Στέφαν Κομαντάρεφ: «Ο καπιταλισμός που βιώνουμε στη Βουλγαρία είναι άγριος»

 

Στέφαν Κομαντάρεφ (Φωτογραφία: Γιάννης Κοντός)

Η Μπλάγκα, μια έντιμη συνταξιούχος δασκάλα, πέφτει θύμα τηλεφωνικής απάτης. Προκειμένου να καταφέρει να πληρώσει τον τάφο του μακαρίτη συζύγου της, γίνεται κι ίδια αυτουργός παρόμοιων ενεργειών.

Αιχμηρό ηθικοπολιτικό σχόλιο για την καπιταλιστική Βουλγαρία, η ταινία του Στέφαν Κομαντάρεφ, Τα μαθήματα της Μπλάγκα, κάνει την ελληνική πρεμιέρα της στο πλαίσιο του 64^ου ΦΚΘ. Μια συνάντηση με το σκηνοθέτη.

Σπούδασες ιατρική, την οποία και έχεις ασκήσει, ωστόσο αφιερώθηκες στο σινεμά. Πώς συνδέονται αυτά τα δύο πεδία;

Ανέκαθεν ενδιαφερόμουν για τον κινηματογράφο, αλλά δεν είχα καταπιαστεί με έναν πιο ιδιαίτερο τρόπο. Ήθελα να γίνω γιατρός, εμπνευσμένος από τη φιγούρα του γιατρού στο μυθιστόρημα του Αλμπέρ Καμύ, Η πανούκλα.

Κατά τη διάρκεια των ιατρικών σπουδών μου, το ενδιαφέρον μου προσανατολίστηκε στην ψυχιατρική, οπότε απέκτησα και ένα συμπληρωματικό δίπλωμα στην ομαδική ψυχοθεραπεία.

Λόγω της περαιτέρω σπουδής μου και αφότου την είχα ολοκληρώσει, ξεκίνησα αμέσως να εργάζομαι στο παιδοψυχιατρικό τμήμα μιας υψηλού κύρους πανεπιστημιακής κλινικής στη Σόφια.

Ήμουν ο νεότερος γιατρός του προσωπικού, και το μέλλον μου προδιαγραφόταν ξεκάθαρο. «Κάποια μέρα θα γίνεις διευθυντής εδώ», μου είχε πει η τότε διευθύντρια της κλινικής.

Τι συνέβη;

Στα μέσα της δεκαετίας του 1990 λάβαμε μια δωρεά στο πλαίσιο ενός διαπανεπιστημιακού προγράμματος, κι αυτή περιλάμβανε δύο κάμερες S-VHS, μια μικρή μονταζιέρα και ένα βιντεομαγνητόφωνο.

Η ιδέα ήταν να χρησιμοποιηθεί ο εξοπλισμός για τη βιντεοσκόπηση μέρους οικογενειακών συνεδριών, το οποίο, μετά από επεξεργασία, θα παρουσιαζόταν στους φοιτητές.

«Κάποιος πρέπει ν’ αναλάβει αυτόν τον εξοπλισμό», παρότρυνε η διευθύντρια. Όλοι μας αρχίσαμε να κοιτάζουμε τα παπούτσια μας! «Στέφαν, είσαι ο νεότερος γιατρός, εσύ πρέπει να το κάνεις», μου υπέδειξε.

Άρχισα, λοιπόν, να τον δουλεύω τα Σαββατοκύριακα. Ήμουν εικοσιέξι χρονών τότε, χωρίς οικογένεια, παιδιά ή άλλες ευθύνες. Έτσι συνέβη. Κι αποφάσισα να γραφτώ στη Σχολή Κινηματογράφου.

Πάντως, εξακολουθώ να συνδέομαι με τον τομέα της ιατρικής καθώς η σύζυγός μου είναι ψυχαναλύτρια και ψυχοθεραπεύτρια.

Εφαρμόζεις κάποιες από τις αρχές που έμαθες ως γιατρός και στη σκηνοθετική σου δουλειά;

Δε νομίζω. Δε σκέφτομαι βάσει κάποιων ψυχολογικών προτύπων.

Για μένα, το σημαντικότερο πλεονέκτημα της ενδεκαετούς εμπειρίας μου από τον χώρο της ιατρικής ήταν ότι απέκτησα μεγάλη εμπειρία στη ζωή γενικότερα, βλέποντας και τη σκοτεινή πλευρά της, που είναι εξίσου αληθινή.

Σύμφωνα με το σχετικό ανέκδοτο, «δραπέτευσα» από την ψυχιατρική, όπου υπάρχουν πολλοί τρελοί, για να καταπιαστώ με το σινεμά, όπου είναι ακόμα περισσότεροι!

Έλι Σκόρτσεβα (Μπλάγκα)

Η πιο πρόσφατη, βραβευμένη στο Κάρλοβι Βάρι, ταινία σου, Τα μαθήματα της Μπλάγκα, είναι αφιερωμένη στη γενιά των γονιών σου.

Είναι και μια δικαίωση ηθοποιών όπως η πρωταγωνίστρια, Έλι Σκόρτσεβα, που μπορεί να είχαν περιθωριοποιηθεί/παραγκωνιστεί μετά την πτώση του «υπαρκτού»;

Η Έλι Σκόρτσεβα είναι μέρος αυτής γενιάς, και συμφωνεί μαζί του ότι η γενιά της, της περιόδου της μετάβασης στην οικονομία της αγοράς και τη δημοκρατία, είναι το μεγαλύτερο θύμα.

Η ίδια, πάντως, αποφάσισε να εγκαταλείψει την υποκριτική το 1989, όταν βρισκόταν στο απόγειο της καριέρας της.

Αυτή η επιλογή την διαφοροποίησε από πολλούς και πολλές άλλους και άλλες ηθοποιούς της γενιάς της που όντως παραμερίστηκαν, και την βοήθησε να διατηρήσει την υποκριτική της φρεσκάδα.

Είναι μια σκεπτόμενη ηθοποιός. Πρότεινε πράγματα, συνέδραμε στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της Μπλάγκα, ο οποίος είναι εντελώς αντίθετος από τον δικό της.

«Ευτυχώς δεν είμαι πια η Μπλάγκα, είμαι πάλι η Έλι!» μου είπε χαμογελώντας μετά την ολοκλήρωση της τελευταίας μέρας των γυρισμάτων.

Αν και θα το ήθελα, δεν κατάφερα αντιπαθήσω εντελώς τον χαρακτήρα που υποδύεται.

Ο χαρακτήρας της Μπλάγκα είναι σύνθετος και αληθινός. Θα ήταν εύκολο να επιλεγεί η θυματοποίησή της, η οποία θα διευκόλυνε την ταύτιση των θεατών μαζί της. Είναι, πάντως, δυνατή γυναίκα.

Και θέλει, πάση θυσία, να πετύχει τον στόχο της.

Ο τρόπος που η Έλι κι εγώ αντιλαμβανόμαστε και κρίνουμε την πραγματικότητα γύρω μας είναι πολύ παρόμοιος. Το γεγονός αυτό υπήρξε, επίσης, πολύ βοηθητικό.

Έλι Σκόρτσεβα (Μπλάγκα)

Είναι εξίσου επικριτική με σένα για τη λεγόμενη «οικονομία της αγοράς»;

Κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος είναι επικριτικός. Είναι καλό να υπάρχουν άνθρωποι με κρίση, ακόμα κι όταν αυτή συνδέεται με τη χρήση ανεκδότων, σύμφωνα με τη βουλγαρική παράδοση! (Γέλιο).

«Καθετί που μας έμαθαν επί κομμουνισμού ήταν ψεύτικο. Ό,τι όμως, μας έμαθαν για τον καπιταλισμό ήταν απολύτως αληθινό!», υποστηρίζει το σχετικό ανέκδοτο.

Η αναφορά στην «οικονομία της αγοράς» επαναλαμβάνεται κάθε τόσο στο σενάριο σαν μάντρα.

Είναι μια καινούρια θρησκεία. Το αόρατο χέρι της αγοράς θα εμφανιστεί και όλα θα γίνουν παραδεισένια. Η πραγματικότητα, ωστόσο, είναι κάπως διαφορετική. Και ο καπιταλισμός που βιώνουμε στη Βουλγαρία είναι άγριος. Αλλού, είναι πιο κοινωνικός.

Υπάρχει πιο «κοινωνικός» καπιταλισμός; Και δεν εννοώ στην επιφάνεια, αλλά επί της ουσίας.

Δεν ξέρω. Μπορώ να μιλήσω μονάχα για την κατάσταση στη χώρα μου. Ίσως υπάρχει στις σκανδιναβικές χώρες.

Ένας πόλεμος άλλου είδος μαίνεται στη Βουλγαρία, πάντως, όπως αναφέρει η Μπλάγκα.

Ακριβώς.

Επί τριάντα και πλέον χρόνια οι άνθρωποι αυτής της γενιάς προσπαθούν να διατηρήσουν την αξιοπρέπειά τους τη στιγμή που η κατάσταση με το σύστημα υγείας επιδεινώνεται και υπάρχει επισιτιστική κρίση.

Συνταξιούχοι ξοδεύουν τη σύνταξή τους μετακινούμενοι με τραμ από τη μια γειτονιά της Σόφιας στην άλλη, προκειμένου να εντοπίσουν ένα σουπερμάρκετ όπου το γιαούρτι στοιχίζει δέκα σεντ λιγότερο! Μιλάμε για επιβίωση.

Ο πατέρας μου ήταν καθηγητής στη Βουλγαρική Ακαδημία Επιστημών. Η σύνταξή του ήταν σχετικά υψηλή, αλλά όταν χρειαζόταν να πληρώσει τη μηνιαία φαρμακευτική αγωγή που λάβαινε, η σύνταξη εξανεμιζόταν.

Ευτυχώς, τον βοηθούσα με την πληρωμή των λογαριασμών.

Κάθε φορά, όμως, που τον επισκεπτόμουν στο διαμέρισμά του, πέντε λεπτά από το δικό μου, στο κέντρο της Σόφιας, έκλεινε το καλοριφέρ για να μη χρεωθώ περισσότερο.

Προτιμούσε να μένει κουκουλωμένος κάτω από την κουβέρτα του για να διατηρήσει την αξιοπρέπεια του. Παράλογη κατάσταση!

Όλοι αυτοί άνθρωποι -όπως η Μπλάγκα ή ο πατέρας μου- δούλεψαν τίμια όλη τους τη ζωή.

Είναι, λοιπόν, πολύ επώδυνο που της λέει ο γιος της με πολύ υποτιμητικό τρόπο  ότι δεν έχει δουλέψει για τα λεφτά της.

Δασκάλα ήταν, κι ως τέτοια δεν έβγαζε πολλά. Και, όπως οι περισσότεροι συνταξιούχοι της γενιάς της, είναι μόνη, γιατί τα παιδιά της/τους έχουν μεταναστεύσει κάπου στον κόσμο. Έλλειψη αξιοπρέπειας σε συνδυασμό με τη μοναξιά.

Χωρίς πόλεμο, τα τελευταία τριάντα χρόνια το 1/3 του πληθυσμού της Βουλγαρίας έχει μεταναστεύσει.

Ευφυές το σεναριακό εύρημα των τηλεφωνικών απατών, οι οποίες πιο πολύ βάζουν στο στόχαστρο ηλικιωμένους - συνταξιούχους ή μη. Πόσο σύνηθες είναι ως κοινωνικό φαινόμενο στη Βουλγαρία;

Παλαιότερα ήταν πολύ συχνό.

Όταν, όμως, άρχισε το φιλμ να προβάλλεται φεστιβαλικά, με σόκαρε το γεγονός πως το φαινόμενο αυτό συνέβαινε παντού στον κόσμο: στη Γερμανία, στην Τσεχία, ακόμα και στη Μεγάλη Βρετανία.

Στο πλαίσιο της έρευνάς μας για την ταινία, διαπιστώσαμε ότι τα περισσότερα θύματα τέτοιων απατών ήταν πολύ έξυπνοι άνθρωποι, που έπεσαν θύματα λόγω της νομιμοφροσύνης τους σε αρχές/θεσμούς, η οποία για εκείνους ήταν κάτι φυσιολογικό.

Η βουλγαρική κοινωνία δεν μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους που είναι αφοσιωμένοι σ’ αυτή - κι έτσι θυματοποιούνται.

Έλι Σκόρτσεβα (Μπλάγκα)

Ή γίνονται με τη σειρά τους δράστες παρόμοιων ενεργειών, σε βαθμό που να αναρωτιέσαι ποιος, τελικά, φέρει μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης - το σύστημα ή τα άτομα.

Αυτό ήταν το όνειρό μου, να μη δώσω απαντήσεις.

Σιχαίνομαι τα φιλμ που προσπαθούν να επιβάλουν στους θεατές το «μήνυμά» τους, ακόμα κι αν πρόκειται για καλοσκηνοθετημένα φιλμ.

Ακριβώς. Προσπαθώ να αποδράσω από αυτό το πλαίσιο.

Στο Q&A μετά την προβολή της Μπλάγκα... στο Σαράγεβο ανέφερες ότι ο Αντρέι Ζβιάγκιντσεφ είναι από τους αγαπημένους σου σκηνοθέτες. Τι εκτιμάς περισσότερο στη δουλειά του;

Το ότι στην Ελένα, για παράδειγμα, την αγαπημένη μου ταινία του Ζβιάγκιντσεφ, δεν παίρνει θέση, αλλά παρατηρεί τον χαρακτήρα. Θέλαμε να κάνουμε κάτι παρόμοιο.

Συζητούσαμε, λοιπόν, πολύ το συγκεκριμένο φιλμ όταν προετοιμαζόμασταν για τα γυρίσματα της Μπλάγκα... Υπάρχουν πολλές ομοιότητες ανάμεσα στην Ελένα και την Μπλάγκα.

Η εστίαση κυρίως σε έναν χαρακτήρα ήταν πρόκληση για σένα;

Ασφαλώς, γιατί επρόκειτο για έναν αμφιλεγόμενο χαρακτήρα.

Γιατί ενέταξες στην αφήγηση τον χαρακτήρα της αρμενικής καταγωγής μετανάστριας, η οποία θέλει με τόσο πάθος να γίνει Βουλγάρα;

Υπήρχε αυτή η σκέψη από την αρχή.

Αλλάξαμε, όμως, την εθνικότητά της μερικές φορές. Μιας και η ίδια η ηθοποιός είναι αρμενικής καταγωγής, αλλά ζει στη Βουλγαρία, αυτό τη βοήθησε να είναι πιο ακριβής στην υποκριτική της.

Ο μακαρίτης ο σύζυγος της Μπλάγκα, ένθερμος κομμουνιστής, δεν ήταν θρησκευόμενος. Η ίδια, πάλι, είναι. Εσύ, Στέφαν, σε τι πιστεύεις;

Σε ό,τι με αφορά, είμαι πιο κοντά στον Χριστό. Προέρχομαι από ορθόδοξη οικογένεια και αυτή η κουλτούρα είναι μέρος της ζωής μου, καθώς και της ζωής των παιδιών μου.

Ταυτόχρονα, από ψυχολογικής άποψης δεν είμαι και τόσο θρησκευόμενος, οπότε βρίσκομαι κάπου ανάμεσα, αν και πιο κοντά στη θρησκεία.

Πιστεύεις και στη δύναμη του σινεμά και της τέχνης να αναμοχλεύουν καταστάσεις εντός ενός ανθρώπου, μιας κοινότητας, μιας κοινωνίας;

Δεν είμαι σίγουρος αν μια σοβαρή αλλαγή είναι πιθανή, αλλά νομίζω πως κάθε άνθρωπος πρέπει να δηλώνει «αυτό είναι καλό, αυτό όχι» στο εργασιακό του πεδίο.

Ειμαι σκηνοθέτης, οπότε προσπαθώ να το κάνω μέσα από τις ταινίες μου, χωρίς να περιμένω ότι αυτές θα πυροδοτήσουν κάποια επανάσταση. Κάποιες ερωτήσεις και συζητήσεις, ναι. Αυτό μου αρκεί.

Μιλώντας για αλλαγές, έχει βελτιωθεί καθόλου η κατάσταση στη Βουλγαρία από την τελευταία φορά που κουβεντιάσαμε;

Όταν βγήκε το Directions στη Βουλγαρία, πολλοί είπαν πως είναι υπερβολικά σκοτεινό και καταθλιπτικό. Βάσει της τρέχουσας κατάστασης, φαντάζει πλέον ρομαντική κωμωδία!

Σίγουρα κάποια πράγματα έχουν βελτιωθεί, αλλά πολλά έχουν χειροτερέψει. Ας εστιάσουμε σ’ όσα μπορεί, κάποια μέρα, ν’ αλλάξουν.

Η συνέντευξη με τον σκηνοθέτη πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του 29^ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Σαράγεβο.

Ευχαριστώ την Nejla Ibraković από το Γραφείο Τύπου του Φεστιβάλ για τη συνδρομή της στον προγραμματισμό της συνέντευξης.

Η ταινία του Στέφαν Κομαντάρεφ Τα μαθήματα της Μπλάγκα προβάλλεται στο πλαίσιο της ενότητας Ανοιχτοί Ορίζοντες του 64^ου Διεθνούς Φεστιβάλ Kινηματογράφου Θεσσαλονίκης την Πέμπτη 9 Νοεμβρίου (Φρίντα Λιάππα, 20:00).