τον κολομβιανό λαό αντί να αναζητήσει λύσεις στη μιζέρια και την ανισότητα που αυτός βιώνει.

Tο «βάπτισμα του αίματος» πιθανόν θα έχει επίδραση στην πραγματικότητα: η λαϊκή δράση των νέων γενεών έχει μετασχηματιστεί λόγω της καταστολής.

Οι νέοι έχουν πλέον εφοδιαστεί με μια πολιτική γλώσσα και έχουν ανακαλύψει μορφές οργάνωσης της κοινότητας και της γειτονιάς που προηγουμένως δε φαινόταν δυνατό να ενσωματωθούν.

Ίσως η πολιτική συμμετοχή τους στις επόμενες εκλογές να διασφαλίσει ότι οι αντιδραστικοί δε θα έχουν πλέον επαρκή εκλογική βάση για να επιλέξουν το σωστό.

Πώς αξιολογείς την τρέχουσα πολιτική κατάσταση στη χώρα, ιδίως μετά την κύρωση της αναθεωρημένης ειρηνευτικής συμφωνίας μεταξύ της κυβέρνησης και των ανταρτών των FARC-EP στις 29-30 Νοεμβρίου του 2016;

Η σημερινή κυβέρνηση αφήνει ανεφάρμοστα τα καθοριστικά σημεία της ειρηνευτικής συμφωνίας του 2016, όπως η Ολοκληρωμένη Αγροτική Μεταρρύθμιση, η οποία επρόκειτο να εφαρμοστεί μετά από δέκα χρόνια και είναι ήδη σχεδόν έξι σε αναμονή.

Υπάρχουν ήδη 300 πρώην μαχητές σκοτωμένοι και περιοχές της χώρας που δε γνωρίζουν ειρήνη.

Αυτή η κυβέρνηση δεν επιδίωξε ποτέ να ενσωματώσει την ειρηνευτική συμφωνία στις πολιτικές της και, αφού ήταν προφανώς εχθρός της ειρήνης, μετέτρεψε την αστυνομία σε μια σκοτεινή δύναμη σοκ που εξαφανίζει πολίτες σε δημόσιες διαδηλώσεις.

Λειτουργεί, εξάλλου, με παραστρατιωτικούς με τους οποίους πυροβολεί άοπλους, λες και τώρα οι δυνάμεις του κράτους θα έπρεπε να στραφούν ενάντια στα κοινωνικά κινήματα και να τα αντιμετωπίσουν ως ένοπλους επαναστάτες.

Αποψιλώνει ολοταχώς τα δάση του Αμαζονίου, αφήνει κλειστό το διπλωματικό «κανάλι» με τη Βενεζουέλα, οι υπουργοί Εξωτερικών της δεν γνωρίζουν τι σημαίνει «διπλωματία» και ο υπουργός Επικοινωνιών διαφεύγει μετά από υπεξαίρεση 70 δισεκατομμυρίων κολομβιανών πέσος.

Τουλάχιστον, η κυβέρνηση του Iván Duque δεν μπορεί πλέον να κρυφτεί πίσω από το γεγονός ότι η καταστροφική της διοίκηση οφείλεται στην πανδημία.

Οφείλεται, φυσικά, στους «επτά νάνους»: τα επτά αξιώματα του κυβερνητικού του σχεδίου, ένα νεοφιλελεύθερο τερατούργημα που ο πρόεδρος ονόμασε «πορτοκαλί οικονομία».

«Η πρώτη εξέγερση ξεκινά πάντα μ’ έναν οργασμό ή μια τιμωρία», γράφεις. Κόντρα σε τι εξεγείρεσαι ή θα εξεγειρόσουν στις μέρες μας, κι όχι μόνο στην Κολομβία;

Ο επαναστάτης είναι αυτός που λέει «όχι», σύμφωνα με τον Καμύ, αλλά αυτό δε σημαίνει παραίτηση.

Πρέπει να λες «όχι» σε κάποια πράγματα, αλλά «ναι» σε άλλα. Λέω «όχι» σε κάθε είδους λογοκρισία, ειδικά σε αυτή που προκύπτει από την «ηθική υπεροχή» αυτής της εποχής.

Λέω «ναι» σε κάθε χακτιβισμό που μας βοηθά να χακάρουμε και να βρούμε ρωγμές στο σύστημα για να έχουμε μια πιο ελεύθερη ζωή.

Το μυθιστόρημα του Ντανιέλ Φερέιρα Ταξίδι μέσα σε μια σταγόνα αίμα κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Καστανιώτη σε μετάφραση της Αγγελικής Βασιλάκου.