Κλερ Άθερτον: «Η διαδικασία του μοντάζ έγκειται στο να κάνεις το αόρατο να αναδυθεί»

 

Εκ των σημαντικότερων εν ζωή μοντέρ, η Αμερικανίδα Κλερ Άθερτον, στενή συνεργάτρια και φίλη της εκλιπούσας αβάν-γκαρντ φεμινίστριας σκηνοθέτριας Σαντάλ Ακερμάν, μάς μιλά για τα μυστικά του μοντάζ- και της ζωής.

Την Τετάρτη 10 Νοεμβρίου παραδίδει masterclass στο πλαίσιο του 62^ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης (4-14 Νοεμβρίου).

Αναλογίζομαι πόσα έχουν αλλάξει τoν τελευταίο ενάμιση και πλέον χρόνο. Πόσο σοβαρή έχει υπάρξει η μεταβολή στη σχέση μας και με τον κινηματογράφο;

Έχω την αίσθηση ότι τα πράγματα άλλαζαν ήδη από πριν.

Η έλευση της πανδημίας μάς λέει κάτι, και ίσως θα ήθελα να μπορεί να μας προειδοποιήσει, αλλά δεν ξέρω αν αυτό είναι δυνατόν.

Τι αναζητάτε στη διαδικασία του μοντάζ;

Aυτό που αναζητώ είναι το να μπορώ να μην ελέγχω τα πάντα, το να λαμβάνω τις εικόνες και τους ήχους και να χτίζω ένα φιλμ χωρίς να ξέρω τον λόγο ύπαρξής του από την αρχή. Να τον ανακαλύπτω φτιάχνοντάς το.

Είναι σημαντικό να μοιράζομαι αυτή την εμπειρία με ανθρώπους νεαρής ηλικίας, γιατί τους ζητούν να ξέρουν πού θέλουν να πάνε στη ζωή και στις καλλιτεχνικές τους δημιουργίες.

Ας επιστρέψουμε στην πανδημία, προς στιγμήν.

Δε θέλω να πω πως η πανδημία είναι κάτι καλό.

Μας λέει, όμως, ότι δεν είμαστε έτοιμοι να δεχτούμε κάτι που δεν μπορούμε να ελέγξουμε, την ίδια στιγμή που η κοινωνία κινείται όλο και πιο πολύ στην κατεύθυνση του να ελέγχει τα πάντα.

Το τρομερό για μένα -πιο πολύ κι από την ίδια την πανδημία- ήταν ο τρόπος που αντιμετωπίστηκε ο θάνατος, η αδυναμία να τιμήσεις τους νεκρούς σου. Υπήρξαν άνθρωποι που δεν μπόρεσαν να παραστούν στην κηδεία των αγαπημένων τους.

Είναι σαν να διατεινόμαστε πως η διατήρηση της ζωής είναι πιο σημαντική από την αποδοχή του θανάτου.

Ο θάνατος έχει κανονικοποιηθεί στην καθημερινότητά μας. Η ελληνική κοινωνία, για παράδειγμα, μοιάζει να αποδέχεται την ύπαρξη ενός αριθμού νεκρών σε ημερήσια βάση και σχεδόν κανείς δεν ξέρει ποιοι ήταν αυτοί οι άνθρωποι.

Έχει γίνει κοινότοπο να πεθαίνουν οι άνθρωποι λόγω κορονοϊού, ενώ η ανθρωπότητα πολεμάει κάτι που είναι ίσως πιο ισχυρό από την ίδια.

Αυτή η συνειδητοποίηση καθιστά τους ανθρώπους θυμωμένους και τρομαγμένους.

Εκτός από την αβεβαιότητα ως δημιουργική συνθήκη, τι άλλο απολαμβάνετε πιο πολύ στη διαδικασία του μοντάζ;

Τη στιγμή που αρχίζει να υπάρχει η ταινία, και ξαφνικά μου μιλάει και με καθοδηγεί.

Η έναρξη της διαδικασίας του μοντάζ είναι η πιο δύσκολη στιγμή, γιατί «βουτάς» στο άγνωστο. Προσπαθώ να μη διατυπώνω ερωτήσεις, αλλά να δέχομαι με όλο μου το σώμα το υλικό που έρχεται σε μένα.

Κρατώ, επίσης, σημειώσεις, για να μπορώ να θυμάμαι μετά.

Πάντα, ωστόσο, προσπαθώ να αφήσω το φιλμ να εμφανιστεί λίγο λίγο, καταπνίγοντας αυτή τη φωνούλα που σε ρωτά τι θες να κάνεις. Η ανάγκη του να ξέρουμε πάντα γιατί θέλουμε να κάνουμε κάτι είναι έμφυτη.

Την πολεμώ, για να μπορώ να βρίσκομαι σε επαφή με την ουσία της εικόνας και του ήχου, καθώς και με την αίσθηση που αποπνέει ο σκηνοθέτης ο οποίος βρίσκεται πλάι μου.

Μου αρέσει να ξεκινώ μόνη μου, να δοκιμάζω πράγματα.

Έπειτα, κάποια στιγμή, νιώθω ότι η ταινία όντως υπάρχει. Όταν ολοκληρώνεται -ή σχεδόν- αισθάνομαι μια έντονη σωματική ευχαρίστηση, διερωτώμαι πώς αυτό συνέβη. Δεν καταλαβαίνω τον εαυτό μου.

Κάθε φιλμ είναι διαφορετικό, και κάθε στιγμή μαγική, γιατί δουλεύεις μέσα σε ενός είδους τυφλότητα, και ξαφνικά η ταινία είναι εκεί.

Το ίδιο συμβαίνει και με τη ζωή μας.

Με ποια έννοια;

Ξεκινάμε χωρίς να ξέρουμε.

Νεότερη, όποτε με ρωτούσαν τι ήθελα να γίνω όταν μεγαλώσω, ένιωθα ότι δεν είχα κάποιο ενδιαφέρον ή πάθος.

Την εποχή που σπούδαζα κινέζικα, όλοι υπέθεταν πως ενδιαφερόμουν για το διεθνές εμπόριο ή να γίνω δασκάλα, ενώ εγώ απλώς ενδιαφερόμουν για τα κινέζικα.

Έπειτα συναντάς κάποιον άλλο, και ξαφνικά...

Όλα βγάζουν νόημα.

Αποκτούν νόημα συνυπάρχοντας με κάτι άλλο. Η αλήθεια και το νόημα προκύπτουν με το να συνταιριάζεις πράγματα. Είναι σαν να αποκαλύπτεται η αληθινή ουσία τους. Αυτό είναι το μοντάζ.

Το περιγράφετε σαν κάτι σχεδόν μαγικό. Οι περισσότεροι θεατές δε θα βίωναν αυτή τη διαδικασία με τέτοια θέρμη και πάθος.

Δε θα ήθελα να αντιμετωπιστώ σαν μια αποκρυφίστρια, αλλά υπάρχει κάτι μαγικό -ίσως και ιερό- στις εικόνες, γιατί έχουν τα μυστικά και τις εσώτερες ερμηνείες τους.

Όλη η διαδικασία του μοντάζ έγκειται στο να κάνεις το αόρατο να αναδυθεί. Αυτό μου αρέσει, αυτό μου αρέσει και στη ζωή.

Λειτουργεί κάθε φορά, με κάθε καινούρια ταινία;

Υπάρχουν περιπτώσεις που η διαδικασία είναι πιο έντονη, γιατί η «βουτιά» είναι πιο βαθιά, σε άλλες αισθάνεσαι πιο κοντά στον σκηνοθέτη. Κάθε φιλμ μού προξενεί ενθουσιασμό, αλλά κάποια με «κατακλύζουν».

Πάντα, όμως, με ενδιαφέρει να διατυπώνουν ερωτήματα κι όχι να απαντάνε σε αυτά, να μας κάνουν, επίσης, να ερχόμαστε αντιμέτωποι με τον εαυτό μας.

Οι καλές ταινίες πηγαίνουν πέρα από το θέμα τους.

Και εκείνες της Σαντάλ Ακερμάν ανήκαν σε αυτή την κατηγορία.

Βεβαίως!

Ήταν έντονη η συνεργασία και η φιλία σας;

Πολύ έντονη.

Και καθοριστική, σε ό,τι αφορά την ενασχόλησή σας με το μοντάζ;

Σίγουρα, γιατί την γνώρισα όταν ήμουν νέα.

Ήμουν πολύ ανοιχτή σ’ αυτόν τον τρόπο σκέψης, στο να ανακαλύπτεις ενώ πράττεις, λόγω του ενδιαφέροντός μου στην κινεζική φιλοσοφία και τον ταοϊσμό, κατά τον οποίο η κενότητα είναι πολύ σημαντική.

Εξίσου σημαντικό, σύμφωνα με την ίδια κοσμοθεωρία, είναι το να αφήνεις τα πράγματα να συμβούν, κι όχι να τα πιέζεις.

Ανέκαθεν ένιωθα δυσπιστία για τις λέξεις, κι όποτε έπρεπε να διατυπώσω τα συναισθήματα και τις σκέψεις μου λεκτικά, αισθανόμουν ότι αυτό θα τα σταματούσε.

Επιλέξατε, λοιπόν, να εκφραστείτε μέσω του μοντάζ, ενός άλλου τρόπου να προσδίδεται νόημα στα πράγματα.

Ένιωθα, ωστόσο, πολύ καλά με τις εικόνες. Όταν, λοιπόν, γνώρισα την Σαντάλ, ήμουν έτοιμη να «βουτήξω» στον πολύ διαισθητικό τρόπο σκέψης της.

Ήθελε να βιώνει με όλο της το σώμα τη διαδικασία της δημιουργίας. Ποτέ δεν ήξερε τι ήθελε στ’ αλήθεια να κάνει από την αρχή, ακόμα κι αν επρόκειτο για την απόδοση κάποιου ακριβούς ήχου. Επιθυμούσε να μεταδίδει ακριβή συναισθήματα.

Συμμεριζόταν την ίδια αντίληψη, τού να «βουτάς» στο άγνωστο, ανακαλύπτοντας καθώς πράττεις, κυρίως στα ντοκιμαντέρ και τις εγκαταστάσεις της.

Εκτιμάται περισσότερο η δουλειά της με την πάροδο του χρόνου;

Έτσι νομίζω.

Μου αρέσει πολύ να συναντώ νέους ανθρώπους που θέλουν να κάνουν ταινίες, και πολλές από τις δουλειές της έχουν απήχηση στις μέρες μας.

Αυτή είναι μια ένδειξη ότι είναι «κλασικές», γιατί μιλάνε για περισσότερα απ’ όσα φαίνεται.

Το Ίδρυμα Chantal Akerman, εξάλλου, με το οποίο τόσο στενά συνδέεστε, συμβάλλει στη διατήρηση/διάδοση της κινηματογραφικής κληρονομιάς της.

Οι υπεύθυνοι μάς ρωτούν πώς θα ήθελε η Σαντάλ να προβάλλεται η δουλειά της. Πρέπει να την έχεις γνωρίσει, για να μπορείς να δίνεις τις καλύτερες συμβουλές.

Αυτό είναι ιδιαιτέρως σημαντικό σε σχέση με όλες τις εγκαταστάσεις της, τις οποίες πραγματοποιήσαμε μαζί σε έναν συγκεκριμένο χώρο.

Θεωρείτε ότι το κινηματογραφικό μοντάζ παραμελείται ή υποτιμάται ως πεδίο γνώσης και εξειδίκευσης, σε αντίθεση με τη σκηνοθεσία ή τη σεναριογραφία;

Οι περισσότεροι θεατές δεν ξέρουν τι είναι το μοντάζ, νομίζουν πως σημαίνει το να συναρμολογείς αυτό που έχει συλλάβει ο σκηνοθέτης, ότι πρόκειται για τεχνικό ζήτημα.

Κι όταν δεν αγνοούν τη δημιουργική του διάσταση, μάς απευθύνονται σαν να είμαστε οι συν-δημιουργοί. «Δε συνέθεσα το φιλμ, το ακούω και του δίνω μορφή», απαντώ.

Οι εικόνες εμπεριέχουν τις δικές τους οργανικές συνδέσεις, δουλειά μου είναι απλώς να βρω τον σωστό τρόπο να τις συνδυάσω, για να χτιστεί ένα φιλμ που μας οδηγεί κάπου.

Είμαι κάποια που της αρέσει να ακούει τις εικόνες, τους ήχους και τις επιθυμίες των ανθρώπων- ακόμα και τις άρρητες.

Μου είναι, εξάλλου, πολύ δύσκολο να εξηγήσω τι συμβαίνει στο μοντάζ.

Γι’ αυτό και αποδέχομαι προσκλήσεις για διεξαγωγή εργαστηρίων, γιατί θέλω να μοιράζομαι αυτόν τον τρόπο δημιουργίας με ανθρώπους, ώστε να μάθουν περισσότερα για τη σημασία του μοντάζ και για την τεράστια ευθύνη που φέρουμε ως μοντέρ.

Ευχαριστώ την Céline Brouwez (Ίδρυμα Chantal Akerman) για τη συμβολή της στην πραγματοποίηση της συνέντευξης.

Η Κλερ Άθερτον παραδίδει masterclass με τίτλο Μοντάζ: Μια σύνθεση στο πλαίσιο του αφιερώματος Κόψε κάτι: Το μοντάζ και τα μυστικά του που διοργανώνει το 62^ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.

Το masterclass διεξάγεται την Τετάρτη 10 Νοεμβρίου (αίθουσα Παύλος Ζάννας, 11 π.μ.)