Ísold Uggadóttir: «Στην Ισλανδία ήμασταν σαν μισοκοιμισμένοι μέχρι την οικονομική κρίση»

Συνδυάζοντας την ανθρωποκεντρική ματιά με την κοινωνική ευαισθησία, η Ισλανδή σκηνοθέτρια Ísold Uggadóttir αφηγείται στην Ανάσα ελευθερίας, μεγάλου μήκους ντεμπούτο της μυθοπλασίας, την ιστορία της συνάντησης δύο γυναικών: μιας ανύπαντρης και άστεγης Ισλανδής μητέρας με το αγοράκι της και μιας παράτυπης μετανάστριας από τη Γουινέα-Μπισάου.

Έχοντας αποσπάσει τα βραβεία σκηνοθεσίας στο Σάντανς και κοινού στις 24^ες Νύχτες Πρεμιέρας, η ταινία προβάλλεται από τις 22 Νοεμβρίου στους κινηματογράφους. Συζητώντας με την σκηνοθέτρια.

Ό,τι ενυπήρχε ως υπόσχεση στις μικρού μήκους ταινίες σου που έχω δει, σε μεγάλο βαθμό εκπληρώνεται στην Ανάσα ελευθερίας. Νιώθεις πως ωρίμασες αρκετά -σε κινηματογραφικό και προσωπικό επίπεδο- μέσα από τα χρόνια, ώστε να γυρίσεις την πρώτη μεγάλου μήκους δουλειά σου;

Απολύτως. Πέρασα πολύ καιρό προετοιμαζόμενη να γίνω σκηνοθέτρια. Αισθάνομαι, λοιπόν, ότι τόσο τα μικρού μήκους φιλμ όσο και οι σπουδές μου στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης συνέβαλαν στη δημιουργία της μεγάλου μήκους ταινίας και στο ποια είμαι σήμερα, αν κι ένιωσα την όλη διαδικασία μακρά και κουραστική. Δρέπω, ωστόσο, τους καρπούς της.

Κατά τη διάρκεια των σπουδών μου στη Νέα Υόρκη έγινα μάρτυρας της οικονομικής κρίσης στην Ισλανδία εκ του μακρόθεν. Εκείνη την περίοδο, το φθινόπωρο του 2008, είχα μόλις ξεκινήσει το μεταπτυχιακό μου στη σκηνοθεσία. Κατά ειρωνικό τρόπο, λοιπόν, την ίδια στιγμή η ισλανδική κορόνα έχανε την αξία της. Την επόμενη τριετία όλη μου η δουλειά επηρεάστηκε από το θυμό που νιώθαμε στην ισλανδική κοινωνία. Αισθανόμασταν πως είχαμε παραπλανηθεί και προδοθεί.

Δεδομένου ότι συνδυάζεις την ανθρωποκεντρική ματιά με την κοινωνική ευαισθησία, ποια ήταν η αφετηρία του μεγάλου μήκους ντεμπούτου σου;

Μετά την ολοκλήρωση του μεταπτυχιακού, σκέφτηκα πως το μεγάλου μήκους ντεμπούτο μου θα αφορούσε στο θέμα της κρίσης, κι έτσι άρχισα να αναπτύσσω το χαρακτήρα μιας μητέρας με το παιδί της κι ενός γάτου, που καταλήγουν να μένουν σ’ ένα αυτοκίνητο. Με ενδιέφερε η φτώχεια.

Έχοντας πια φτάσει στο 2012, είχα αρχίσει να νιώθω την παρουσία προσφύγων στην Ισλανδία μέσα από τα Μ.Μ.Ε., κυρίως των αιτούντων άσυλο. Κάποιοι εξ αυτών παγιδεύονταν στην Ισλανδία μην μπορώντας να συνεχίσουν, αλλά ούτε και να γυρίσουν πίσω ή να πάρουν άσυλο. Ορισμένοι αυτοπυρπολούνταν ή ξεκινούσαν απεργία πείνας. Αυτό το δράμα έπρεπε να διαμοιραστεί με ένα μεγαλύτερο κοινό μέσω μιας ιστορίας.

Το δράμα των προσφύγων συνδέεται, εξάλλου, με δυσκολίες και προβλήματα που βιώνουν κι οι ίδιοι οι Ισλανδοί, όπως το στεγαστικό κι η φτώχεια.

Ήθελα να αποτυπώσω την τρέχουσα κατάσταση στην Ισλανδία σε επίπεδο μικρογραφίας, όχι απαραιτήτως μακροσκοπικά. Ήταν εύκολη απόφαση να συνδέσω αυτούς τους χαρακτήρες, μιας κι η ιστορία θα εκτυλισσόταν στην περιοχή του Κέπλαβικ στη Χερσόνησο Ρέικιανες. Η ταινία είναι γυρισμένη σε μια πρώην αμερικανική αεροπορική βάση, ενώ η περιοχή δε θεωρείται η πιο φανταχτερή, ούτε ένα μέρος όπου οι άνθρωποι επιλέγουν να ζήσουν.

Συνάντησα, εξάλλου, αιτούντες άσυλο κι έγινα εθελόντρια στο Ισλανδικό Ερυθρό Σταυρό. Δεδομένου ότι είχα αποφασίσει να καταπιαστώ με θέματα που έπρεπε να προσεγγιστούν με ευαισθησία κι αυθεντικότητα, δεν ήθελα να κάνω λάθη. 

Το κινηματογραφικό αποτέλεσμα δικαιώνει την ερευνητική διαδικασία. Πόσο αντιπροσωπευτικά του τρόπου που λειτουργεί η ισλανδική κοινωνία είναι τα ζητήματα τα οποία θίγεις;

Αστειευόμενη, λέω πως αυτή δεν είναι η καρτ-ποστάλ εκδοχή της Ισλανδίας. Αν και υπάρχει ευημερία στην Ισλανδία κι αλλού, οι πλούσιοι όντως γίνονται πλουσιότεροι κι η κατάσταση δυσκολεύει για τους φτωχούς. Το κόστος της στέγασης στην Ισλανδία ανεβαίνει τα τελευταία δέκα χρόνια λόγω του τουρισμού και του Airbnb. Από τα τέλη της δεκαετίας του ’90 έχει τουλάχιστον πενταπλασιαστεί, κάτι που σίγουρα δε συμβαίνει αντίστοιχα με τους μισθούς. Kι αυτοί που πάντα χάνουν είναι αυτοί που δεν έχουν περιουσία. Το νιώθω κι η ίδια, δεν είμαι ιδιοκτήτρια.

Όλες σου οι δουλειές διακρίνονται για την παρουσία δυνατών γυναικείων χαρακτήρων. Αυτό συμβαίνει επειδή μπορείς να προσεγγίσεις καλύτερα τη γυναικεία νοοτροπία, ή αποτελεί αντανάκλαση της παρουσίας των γυναικών εντός της ισλανδικής κοινωνίας;

Νομίζω ότι όλα λειτουργούν υποσυνείδητα. Συχνά δε γνωρίζω γιατί κάνω τις επιλογές που κάνω. Για πολύ καιρό υπήρχε στην ισλανδική κινηματογραφική κοινότητα τεράστια έλλειψη τόσο πρωταγωνιστριών όσο και σκηνοθετριών. Κατά κάποιο τρόπο πολλοί απ’ τους χαρακτήρες που επινοώ είναι προεκτάσεις του εαυτού μου. Αν αναλύσω το ότι είναι δυνατοί υπό το πρίσμα ενός εξωτερικού παρατηρητή, σχετίζεται με το ποιες είναι οι Ισλανδές. 

Αποφασιστικές κι ανθεκτικές, και ταυτόχρονα ευάλωτες.

Είμαστε πολύ απομονωμένοι. Παλαιότερα, πριν εγκατασταθεί αεροπορική σύνδεση, ήταν πολύ δύσκολο να φτάσεις στην Ισλανδία. Οι Βίκινγκ που ήρθαν εδώ έπρεπε να είναι ανθεκτικοί, απλώς και μόνο για να επιβιώσουν. Ίσως είναι γονιδιακό θέμα, επομένως. Οι δε χειμώνες είναι δριμείς, οπότε ούτε ο καιρός είναι στο πλευρό μας.

Πόσο μάλλον οι κοινωνικές συνθήκες τα τελευταία χρόνια.

Ευχαριστώ την οικονομική κρίση για το γεγονός ότι είχαμε την ευκαιρία να εξασκήσουμε τις ικανότητές μας στη διαμαρτυρία, γιατί επί μεγάλο διάστημα πριν από αυτή την περίοδο -είμαι γεννημένη το 1975- δε θυμάμαι πραγματικές διαδηλώσεις ως νεαρή ενήλικη. Στην Ισλανδία ήμασταν όλοι σαν μισοκοιμισμένοι μέχρι την οικονομική κρίση. Πριν από αυτή, υπήρχε η οικονομική άνθηση που δεν έβγαζε νόημα. Ήταν όλη ψεύτικη.

Πώς κατάφερες να πετύχεις την άψογη σε δραματουργικό επίπεδο αλληλεπίδραση και ισορροπία ανάμεσα στους τρεις χαρακτήρες;

Το να βρω τους κατάλληλους ανθρώπους ήταν το βασικό. Είχα δει την Kristín Þóra Haraldsdóttir σε ένα θεατρικό έργο στην Ισλανδία πριν από κάποια χρόνια και είχα σκεφτεί πως ήταν εκπληκτική ηθοποιός. Για την Babetida Sadjo, που κατάγεται όπως κι η ηρωίδα από τη Γουινέα-Μπισάου αλλά ζει στις Βρυξέλλες, προσλάβαμε έναν Βέλγο διευθυντή κάστινγκ. Κατά τη διάρκεια των οντισιόν οι ηθοποιοί έγιναν οι χαρακτήρες. Ξέχασα ότι είχα γράψει το σενάριο, με συγκίνησαν απόλυτα οι ερμηνείες τους.

Το ίδιο συνέβη και με το αγοράκι, τον Patrik Nökkvi Pétursson. Τρεις βδομάδες πριν από τα γυρίσματα, εμφανίστηκε ξαφνικά. Δεν είχε ξαναπαίξει στο παρελθόν. Δουλειά του ήταν να αναζητήσει μια φανταστική γάτα. Το έκανε με τόσο βάθος και συντριβή, στα πρόθυρα του κλάματος, που με εντυπωσίασε.

Με την Babetida συνομιλήσαμε πολύ μέσω Skype και κάναμε αλλαγές στο χαρακτήρα της βασιζόμενες σε δικές της προτάσεις. Η Kristín, από την άλλη, έκανε πολλή έρευνα σχετικά με ανθρώπους που θεαραπεύονται από τοξικοεξάρτηση. Όταν πια αυτές οι δύο εκπληκτικές ηθοποιοί βρέθηκαν στο ίδιο δωμάτιο για να διαβάσουν και να παίξουν τις σκηνές, ήταν μια σημαντική στιγμή.

Εκτός από τις ανάσες ελευθερίας που οι ηρωίδες της ταινίας σου μοιράζονται, αντιλαμβάνεσαι το φιλμ και ως ένα κινηματογραφικό σχόλιο πάνω στην αλληλεγγύη ανάμεσα σε γυναίκες πέρα από κάθε λογής σύνορα;

Δεν ήταν μια στρατηγική επιλογή. Λειτούργησα περισσότερο με τη συναισθηματική πλευρά του εγκεφάλου μου. Το βασικό και για τις δύο είναι η επιβίωση και δεν μπορούσα να βρω χώρο για κάτι περισσότερο από αυτή και τον ανθρώπινο δεσμό, ο οποίος προέκυψε σταδιακά. Κατά κάποιο τρόπο έγραψα το σενάριο ανάποδα. Ήξερα τις τελευταίες και τις αρχικές στιγμές, κι έπειτα έπρεπε να βρω τον πιο οργανικό τρόπο να δημιουργήσω αυτό το δεσμό, χωρίς να το παρατραβάω.

Η δουλειά σου έχει παραλληλιστεί με εκείνη των Αδερφών Νταρντέν, γεγονός πολύ κολακευτικό. Αποτελούν σημείο αναφοράς για σένα;

Έχω επί μακρόν υπάρξει οπαδός των Αδερφών Νταρντέν, αλλά επιτρέποντας στον εαυτό μου λίγο περισσότερο λυρισμό, πιο ποιητική χρήση της κάμερας. Κι έπειτα ρεαλισμός, στο στιλ του Δόγματος. Μια από τις αγαπημένες μου σκηνοθέτριες είναι, εξάλλου, η Άντρεα Άρνολντ. Μια από τις πρώιμες δουλειές της, το μικρού μήκους Wasp, είναι από τις αγαπημένες μου. Συνοψίζοντας, έχω παραδοσιακά επηρεαστεί από το ρεαλισμό, στα όρια του ντοκιμαντέρ.

Aνάμεσα σε άλλες διακρίσεις διεθνώς, η Ανάσα ελευθερίας κέρδισε το βραβείο κοινού στις 24^ες Νύχτες Πρεμιέρας.

Ενθουσιάστηκα πολύ, γιατί θαυμάζω πολύ αυτό το Φεστιβάλ. Γνωρίζω, άλλωστε, πως η Ελλάδα ξέρει καλά κι από πρώτο χέρι τόσο πολλά για την προσφυγική κρίση και τους αιτούντες άσυλο. Ένιωθα, λοιπόν, ένα φόβο αν σε μια τέτοια χώρα λειτουργεί το φιλμ για τους θεατές. Το γεγονός ότι το εκτίμησαν με ανταμείβει πολύ και με κάνει να αισθάνομαι πως βρίσκομαι στο σωστό δρόμο σκηνοθετώντας το.

H ταινία της Ísold Uggadóttir Ανάσα ελευθερίας προβάλλεται από τις 22 Νοεμβρίου στις αίθουσες σε διανομή της AMA Films.