Φερίτ Καραχάν: «Στην Τουρκία το έγκλημα είναι συστημικό»

 

Ο Γιουσούφ και ο Μέμο είναι Κούρδοι μαθητές σ’ ένα καταπιεστικό σχολείο στην ανατολική Τουρκία. Μια μέρα ο Μέμο αρρωσταίνει σοβαρά. Ένα «γαϊτανάκι» αλληλοεπίρριψης ευθυνών ξεκινά.

Εμπνεόμενος από προσωπικά βιώματα, ο κουρδικής καταγωγής Φερίτ Καραχάν αφηγείται με τον Φύλακα αδερφό, που προβάλλεται από τις 17 Φεβρουαρίου, μια ιστορία για την ευθύνη, την ενοχή και τη φιλία. Συζητώντας με τον σκηνοθέτη.

Μιας και η πολυβραβευμένη ταινία σου Φύλακας αδερφός εμπνέεται από την προσωπική σου ιστορία, θα μπορούσες να μου πεις ποια είναι η πιο έντονη ανάμνησή σου από την περίοδο που ήσουν σχολιαρόπαιδο;

Η δημιουργία του φιλμ ήταν μια μακρά διαδικασία, διήρκεσε εφτά χρόνια.

Υπήρξα οικότροφος σε σχολείο στα τέλη της δεκαετίας του 1990.

Θυμάμαι να βρίσκομαι στο χωριό ενός από τους Κούρδους συμμαθητές μου στη διάρκεια του Σαββατοκύριακου και τότε πραγματοποιήθηκε εισβολή του τουρκικού στρατού. Ήταν πολύ επώδυνη και στρεσογόνος εμπειρία.

Σε ταλαιπώρησε η διαδικασία δημιουργίας της ταινίας;

Ο Φύλακας αδερφός ήταν το πρώτο φιλμ που ήθελα να γυρίσω όταν έγινα σκηνοθέτης. Το 2009 έγραψα το πρώτο προσχέδιο του σεναρίου, αλλά δεν μπορούσα να εγκαταστήσω μια απόσταση ανάμεσα σε μένα και τις εμπειρίες μου.

Μισούσα τους δασκάλους, το σύστημα, οτιδήποτε σχετιζόταν με το οικοτροφείο. Αυτό είναι το μεγαλύτερο τραύμα στη ζωή μου.

Το 2012, το 2014 και το 2015 έγραψα νέες εκδοχές του σεναρίου. Μετά την απόπειρα πραξικοπήματος το 2016 η πολιτική ατμόσφαιρα στην Τουρκία θύμιζε τη δεκαετία του ’90.

Έφερε στο προσκήνιο αναμνήσεις από εκείνη την περίοδο της ζωής σου.

Υπό εκείνες τις συνθήκες οι άνθρωποι έπρεπε να λένε ψέματα διαρκώς για να μη «σπάσουν». Το ψέμα έγινε, λοιπόν, ένα μέσο αντίστασης.

Μέσα σε μια εβδομάδα ολοκληρώσαμε τη συγγραφή του σεναρίου και ήμουν αποφασισμένος να προχωρήσω στην αναζήτηση πόρων και στην παραγωγή της ταινίας.

Πού γυρίστηκε το φιλμ; Σε κουρδικές περιοχές;

Υπάρχει μια ιστορία πίσω και από αυτή την πτυχή της διαδικασίας.

Στην αρχή του καλοκαιριού του 2018 αναζητούσα την τοποθεσία, εκεί θα έκανα και το casting. Υπάρχουν χιλιάδες σχολεία όπως αυτό που φοίτησα, ιδίως στις κουρδικές περιοχές.

Τα γυρίσματα έγιναν στο Ερζερούμ της ανατολικής Τουρκίας, όπου κυριαρχεί ο τουρκικός εθνικισμός, και στις κουρδικές περιοχές κοντά στα σύνορα με το Ιράν.

Οπότε τα εξαιρετικά εκφραστικά παιδιά που συμμετέχουν στην ταινία κατάγονται από τις περιοχές όπου πραγματοποιήθηκαν τα γυρίσματα.

Είχα την ανόητη ιδέα πως δε θα έβρισκα εγώ τον κεντρικό μου χαρακτήρα, αλλά ότι θα με έβρισκε εκείνος. Δε συμβαίνουν έτσι τα πράγματα, όμως. Μετά από εφτά μήνες ανακάλυψα τον πρωταγωνιστή, τον Σαμέτ Γιλντίζ.

Όλα τους -και μιλάμε για 500 παιδιά- είναι πολύ έξυπνα, πάντως, και δεν είχαν προηγούμενη υποκριτική εκπαίδευση. Θέλω να συμπεριφέρονται με φυσικότητα.

Δε θέλω να κάνω πρόβες, γιατί όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο, λειτουργούν με πολύ μηχανικό τρόπο.

Αποφάσισα, λοιπόν, να προχωρήσω κατευθείαν στο γύρισμα. Επί σαρανταπέντε μέρες ασχολούμουν με το storyboard. Όταν, επομένως, επρόκειτο να ξεκινήσει το γύρισμα, ήξερα ακριβώς τι ήθελα.

Το να δουλεύεις με παιδιά είναι πολύ δύσκολο, ωστόσο.

Το φαντάζομαι.

Οι τουρκικές σειρές χειραγωγούν πολύ αυτά τα παιδιά, ξέρεις. Δε φαντάζεσαι πόσο! Τα πιτσιρίκια έχουν την εντύπωση πως είναι μικροί μαφιόζοι. Πρέπει να «σπάσω» αυτή τη συμπεριφορά.

Χτίζουν τον δικό τους φιλμικό χαρακτήρα, κι αυτό ήταν το πιο δύσκολο στοιχείο της παραγωγής.

Οι θεατές θεωρούν την ταινία κουρδική -όχι τουρκική-, και τη συγκρίνουν με τις ιρανικές, λόγω της παράδοσης του Κιαροστάμι.

Και της παρουσίας των παιδιών.

Από κοινωνιολογικής άποψης τα παιδιά κουρδικής και ιρανικής καταγωγής μοιάζουν πολύ. Ως Κούρδοι έχουμε κοινές συνήθειες με τους Ιρανούς, όχι με τους Τούρκους.

Ενημέρωσες τα παιδιά για την πλοκή;

Τους είπα ότι πρόκειται για τη ζωή τους, βασικά, ότι θα ξυπνήσουν και θα βρεθούν σε ένα οικοτροφείο, όπου θα έχουν ν’ αντιμετωπίσουν τους δασκάλους τους.

Όλη την ώρα ήθελαν να προσελκύσουν την προσοχή μου χρησιμοποιώντας τη φτώχεια τους, το ψέμα, το κλάμα. Ήξερα, όμως, όλες αυτές τις μεθόδους, γιατί υπήρξα ένα παιδί σαν κι εκείνα. Μπορούσαν να ξεγελάσουν το συνεργείο μου, αλλά όχι εμένα!

Ενώ στην καθημερινότητά μου είμαι πολύ αστείος, στο γύρισμα ήμουν πολύ σοβαρός. Ήθελα να εγκαταστήσω μια απόσταση ανάμεσά μας. Διαφορετικά, με 500 παιδιά τα πράγματα θα ήταν δύσκολα.

Έπρεπε να τους λέω τι ήθελα συγκεκριμένα. Χαίρομαι για τον τρόπο προσέγγισής μου.

Όπως και ο τίτλος του φιλμ υποδηλώνει, πρόκειται για μια ταινία για την αλληλεγγύη, τη συντροφικότητα, την τρυφερότητα και τη φιλία και τον τρόπο που αυτές αναπτύσσονται σε ένα δύσκολο περιβάλλον.

Το χειρότερο είναι όταν νιώθεις ότι σου αξίζει να συμπεριφέρονται με τον τρόπο που σου συμπεριφέρονται λόγω του χαρακτήρα, της γλώσσας, του τόπου καταγωγής σου.

Συγχωρώ πολλούς και πολλά από την περίοδο του οικοτροφείου, αλλά δεν μπορώ να συγχωρήσω τον εαυτό μου που αισθανόταν έτσι, δεν μπορούσα να το ξεπεράσω.

Το σύστημα των οικοτροφείων στην Τουρκία είναι για τα παιδιά κουρδικής καταγωγής σαν ένας ιστός αράχνης. Ήμασταν σαν μύγες σ’ έναν ιστό αράχνης.

Αν δεν πηγαίναμε σ’ αυτό ή το σκάγαμε, θα χάναμε ένα από τα φτερά μας. Αυτό συνέβη στους αδερφούς και τις αδερφές μου. Δεν πήγαν σ’ ένα τέτοιο σχολείο κι ακόμα ζουν στο χωριό.

Αν, όμως, παραμείνεις στο οικοτροφείο σαν μύγα, θα γίνεις τροφή για την αράχνη. Ήμασταν τροφή για το σύστημα.

Έχασα τη γλώσσα μου, ξέχασα τα κουρδικά και τα ξαναέμαθα στο πανεπιστήμιο. Ντρόπιασα τον εαυτό μου, την οικογένειά μου, το έθνος μου. Υπό καθεστώς φόβου η φιλία δεν είναι δυνατή. Η ταινία αφορά και σ’ αυτό.

Αφορά και σε αισθήματα ενοχής και ευθύνης- όχι μόνο από την πλευρά των ενηλίκων, αλλά και από εκείνη των παιδιών. Δε φταίνε μόνο οι ενήλικοι για όλα. Εδώ έγκειται και μια απρόσμενη ανατροπή προς το τέλος του φιλμ.

Δεν υπάρχουν οι κακόμοιροι οι ενήλικες που είναι ένοχοι και τα φτωχά παιδιά που είναι αθώα. Το ήξερα ήδη αυτό.

Από την έναρξη της συγγραφής του σεναρίου αναρωτιόμουν, ωστόσο, ποιο είναι το έγκλημα και πού ξεκινά. Πολλοί θεατές νομίζουν ότι το έγκλημα είναι συλλογικό. Είναι, αλλά έγινε και συστημικό.

Στη χώρα μας μας το έγκλημα είναι συστημικό υπό καθεστώς φόβου και πίεσης, όχι μόνο συλλογικό. Αυτό ήθελα να καταδείξω.

Κάπου εδώ εισέρχεται κι ο Ντοστογιέφσκι, τον οποίο μνημονεύεις στα credits.

Ασφαλώς. Είμαι γεννημένος σκηνοθέτης, αλλά και πολύ επηρεασμένος από τη λογοτεχνία. Ο Ντοστογιέφσκι είναι από τους αγαπημένους μου συγγραφείς.

Όπως και η Χέρτα Μίλερ, την οποία επίσης αναφέρεις.

Δεν καταλαβαίνω γιατί δεν είναι δημοφιλής. Είναι τόσο ευφυής, καλόγουστη, χρησιμοποιεί τη γλώσσα με ιδιαίτερο τρόπο, και συμμερίζομαι τα συναισθήματα και την ατμόσφαιρα της δουλειάς της.

Κάθε χρόνο η σύζυγός μου κι εγώ διαβάζουμε δύο ή τρία βιβλία της.

Έχει αλλάξει καθόλου το εκπαιδευτικό σύστημα στην Τουρκία σε σχέση με τα οικοτροφεία από τον καιρό που ήσουν μαθητής;

Τίποτα δεν έχει αλλάξει. Ούτε και οι άνθρωποι.

Δεν είναι απελπιστικό κι αποκαρδιωτικό αυτό; Πώς κάποιος/κάποια συνεχίζει όταν αντιμετωπίζει τόσα εμπόδια στην καθημερινότητα και στη δουλειά του/της;

Το εκπαιδευτικό σύστημα αποτελεί συνήθως πρόβλημα, γιατί θέλει υπάκουους ανθρώπους, ιδίως υπάκουα παιδιά. Όποιος ελέγχει τα παιδιά, ελέγχει και το μέλλον.

Στην Τουρκία το εκπαιδευτικό σύστημα έχει καταρρεύσει ολότελα. Έχει μεταρρυθμιστεί περισσότερες από δέκα φορές μέσα σε πέντε χρόνια, νομίζω. Τι περιμένεις από αυτό, λοιπόν;

Πρέπει να φέρνει στην επιφάνεια τη δημιουργική πλευρά όλων των ανθρώπων, αλλά δεν το κάνει. Εκεί βρίσκεται το δίλημμα. Η παιδεία θα έπρεπε να είναι η πρώτη μας προτεραιότητα, όχι η οικονομία.

Αν δεν τη διορθώσουμε, θα «βουλιάζουμε» όλο και πιο πολύ. Και έχει να κάνει με τα πάντα: τον πόλεμο, την κλιματική αλλαγή, τον εθνικισμό, τον φασισμό. Πρέπει να την αλλάξουμε.

Είναι η δημιουργία φιλμ ένα «καύσιμο» για σένα;

O Φύλακας αδερφός έχει κερδίσει βραβεία παντού- από την Μπερλινάλε στο Σικάγο, κι από τη Βαλένθια στο Ιράν. Αυτό με χαλαρώνει.

Ήδη έχω γράψει το σενάριο για την επόμενη δουλειά μου, για την οποία έχω εξασφαλίσει χρηματοδότηση από την τουρκική κυβέρνηση, γεγονός σπάνιο.

Σπάνιο και αντιφατικό, δεδομένου του υποβάθρου σου.

Είμαι εξαιρετικά πολιτικοποιημένος, όπως υποθέτεις. Αντιτίθεμαι στην εξουσία. Δε θα το βουλώσω. Διαρκώς μιλώ για τα πάντα.

Χαίρομαι, εξάλλου, που μοιράζομαι την ταινία μου με το ελληνικό κοινό. Μου αρέσει πολύ η Ελλάδα. Μοιάζουμε πολύ ως άνθρωποι.

Η ταινία του Φερίτ Καραχάν Φύλακας αδερφός προβάλλεται στους κινηματογράφους από τις 17 Φεβρουαρίου σε διανομή της Weird Wave.