Μεριέμ Μπενμπαρέκ: «Οι άνθρωποι δεν έχουν τις ίδιες ευκαιρίες στο Μαρόκο»

Λειτουργώντας διττά, ως οξύ σχόλιο για την πατριαρχική δομή της μαροκινής κοινωνίας, αλλά και ως αμφισβήτηση των οριενταλιστικών στερεοτύπων σχετικά με τη φιλμική αναπαράσταση των Μαροκινών γυναικών, το μεγάλου μήκους ντεμπούτο μυθοπλασίας της Μαροκινής Μεριέμ Μπενμπαρέκ Σοφία αφηγείται την ιστορία της ομώνυμης ηρωίδας, η οποία βρίσκεται έγκυος εκτός γάμου.

Η ταινία απέσπασε βραβείο σεναρίου στην ενότητα Ένα κάποιο βλέμμα του Φεστιβάλ των Καννών και προβάλλεται στο Διεθνές Διαγωνιστικό του 59^ου ΦΚΘ. Συνομιλώντας με την σκηνοθέτρια.

Στο Q&A μετά την προβολή της ταινίας σου στο Σαράγεβο επισήμανες την ανάγκη σου να αμφισβητήσεις τον τρόπο με τον οποίο οι Μαροκινές αποτυπώνονται στα φιλμ. Θα ήθελες να μου μιλήσεις περισσότερο γι’ αυτό το ζήτημα;

Για μένα αναπαρίστανται με ένα πολύ απλό τρόπο. Όχι σε όλες τις ταινίες, αλλά κυρίως σ’ αυτές που έχουν μεγάλη επιτυχία στην Ευρώπη. Αυτό δεν αφορά μόνο στο σινεμά, αλλά στις τέχνες, γενικότερα. Νομίζω ότι οφείλεται στην οριενταλιστική αντίληψη. Μερικές φορές αναρωτιέμαι γιατί καλλιτέχνες από τον αραβικό κόσμο τροφοδοτούν το κοινό με τις δυτικές προσδοκίες και τα κλισέ. Δεν έχω βρει την απάντηση σ’ αυτό, ακόμα προσπαθώ να καταλάβω. (Γέλια).

Δεν ισχυρίζομαι, βέβαια, πως δεν υπάρχει πατριαρχία στη μαροκινή κοινωνία. Όντως οι γυναίκες είναι θύματα. Ήθελα, ωστόσο, να προτείνω ένα καινούριο στοχασμό σε σχέση με το ρόλο που διαδραματίζει η οικονομία. Ας αναρωτηθούμε, επομένως, μήπως η θυματοποίηση οφείλεται στο ότι πληρωνόμαστε λιγότερο από τους άντρες για την ίδια δουλειά. Σε ένα καπιταλιστικό κόσμο, αποκτάς εξουσία όταν αποκτήσεις χρήματα.

Πράγματι, θίγεις το ζήτημα της ταξικής κινητικότητας και των ταξικών κι εξουσιαστικών συγκρούσεων, όπως και την κατάχρηση εξουσίας.

Ακριβώς! Η Σοφία είναι θύμα αυτής της εξουσίας, δεν είχε άλλη επιλογή. Είναι εγκλωβισμένη σε μια κατάσταση και προσπαθεί να βρει ένα τρόπο να ξεφύγει από αυτή.

Είναι κυρίαρχο ή ορατό φαινόμενο στη μαροκινή κοινωνία οι ταξικές συγκρούσεις;

Πολύ ορατό. Η μεσαία τάξη στην πραγματικότητα δεν υφίσταται. Είναι πιο κοντά στην μπουρζουαζία, παρά στις λαϊκές τάξεις. Οι άνθρωποι δεν έχουν τις ίδιες ευκαιρίες στο Μαρόκο. Αυτό ξεκινάει από την εκπαίδευση. Για να έχεις καλή εκπαίδευση και ιατρική φροντίδα, για παράδειγμα, πρέπει να πληρώσεις σε μηνιαία βάση, και κοστίζει πολύ. Κάποιοι παίρνουν δάνεια με επαχθείς όρους μόνο και μόνο για να πληρώσουν τα δίδακτρα του σχολείου των παιδιών τους. Υπάρχουν γαλλικά, αμερικανικά, ισπανικά σχολεία για όσους έχουν λεφτά, και μαροκινά για όσους δεν έχουν.

Το ίδιο ισχύει ακόμα και για τη γλώσσα. Δε μιλάνε την ίδια γλώσσα.

Η χρήση των γαλλικών, επομένως, συνδέεται με την ελίτ.

Υπάρχει η ελίτ, η οποία χρησιμοποιεί κυρίως γαλλικά. Με το που συναντάς κάποιον, ξέρεις αμέσως πού ανήκει κοινωνικά. 

Ο Ομάρ κι η οικογένειά του ανήκουν, πάντως, στους μη προνομιούχους.

Στις κατώτερες τάξεις, ναι. Ακόμα κι η τοποθεσία που διάλεξα για τα συγκεκριμένα γυρίσματα είναι ενδεικτική, σε μια από τις πιο παλιές, λαϊκές και φτωχές γειτονιές της Καζαμπλάνκα. Έπειτα υπάρχει το κέντρο, όπου κυριαρχούν οι μεσοαστοί, ακόμα κι αν δεν υφίστανται πραγματικά. Προσπάθησα να αναπαραστήσω μέσω του σκηνικού τις κοινωνικές διαστρωματώσεις συνδέοντάς το με την αφήγηση. Γι’ αυτό και δε βλέπουμε την Καζαμπλάνκα στ’ αλήθεια. Το Μαρόκο είναι πολύ όμορφο, αλλά δεν ήθελα να δείξω την τουριστική πλευρά του.

Η πρωταγωνίστριά σου Maha Alemi συνδέει όλες τις πτυχές της αφήγησης. Με εντυπωσίασε η σωματικότητά της, κυρίως. Έχει μια ισχυρή σωματική παρουσία και μια γήινη ποιότητα στην υποκριτική της. Έπαιξαν ρόλο αυτά τα στοιχεία στην επιλογή της για το συγκεκριμένο ρόλο;

Ήθελα να υπάρχει αντίθεση ανάμεσα στην ξαδέρφη της, την Λένα, και την ίδια. Η ομορφιά της Λένα είναι προφανής. Έχει το τέλειο ευρωπαϊκό πρόσωπο. Η Σοφία, από την άλλη, δεν αισθάνεται απολύτως άνετα με το σώμα της, κι είναι κάπως τραχιά.

Κι όμως, έχει μια «ακατέργαστη» γοητεία.

Η Maha Alemi έχει κάτι το χαρισματικό, μια αληθινά μαροκινή ομορφιά. Δεν άρεσε, όμως, σε Γάλλους ιδιοκτήτες αιθουσών. Παραήταν λαϊκή για εκείνους. Κι αυτό λέει πολλά για το τι περιμένει η βιομηχανία από τις γυναίκες. 

Στον απόηχο της Αραβικής Άνοιξης, ποιο είναι το βασικό χαρακτηριστικό της μαροκινής κοινωνίας;

Στο Μαρόκο έχουμε τους εντονότερους κοινωνικούς διαχωρισμούς σε σύγκριση με άλλες αφρικανικές χώρες. Αν δεν έχεις λεφτά, μπορεί να πεθάνεις. Ένας φίλος μου πέθανε πρόσφατα, γιατί δεν είχε τα χρήματα να πάει στο νοσοκομείο.

Δυσκολεύτηκες να εξασφαλίσεις χρηματοδότηση για το φιλμ σου, δεδομένων των κυρίαρχων προσδοκιών και στερεοτύπων;

Για ντεμπούτο μυθοπλασίας οι επιτροπές δε χρηματοδοτούν ένα πρότζεκτ που μιλά για την κοινωνία και την πολιτική. Θέλουν να μιλάς για την αγάπη, την ενηλικίωση, την ανακάλυψη της σεξουαλικότητας. Είναι πράγματα που έχω κάνει στο παρελθόν με τις μικρού μήκους ταινίες μου, και τα έχω αφήσει πίσω.

Προσπαθείς να εξελίσσεσαι ως καλλιτέχνις και ως άνθρωπος.

Ακριβώς! Και δε νομίζω ότι η επόμενη δουλειά μου θα μοιάζει καθόλου με την Σοφία. Ούτε κι η τρίτη με τις προηγούμενες δύο. Πρέπει να δοκιμάζουμε καινούρια πράγματα. Στη Γαλλία η κατάσταση είναι περίπλοκη, γιατί περιμένουν να κάνεις τα ίδια. 

Στο τέλος της ταινίας η Σοφία αναδύεται σαν νικήτρια -αν κι η νίκη της θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «πύρρεια»-, σαν να έχει πάρει τη ζωή της στα χέρια της.

Ασφαλώς. Εκείνη είναι η νικήτρια. Αυτό ακριβώς ήθελα να δείξω. Το σενάριο ήταν σαν ένα μεγάλο κοινωνικό παιχνίδι, όπου μαθαίνεις τους κανόνες από την αρχή. Κι η Σοφία, αν κι αρχικά είναι εξαρτημένη από την ξαδέρφη της και μοιάζει λίγο ανόητη, τους καταλαβαίνει, χρησιμοποιεί κάθε μέσο κι ανελίσσεται, ιδίως μέσω του γάμου, που είναι το πιο σημαντικό επίτευγμα για γυναίκες κι άντρες στον αραβικό κόσμο.

Θα προβληθεί στο Μαρόκο;

Είναι μια ταινία γυρισμένη με σεμνότητα, γιατί ήθελα να τη δει το κοινό του Μαρόκου. Δεν ήθελα να είναι άλλο ένα πολυαγαπημένο φιλμ που θα κατέληγε λογοκριμένο. Στο Μαρόκο η λογοκρισία είναι απολύτως επίσημη. Κατά τη διάρκεια της συγγραφής του σεναρίου το είχα, λοιπόν, αυτό κατά νου.

Photo credit (Μεριέμ Μπενμπαρέκ): Γιάννης Κοντός.

Η συνομιλία με την Μεριέμ Μπενμπαρέκ πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του 24^ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Σαράγεβο.

Η ταινία της Μεριέμ Μπενμπαρέκ Σοφία προβάλλεται στο πλαίσιο του Διεθνούς Διαγωνιστικού του 59^ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης τη Δευτέρα 5 (15:30, Κινηματογράφος Ολύμπιον) και την Τρίτη 6 Νοεμβρίου (18:00, Αίθουσα Φρίντα Λιάππα), παρουσία της σκηνοθέτριας.