Hoda Barakat: «Αισθάνομαι άνετα σε όλον τον κόσμο γιατί νιώθω σαν ξένη παντού»

 

Ένας διαυγής, συχνά σπαρακτικός στοχασμός πάνω στην ανθρώπινη κατάσταση, τον εκτοπισμό και την εξορία, το Νυχτερινό ταχυδρομείο, το βραβευμένο μυθιστόρημα  της σημαντικής Λιβανέζας συγγραφέως Hoda Barakat, είναι πιο επίκαιρο από ποτέ.

Μια σε βάθος κουβέντα μαζί της με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου στα ελληνικά.

Ένας βαθύς, ρέων στοχασμός πάνω στην ανθρώπινη κατάσταση, τον εκτοπισμό και την εξορία, το Νυχτερινό ταχυδρομείο, το βραβευμένο σας μυθιστόρημα που πρόσφατα κυκλοφόρησε στα ελληνικά, είναι δομημένο σε επιστολική μορφή.

Γιατί επιλέξατε αυτό το αφηγηματικό στιλ;

Οι γραπτές επιστολές σε αυτό το μυθιστόρημα είναι ανολοκλήρωτες, δεν έχουν διεύθυνση και σχεδόν καμία πληροφορία αποστολέα.

Ως εκ τούτου, ως ρομαντικό στιλ, τα γράμματα δε «σχηματίζουν» ένα επιστολικό μυθιστόρημα, αφού η δομή «εκρήγνυται» και τα κομμάτια ή τα θραύσματα δε συνθέτουν έναν αναγνώσιμο καθρέφτη με την κλασική έννοια του όρου.

Δεν είχα εξασκήσει αυτή τη «μορφή» γραφής πριν, και ήταν μια αληθινή περιπέτεια. Κάθε μυθιστόρημα επιβάλλει τη μορφή, το ύφος που ταιριάζει στο περιεχόμενό του, αυτό που θέλει να αφηγηθεί ή αυτό που θέλει να προτείνει ως προσέγγιση.

Στο Νυχτερινό ταχυδρομείο οι «κλασικές» μορφές αφήγησης δε λειτούργησαν. Ήταν απαραίτητο να επινοήσω, να ρισκάρω, να αφεθώ στην ελευθερία του ενστίκτου- ή σχεδόν... Σε κάθε περίπτωση, είναι πολύ διαφορετικό από τα άλλα μυθιστορήματά μου.

Όπως συμβαίνει στη νουβέλα του Τολστόι Το πλαστό κουπόνι, κάθε ανεπίδοτη επιστολή συμπτωματικά καταλήγει στα χέρια του επόμενου χαρακτήρα.

Πρόκειται για εκδήλωση της αναπόδραστης διασυνδεσιμότητας των ανθρώπινων ζωών, επιλογών και «πεπρωμένων»;

Ναι, σε γενικές γραμμές. Ζούμε σε μια εποχή τόσο πολλαπλών και διαφορετικών μέσων επικοινωνίας, σχεδόν επιβληθέντων -ακόμη και ασφυκτικά-, αλλά είμαστε περίεργα μόνοι.

Είναι σαν τους «φίλους» στο Facebook. Όπως το να διαβάζεις γρήγορα ειδήσεις στο διαδίκτυο και να κάνεις «ζάπινγκ» μεταξύ των ειδησεογραφικών καναλιών... Ένα συντριπτικό βάρος που σε οδηγεί σε ένα αστρικό κενό.

Καταλαβαίνουμε πολύ λίγα και δε συγκρατούμε τίποτα. Ο κόσμος της διανόησης έχει ακυρώσει τη συζήτηση, τώρα υπάρχουν οι συγκρούσεις που κάνουν τον θόρυβο...

Σε αυτόν τον κόσμο, και για πρώτη φορά στην ανθρώπινη Ιστορία, υπάρχουν περισσότεροι από 84 εκατομμύρια εκτοπισμένοι.

Στην πραγματικότητα δεν ξέρουμε πώς να τους αποκαλέσουμε: μετανάστες, εξόριστους, πεινασμένους που ξεφεύγουν από την πείνα, τους πολέμους, την κλιματική καταστροφή;

Δε γνωρίζουμε και είναι πιο βολικό να μην γνωρίζουμε, ενώ είναι αόρατοι. Οι αριθμοί δεν έχουν κανένα νόημα και συνεχίζουμε τη ζωή μας.

Ήθελα απλώς να ακούσω, να ακούσω για λίγο, την αναπνοή των ανθρώπων ανάμεσα σε αυτούς τους «περιπλανώμενους», ως ατόμων, σε μια συγκεκριμένη στιγμή της ύπαρξής τους ή κατά τη φυγή τους. 

Ούτε να τους υπερασπιστώ, ούτε να προσποιηθώ ότι τους βρίσκω λύσεις. Ούτε να τους αθωώσω, ούτε να τους δραματοποιήσω. 

Οι χαρακτήρες μου δε συγκροτούν μια ομάδα, δε μοιάζουν και δεν επικοινωνούν μεταξύ τους ή με τον έξω κόσμο στον οποίο έχουν πέσει, ή έχουν σταματήσει για λίγο κατά τη φυγή τους...

Τα περικομμένα γράμματά τους δεν είναι καν ομολογίες αφού λένε ψέματα, μόνο ο αναγνώστης του μυθιστορήματος θα σχεδιάσει το σκηνικό και θα εντοπίσει τη «μεγάλη εικόνα» του παζλ αυτών των θρυμματισμένων ζωών και πεπρωμένων... 

Γυναίκες ή άντρες, και ανεξαρτήτως ηλικίας/υποβάθρου, οι χαρακτήρες σας είναι τσακισμένοι, τραυματισμένοι -από τη ζωή, τα πολιτικά συστήματα, προσωπικές επιλογές και αποτυχίες-, αλλά όχι πάντα εύκολοι στο να ταυτιστείς μαζί τους.

Αισθάνεστε τρυφερότητα γι’ αυτούς;

Ανάμεσα σ’ αυτούς τους χαρακτήρες υπάρχει ένας βασανιστής που βασάνισε και σκότωσε πολιτικούς και ποινικούς κρατούμενους, και κατέληξε να σκοτώσει την Ευρωπαία που τον δέχτηκε στο σπίτι της.

Οπότε δεν μπορώ να νιώσω τρυφερότητα γι’ αυτόν, ούτε καν να τον λυπηθώ!

Αλλά αυτός ο άντρας ήταν ένα παιδί, και είχε μια μητέρα στην οποία αποφάσισε να γράψει ένα γράμμα που δε θα φτάσει σ’ αυτή, και το ξέρει.

Αυτή η στιγμή της μεγάλης μοναξιάς, της τεράστιας ασάφειας της ανθρώπινης φύσης είναι που προσελκύει τη λογοτεχνία, τουλάχιστον ελκύει εμένα.

Φύγατε από τον Λίβανο λίγο μετά τον τερματισμό του Εμφυλίου και έκτοτε ζείτε στη Γαλλία. Έχετε σταδιακά καταφέρει να συμφιλιωθείτε με το τραύμα που σας προκάλεσε ο πόλεμος μέσω της συγγραφικής διαδικασίας;

Όχι, δεν το πιστεύω, αλλά η συγγραφή με βοήθησε να το αντιμετωπίσω, να το «εξημερώσω» για να ζήσω μαζί του.

Είναι όμως ένας διαρκής αγώνας, κουραστικός επίσης, γιατί τα μαθήματα του πολέμου σε διδάσκουν αμείλικτα την ανθρώπινη κατάσταση και αλλάζουν την αντίληψή σου για τον κόσμο και τη φύση των ανθρώπων.

Δεν εγκαταλείψατε ποτέ την αθωότητα και δεν έχετε πια πίστη...

Ο Λίβανος επί του παρόντος είναι αντιμέτωπος ένα σοβαρό οικονομικό και πολιτικό αδιέξοδο. Ανησυχείτε μήπως αυτή η κατάσταση αποβεί ανεξέλεγκτη, εκτός κι αν εφαρμοστούν δίκαια και αποτελεσματικά μέτρα;

Ο Λίβανος μοιάζει προς το παρόν με τους χαρακτήρες μου: ακυβέρνητος. Είναι ένα τραύμα που ποτέ δεν ήξερα πώς να αντιμετωπίσω, ούτε να θεραπεύσω, ούτε καν να ηρεμήσω. Τώρα αιμορραγεί μέρα νύχτα και πονάει ακόμα περισσότερο...

Όσοι έφυγαν πίστεψαν ότι είναι δυνατόν να απομακρυνθούμε από αυτό, έστω και λίγο. Νομίζω, όμως. πως υποφέρουν περισσότερο από αυτή τη νοσηρή και αρρωστημένη προσκόλληση...

Δεν ξέρω ποιες είναι ή θα μπορούσαν να είναι οι λύσεις. Κανείς δεν τις βλέπει, ούτε τις φαντάζεται. Κανένας. Τίποτα.

Έγινε μια υπέροχη επανάσταση, αλλά η μαφία των διεφθαρμένων στην εξουσία κατέληξε να την τσακίσει, να την καταστρέψει. Δεν μπορούμε καν να απελπιστούμε εντελώς. Να ξεχάσουμε λίγο και να συνεχίσουμε τη ζωή μας, έτσι ή αλλιώς.

Αυτή η χώρα είναι μια αναπηρία, μια βαθιά πληγή που συνεχίζεται από το 1975. Την αγαπάμε πάρα πολύ και ονειρευόμαστε να την αφήσουμε στην άκρη του δρόμου... Ταυτόχρονα.

Γράφετε στα αραβικά, αλλά μιλάτε άπταιστα και γαλλικά. Θα αισθανόσασταν άνετα γράφοντας σ’ αυτή τη γλώσσα- ή όντως σε οποιαδήποτε γλώσσα πέραν των αραβικών;

Γράφω και έχω δημοσιεύσει και στα γαλλικά, αλλά όχι τα μυθιστορήματά μου. Τα αραβικά, η αραβική γλώσσα, είναι το μόνο που μου έχει απομένει και είναι συμπαγές από αυτό το «εκεί».

Σπούδασα γαλλικά πριν φύγω από τον Λίβανο και δεν ήταν εύκολο να χρησιμοποιήσω γραπτά, λογοτεχνικά αραβικά. Μαθαίνοντάς τα ξανά ανακάλυψα την απέραντη ομορφιά αυτής της γλώσσας.

Πιστεύω ότι το να γράφεις στα αραβικά πρέπει να είναι προφανές για μια Αράβισσα. Δεν ακολουθείς πιστά μια ξένη γλώσσα επειδή την κατέχεις και μόνο. Ή λόγω πρόσβασης σε μια καλύτερη αγορά.

Μια γλώσσα είναι κάτι φυσικό. Και ίσως το να μένω στη Γαλλία ώθησε και εδραίωσε την επιλογή μου να γράψω στα αραβικά...

Δεν είμαι «γαλλόφωνη συγγραφέας» ακόμη και όταν γράφω στα γαλλικά. Η ζωή μου ως πεζογράφος είναι γραμμένη στα αραβικά. Στη συνέχεια, βλέπω ότι ακολουθούν οι μεταφράσεις και είμαι πολύ ικανοποιημένη.

Νιώθετε άνετα -υπαρξιακά, ψυχικά, πολιτισμικά, πολιτικά- στη Γαλλία και την Ευρώπη, γενικά; Ή εντοπίζετε και βιώνετε αντιφάσεις και ρήξεις εντός του ευρύτερου ευρωπαϊκού πλαισίου;

Αισθάνομαι άνετα σε όλον τον κόσμο γιατί νιώθω σαν ξένη παντού, οπότε δεν έχω απαιτήσεις, απλώς θέλω να με ανέχονται, να με αποδέχονται και να με αγνοούν κοινωνικά.

Όταν συνειδητοποιήσεις πως η χώρα σου, η «πρώτη σου πατρίδα», δεν υπάρχει πια, όλος ο κόσμος γίνεται σαν μια μακρινή γη, ομοιογενής και ξένη, όμορφη ή λιγότερο όμορφη χωρίς μεγάλες διαφορές...

Από την άλλη, είσαι απαλλαγμένος από αυτό το συναίσθημα του ανήκειν, του ταυτοτικού δεσμού, είσαι πιο διαυγής, πιο κριτικός και πιο ελεύθερος απέναντι στην κοινωνία στην οποία ζεις.

Δεν υπάρχουν πια τα καταστροφικά πάθη της αγάπης της πατρίδας. Είναι απελευθερωτικό.

Υπάρχουν ακόμα οι διαφορές προσαρμογής, φυσικά. Η Ευρώπη, για παράδειγμα, μού ταιριάζει πολύ περισσότερο από τις Η.Π.Α., όπου έζησα και δίδαξα για σχεδόν δύο χρόνια, και θα επιστρέψω το επόμενο έτος.

Τώρα λυπάμαι που βλέπω πόσο άλλαξε η Ευρώπη από τότε που έφτασα στη Γαλλία το 1989, και όχι από τη στιγμή που πήγα να σπουδάσω εκεί...

Τελικά μοιάζει, κατά τη γνώμη σας, η συγγραφή με την αποστολή γραμμάτων τη νύχτα- είτε σε γνωστούς είτε σε άγνωστους παραλήπτες;

Για μένα ναι. Γράμματα πεταμένα μέσα στη νύχτα και τυχαία από τα κύματα.

Είναι πάντα μια πραγματικά ωραία έκπληξη όταν προσγειώνονται κάπου και γίνονται δεκτά από τους αναγνώστες! Γιατί πραγματικά φτάνουν! Χωρίς διευθύνσεις ή παραλήπτες. Είναι κάτι θαυματουργό.

Είναι αλήθεια πως έχω λάβει σημαντικά βραβεία και τίτλους αναγνώρισης και εκτίμησης, αλλά, πιστέψτε με, αυτό κάθε φορά ήταν μια έκπληξη.

Δεν το λέω λόγω υπερβολικής σεμνότητας, αλλά επειδή είμαι μία συγγραφέας που ζει και γράφει μόνο, που δεν κηρύττει, που δεν ανακοινώνει αλήθειες ούτε αποκαλύπτει σωτήριες πεποιθήσεις ή ιδέες.

Δε γράφω πλέον μυθιστορήματα «καλών αισθημάτων».

Το μυθιστόρημα της Hoda Barakat Νυχτερινό ταχυδρομείο κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Κέδρος σε μετάφραση της Πέρσας Κουμούτση.