Stefan Arsenijević: «Μπορούσα να δω τον εαυτό μου στη θέση του μετανάστη»

 

Stefan Arsenijević (Φωτογραφία: Maja Medić)

Τρυφερή -όσο και αιχμηρή- ιστορία αγάπης με πρωταγωνιστές μετανάστες ηθοποιούς, η ταινία του Σέρβου Stefan Arsenijević Όσο με βαστούν τα πόδια μου είναι ένας στοχασμός πάνω στις έννοιες της παράδοσης και της ταυτότητας.

Βραβευμένη στο φετινό Φεστιβάλ του Κάρλοβι Βάρι, κάνει την ελληνική πρεμιέρα της στο 62^ο ΦΚΘ (4-14 Νοεμβρίου). Συζητώντας με τον σκηνοθέτη.

Παρατηρώ μια καθυστέρηση σε ό,τι αφορά την αποτύπωση των μεταναστών στις σύγχρονες βαλκανικές ταινίες- όχι ως δευτερευόντων χαρακτήρων, αλλά ως πρωταγωνιστών. Εντοπίζεις κι εσύ αυτό το φαινόμενο;

Απολύτως.

Έχω την αίσθηση πως όταν οι σκηνοθέτες κάνουν ταινίες για τους μετανάστες, τους προσεγγίζουν με μια φροντίδα που γειτνιάζει με μια αίσθηση ανωτερότητας.

Νομίζουν ότι είναι ανώτεροι από αυτούς.

Ή τους παρουσιάζουν ως θύματα. Αυτό ακριβώς ήθελα να αποφύγω, το να παρουσιάσω χαρακτήρες μεταναστών περιορισμένων στην ταυτότητα του μετανάστη.

Το σημαντικό είναι να απεικονίζονται ως άνθρωποι, ως χαρακτήρες με σάρκα και οστά με τους οποίους ο καθένας μπορεί να ταυτιστεί. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος να ταυτιστείς μαζί τους, κι όχι απλώς να νιώσεις συμπόνια.

Η βασική μου ιδέα ήταν η ταύτιση κι όχι η προβολή του μετανάστη ως κάτι άλλο. Θα μπορούσε να συμβεί στον καθένα.

Πιθανόν αυτή η ιδέα πηγάζει από το γεγονός πως όταν μεγάλωνα στη δεκαετία του ’90, συνέβαιναν οι πόλεμοι στην πρώην Γιουγκοσλαβία και πολλοί κατέφθαναν στη Σερβία ως πρόσφυγες. Οι στενότεροι φίλοι μου είναι πρόσφυγες.

Δε φοβόμουν, λοιπόν, να προσεγγίσω αυτό το θέμα, γιατί αισθανόμουν ότι είχα βιώσει μια εμπειρία της προσφυγιάς και της φτώχειας από πρώτο χέρι.

Οπότε, μπορούσα πολύ εύκολα να δω τον εαυτό μου στη θέση του μετανάστη.

Δεν είναι εύκολο, πάντως, να μπεις στη θέση ενός άλλου, πόσο μάλλον ενός μετανάστη, και να τον αποτυπώσεις πειστικά και ρεαλιστικά σε μυθοπλαστικό επίπεδο.

Κάναμε εκτεταμένη έρευνα για το φιλμ, το σενάριο του οποίου γράψαμε από κοινού με τον καλό μου φίλο Bojan Vuletić και τον Nicolas Ducray.

Σε μια συγκυρία που βοηθούσαμε μετανάστες, κάποιοι υγειoνομικοί μάς πέρασαν κι εμάς για μετανάστες. Για μένα δεν αποτελούσε έκπληξη.  Στον Nicolas, όμως, που είναι γέννημα-θρέμμα Παριζιάνος, προξένησε μεγάλη εντύπωση.

Ήταν, επομένως, σημαντικό να προσεγγίσουμε το θέμα εκ των έσω. Επίσης, στην πραγματικότητα πρόκειται για μια ιστορία αγάπης.

Ibrahim Koma, Nancy Mensah-Offei

Ιστορία αγάπης ήταν και το μεγάλου μήκους ντεμπούτο σου μυθοπλασίας, Love and other crimes.

Μου αρέσουν πολύ οι ιστορίες αγάπης. Το να κάνεις μια ταινία για μετανάστες είναι το να συνθέτεις μια ιστορία αγάπης.

Συνιστά η αγάπη έναν θεματικό «γαλαξία» που αισθάνεσαι οικείο;

Είναι ένα από τα συναισθήματα που δεν καταλαβαίνω. Η αγάπη είναι τόσο περίπλοκη και αντιφατική, όλοι έχουν διαφορετικές εμπειρίες.

Mου αρέσει πολύ αυτό το αβέβαιο συναίσθημα. Είναι το πιο ισχυρό στη ζωή. Την κάνει αξιοβίωτη, αλλά δεν είναι εύκολο.

Και σίγουρα το Όσο με βαστούν τα πόδια μου δεν είναι μια ρομαντική κωμωδία, ενώ αποφεύγει και να γίνει μελοδραματικό, παρότι είναι τρυφερό και, προς το τέλος, σπαρακτικό.

Είναι πολύ εύκολο να διαταραχθεί αυτή η λεπτή ισορροπία και το φιλμ να γίνει μελοδραματικό και φτηνό, αλλά για μένα αξίζει τον κόπο να εξερευνήσω αυτό το συναίσθημα.

Είναι η βάση όλων των ιστοριών που αφηγούμαστε. Γιατί να μην είμαστε, λοιπόν, ευθείς ως προς αυτό;

Γιατί το πρωταγωνιστικό ζευγάρι είναι αφρικανικής καταγωγής- από το Μάλι και την Γκάνα, αντίστοιχα;

Το «κλειδί» ήταν ότι επιχειρούσαμε μια σύγχρονη ερμηνεία ενός πολύ διάσημου, παραδοσιακού σερβικού μεσαιωνικού ποιήματος. Πώς θα ήταν, άραγε, αν οι μετανάστες αντικαθιστούσαν τους Σέρβους εθνικούς ήρωες;

Θα ήταν πιο εύστοχο αν οι μετανάστες έμοιαζαν όσο το δυνατόν λιγότερο με αυτούς.

Επιπλέον, η κύρια έμπνευσή μας ήταν ένας πραγματικός μετανάστης καταγόμενος από την Γκάνα, ο οποίος διαμένει σε έναν προσφυγικό καταυλισμό στο Βελιγράδι και, σε αντίθεση με τους περισσότερους μετανάστες, θέλει να ζήσει στη Σερβία.

Μαθαίνει τη γλώσσα, θέλει να προσαρμοστεί στη σερβική κοινωνία και προπονείται με την τοπική ποδοσφαιρική ομάδα, όπως κι ο πρωταγωνιστής του φιλμ. Ο ενθουσιασμός του για τη χώρα με ενέπνευσε.

Έτσι, ξεκινήσαμε να αναζητούμε μετανάστες ηθοποιούς.

Nancy Mensah-Offei, Ibrahim Koma

Θα ήταν δύσκολο να τους/τις εντοπίσετε, κι επιπλέον να είναι οι κατάλληλοι/κατάλληλες για τους αντίστοιχους ρόλους.

Έπρεπε να είναι ικανοί να υποδυθούν τους ρόλους τους.

Ιδίως ο πρωταγωνιστής, δεδομένου ότι η ταινία εξιστορείται από τη δικιά του οπτική γωνία, και ο ρόλος του είναι υποκριτικά και σωματικά απαιτητικός.

Θέλαμε να βρούμε κάποιον που να μπορεί να αποδώσει τον ρόλο εκ των έσω με τα πιο ελάχιστα υποκριτικά μέσα. Ό,τι κάνει ο πρωταγωνιστής μας, ο Ibrahim Koma, είναι μέσω των ματιών.

To casting, γενικότερα, ήταν μια δύσκολη διαδικασία, μιας και δεν υπάρχουν πολλοί Αφρικανοί ηθοποιοί στην Ευρώπη.

Κι ακόμα λιγότεροι στη Σερβία.

Απολύτως. Γι’ αυτό και η πρωταγωνίστρια, η Nancy Mensah-Offei, θέλει να μεταναστεύσει, γιατί δε βλέπει μέλλον ως ηθοποιός στη Σερβία.

Έτσι, χρησιμοποιήσαμε δύο casting directors, που κάλυπταν τις γαλλόφωνες και τις γερμανόφωνες περιοχές, αντίστοιχα, κι έναν ακόμη στην Αφρική.

Η διαδικασία αναζήτησης ηθοποιών διήρκεσε έναν χρόνο, μέχρι που επιτέλους βρήκα τον Ibrahim Koma, ο οποίος κατάγεται από το Μάλι, αλλά γεννήθηκε και ζει στη Γαλλία.

Στην πραγματικότητα «μεγάλωσε» μπροστά από κάμερες, είναι εύκολα αναγνωρίσιμος στη Γαλλία. Διαθέτει προσωπικότητα, πρόσωπο, αυθεντικότητα και χάρισμα και ποτέ δε βαριέμαι να τον βλέπω να παίζει.

Η πρωταγωνίστρια;

Η Nancy Mensah-Offei γεννήθηκε στην Γκάνα και σε ηλικία δέκα ετών μετανάστευσε στην Αυστρία. Δουλεύει πολύ στο γερμανόφωνο θέατρο. Αυτός ήταν, όμως, ο πρώτος μεγάλος κινηματογραφικός της ρόλος. Έχει ξεχωριστή προσωπικότητα.

Ξεχωριστός είναι και ο ρόλος του Ali, ενός πολιτικοποιημένου, διανοούμενου Σύρου μετανάστη.

Ο ηθοποιός που τον ενσαρκώνει λέγεται Maxim Khalil, και είναι ο πρώτος συριακής καταγωγής χορευτής μπαλέτου στη Γαλλία. Κατόπιν ασχολήθηκε με την Τηλεόραση και το σινεμά. Είναι μεγάλος σταρ στον αραβικό κόσμο.

Αυτό εξηγεί και τον κεντρικό ρόλο που υιοθετεί καθώς εκτυλίσσεται η αφήγηση.

Ο χαρακτήρας του εκφέρει απόψεις για την κατάσταση στη Συρία και για τον κόσμο, γενικότερα. Μας βοήθησε να ξαναγράψουμε αυτά που λέει στην ταινία.

Υπήρξε πολύ ενεργός πολιτικά στη Συρία στη διάρκεια της Αραβικής Άνοιξης, και εξαιτίας αυτού και του πολέμου αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα.

Ibrahim Koma

Τα Βαλκάνια, όπου ζούμε, είναι διαβόητα για τον εθνικισμό, τον εθνοκεντρισμό και την ξενοφοβία τους. Ποια είναι η στάση της σερβικής κοινωνίας απέναντι στους μετανάστες;

Στη Σερβία το εθνικό ζήτημα είναι πολύ ευαίσθητο, γι’ αυτό και θεώρησα σημαντικό να «παίξει» το φιλμ με τις έννοιες της ταυτότητας και της παράδοσης.

Κατά απρόσμενο τρόπο, η αντίδραση της σερβικής κοινωνία έναντι των μεταναστών στη διάρκεια της μεταναστευτικής κρίσης έχει υπάρξει πολύ φιλική και συμπονετική, σε σύγκριση με χώρες όπως η Ουγγαρία.

Μια ερμηνεία αυτής της αντίδρασης είναι ο transit χαρακτήρας της Σερβίας.

Μια άλλη;

Ίσως έχει να κάνει με το ότι τα έχουμε περάσει αυτά.

Οι άνθρωποι εδώ ακόμα θυμούνται τους δικούς μας πρόσφυγες, που εγκατέλειψαν τη Βοσνία και την Κροατία στη διάρκεια των πολέμων.

Όταν έφτασαν οι πρώτοι μετανάστες από χώρες εκτός Ευρώπης, τοποθετήθηκαν σε camps όπου ακόμα ζουν πρόσφυγες από τους πολέμους στην πρώην Γιουγκοσλαβία.

Υπάρχει κάποια κατανόηση, λοιπόν, αλλά ασφαλώς υπάρχουν και οι ακροδεξιοί που αντιτίθενται στους μετανάστες.

Aνακουφιστικό αυτό, και σίγουρα ταινίες όπως η δικιά σου μπορούν να ενθαρρύνουν την καλλιέργεια μιας διαφορετικής αντίληψης για το τι σημαίνει να είναι κάποιος μετανάστης.

Το ελπίζω.

Δεν μπορώ να αλλάξω τους δεξιούς. Πιο πολύ στοχεύω σε ένα ευρύτερο κοινό, που ίσως είναι αναποφάσιστο, προσφέροντάς του μια ιστορία εκ των έσω.

Άρχισα να καταλαβαίνω τους μετανάστες μόλις ξεκίνησα να μιλάω μαζί τους. Στα μίντια παρουσιάζονταν πιο πολύ σαν αριθμοί ή κίνδυνος.

Μερικούς μήνες πριν, αρκετοί γράφτηκαν στη Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών. Υπάρχουν, λοιπόν, ορισμένοι νεαροί μετανάστες ενδιαφερόμενοι για την τέχνη, οι οποίοι ζουν στη Σερβία και είναι πρόθυμοι να παραμείνουν.

Έχουν όνειρα, κι αυτά δεν είναι να πλένουν πιάτα. Είναι πιο μεγάλα.

Το Όσο με βαστούν τα πόδια μου απέσπασε βραβεία καλύτερης ταινίας και ανδρικής ερμηνείας (Ibrahim Koma) στο φετινό Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Κάρλοβι Βάρι.

Η ταινία του Stefan Arsenijević Όσο με βαστούν τα πόδια μου προβάλλεται στο πλαίσιο του τμήματος Ματιές στα Βαλκάνια του 62^ου Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.

H πρεμιέρα πραγματοποιείται το Σάββατο 6 Νοεμβρίου (αίθουσα Σταύρος Τορνές, 22:00), παρουσία του σκηνοθέτη. Το φιλμ διατίθεται και στη διαδικτυακή πλατφόρμα του Φεστιβάλ (4-14 Νοεμβρίου).