Tζάκι Κέι: «Υπάρχει ποίηση στη μουσική, και μουσική στην ποίηση»

 

Τζάκι Κέι (Φωτογραφία: Denise Else)

Γεννημένη από Σκωτσέζα μητέρα και Νιγηριανό πατέρα, υιοθετημένη από ζευγάρι λευκών Βρετανών μεσοαστών, φεμινίστρια και λεσβία, η Τζάκι Κέι είναι από τις σημαντικότερες σύγχρονες Βρετανίδες ποιήτριες και συγγραφείς.

Κουβεντιάζοντας μαζί της με αφορμή την κυκλοφορία στα ελληνικά της αυτοβιογραφικής ποιητικής συλλογής της, Χαρτιά υιοθεσίας.

Ήταν η συγγραφή του αφηγηματικού ποιήματός σας, Χαρτιά υιοθεσίας, μια απόπειρα να συμφιλιωθείτε με την καταγωγή σας, να αντιδράσετε στο πατριαρχικό, ρατσιστικό, Καθολικό σκωτσέζικο περιβάλλον όπου γεννηθήκατε;

Ή και να βρείτε τη φωνή σας ως ποιήτρια και άνθρωπος;

Αρχικά έγραψα δύο ποιήματα (Mother Poem 1, Mother Poem 2 - καθόλου ευφάνταστοι τίτλοι!), τα απήγγειλα σε μια εκδήλωση με διεθνείς συμμετοχές από διάφορες χώρες και εισέπραξα πρωτόγνωρες αντιδράσεις.

Συνειδητοποίησα, λοιπόν, ότι, όσον αφορά στη μητρότητα, υπήρχε ένα τεράστιο ενδιαφέρον για το ζήτημα της φύσης έναντι της ανατροφής κι έτσι αποφάσισα να γράψω μια σειρά ποιημάτων, η οποία περιλήφθηκε στα Χαρτιά υιοθεσίας.

Το βιβλίο συντίθεται από τρεις διαφορετικές φωνές - της βιολογικής μητέρας μου, της θετής και τη δική μου. Κατά ενδιαφέροντα τρόπο, η δική μου φωνή ήταν η πιο δύσκολη στην άρθρωσή της.

Γιατί υπήρξε πιο εύκολο ακόμα και να φανταστείτε τις άλλες φωνές, ενώ ήταν πιο δύσκολο να ανακαλύψετε τη δική σας;

Επειδή η δική μου ήταν υπερβολικά κοντά στην πραγματικότητα, νομίζω.

Κατά την περίοδο της συγγραφής δεν είχα ακόμα συναντήσει τη βιολογική μου μητέρα, οπότε την φανταζόμουν. Μιλούσαμε στο τηλέφωνο, η φωνή της ηχούσε αιθέρια και παιχνιδιάρικη.

Η φωνή της θετής μητέρας μου, από την άλλη, ήταν πολύ γήινη και γειωμένη.

Η φωνή μου έπρεπε να μεταφέρει την ιστορία και τα γεγονότα, κι αυτό δεν ήταν και τόσο εύκολο τότε.

Είχατε επιχειρήσει να γράψετε ποίηση και πριν τη συγγραφή και κυκλοφορία των Χαρτιών υιοθεσίας;

Είχα γράψει, και ποιήματά μου είχαν περιληφθεί σε πολλές ανθολογίες και περιοδικά ποίησης.

Αυτή, ωστόσο, ήταν η πρώτη ατομική μου ποιητική συλλογή. Ήμουν εικοσιεννιά χρονών όταν εκδόθηκε. Μοιάζει πια να έχει περάσει πολύς καιρός από τότε.

Παραμένει, πάντως, αρκετά «φρέσκια», γιατί τα ζητήματα που θίγει είναι εύστοχα και τίθενται και στις μέρες μας..

Ζητήματα όπως της ταυτότητας, της φυλής, του ανήκειν, του τι αποκαλείς «σπίτι», ποια είναι η χώρα σου, ποιοι είναι οι γονείς σου, ποια είναι η πραγματική σου μητέρα, αυτή που σε γέννησε ή εκείνη που σε ανέθρεψε;

Έχετε πλέον καταλήξει σε ένα συμπέρασμα ως προς το τελευταίο μετά από τόσα χρόνια - ή μήπως δεν είναι μόνο ένα;

Για μένα η αληθινή μου μαμά είναι εκείνη που με μεγάλωσε. Ήταν σαν την αδερφή ψυχή μου. Ένιωθα πολύ κοντά της.

Έναν περίπου χρόνο πριν πεθάνει, την είχα επισκεφτεί στο νοσοκομείο όπου νοσηλευόταν. Καθώς έφευγα από το δωμάτιο, μου φώναξε: «Έλα πίσω! Ξέρεις από πού προέρχεσαι; Από τη μήτρα μου» (Γέλιο). Ήταν πολύ συγκινητικό.

Το είπα αργότερα στον πατέρα μου, και περίμενα πως θα γελάσει. Αντιθέτως, κούνησε το κεφάλι του, και με κάθε σοβαρότητα σχολίασε: «Έχει απόλυτο δίκιο!»

Ήταν σαν να είχαμε συμπληρώσει έναν κύκλο επινόησης που είχε να κάνει με την αγάπη. Η αγάπη σε συνδέει με την αίσθηση του ανήκειν και διαμορφώνει την ταυτότητά σου περισσότερο από οτιδήποτε άλλο.

Τι θυμάστε με μεγαλύτερη ευχαρίστηση από τα παιδικά σας χρόνια;

Να πηγαίνω διακοπές με την μαμά, τον μπαμπά και τον αδερφό μου σε όλη τη Σκωτία. Το θυμάμαι γιατί οι γονείς μου ήταν εξαιρετικά αφοσιωμένοι πολιτικά άνθρωποι και διατηρούσαν ένα ημερολόγιο με εκδηλώσεις σε ετήσια βάση.

Ήταν και οι δύο μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος Μεγάλης Βρετανίας, έτσι δεν είναι;

Ναι. Συχνά διοργάνωναν πάρτι στο σπίτι για τη συγκέντρωση χρημάτων για διάφορους κοινωνικούς σκοπούς. Έρχονταν άνθρωποι, τραγουδούσαν. Αισθανόμουν πραγματικά ευτυχισμένη!

Όλοι οι ομοϊδεάτες τους ήταν σαν κομμάτι μιας μεγάλης διευρυμένης οικογένειας.

Μου άρεσε, επίσης, το τρέξιμο, και ήμουν πολύ καλή αθλήτρια. Όταν έπαθα ένα ατύχημα με μηχανή και δεν μπορούσα να περπατήσω επί ενάμιση χρόνο, στράφηκα στο γράψιμο.

Φοίτησα, εξάλλου, στο Βασιλικό Ωδείο της Σκωτίας, κι εκεί καλλιέργησα την αγάπη μου για την ανθρώπινη φωνή.

Από πού πηγάζει η αγάπη σας για την τζαζ;

Προέκυψε πολύ νωρίς. Ο μπαμπάς μου ήταν μεγάλος λάτρης της τζαζ και των μπλουζ. Μου αγόρασε τον πρώτο μου δίσκο, το Any woman’s blues της Bessie Smith, όταν ήμουν δώδεκα χρονών.

Στα δεκατέσσερα, η μαμά μου μάς πήγε με μια φίλη μου για τα γενέθλιά μου σε μια συναυλία της Ella Fitzgerald και του Count Basie στη Γλασκώβη.

Σας ζηλεύω γι’ αυτό!

(Γέλιο). Ήταν φανταστικά! Μεγάλωσα ακούγοντας Dinah Washington, Carmen Mercedes McRae, Sarah Vaughn, Ella Fitzgerald, Bessie Smith, W.C. Handy, καθώς και σκωτσέζικη παραδοσιακή μουσική.

Κι αυτή η αγάπη διοχετεύθηκε στη -ή συνδυάστηκε με τη- συγγραφή και είναι σίγουρα εμφανής στον τρόπο δόμησης των Χαρτιών υιοθεσίας. Πώς, κατά τη γνώμη σας, συνυφαίνονται η τζαζ και η ποίησή σας;

Καλή ερώτηση.

Αντλώ την έμπνευσή μου από τη μουσική και την ποίηση εξίσου. Υπάρχει ποίηση στη μουσική, και μουσική στην ποίηση.

Οι δύο φόρμες είναι πολύ ευθυγραμμισμένες υπό την έννοια ότι δεν είναι αναγκαίο να καταλαβαίνεις κάθε στίχο ενός ποιήματος ώστε να το εκτιμήσεις. Το ίδιο ισχύει και με τη μουσική. Δε χρειάζεται να καταλάβεις μια σύνθεση για να γοητευθείς από αυτή.

Δεν είναι απαραίτητο να μας απασχολεί τόσο πολύ το νόημα, είναι από τα τελευταία πράγματα που προκύπτουν. Προέχουν η επανάληψη, ο ρυθμός, οι στίχοι, το να «χαθείς» σε ένα ποίημα ή μια μουσική σύνθεση και να βρεις παρηγοριά σ’ αυτά.

Δομικά, μου αρέσει η έννοια του ρεφρέν και η ελευθερία να αυτοσχεδιάζω. Το πιο σημαντικό σε σχέση με τα Χαρτιά υιοθεσίας ήταν πως τα ένιωθα αληθινά και αυθεντικά. Διαβάζοντάς τα είναι σαν να ακούς μια μουσική σύνθεση.

Υπήρξαν, πάντως, και δύσκολες στιγμές και περίοδοι κατά την παιδική και εφηβική σας ηλικία.

Σίγουρα.

Αν μεγαλώνεις ως μέλος μιας μειονότητας σε οποιαδήποτε χώρα του κόσμου, αυτό ενέχει προκλήσεις - είτε πρόκειται για σωματική βία, διακρίσεις, ύβρεις, χλευασμό ή απλά ταπείνωση.

Ως παιδιά, θέλουμε να είμαστε όμοια και χρειάζεται να περάσεις πολλά για να «αγκαλιάσεις» τη διαφορετικότητά σου και τη δύναμη που κρύβει μέσα της.

Οπότε ναι, πέρασα πολλές δύσκολες στιγμές όταν ήμουν παιδί, κι αυτές άφησαν το στίγμα τους, αλλά βρήκα τρόπους να τις υπερβώ. Το γράψιμο, η είσοδος στη φαντασία μου, ήταν ένας από αυτούς.

Υπήρξαν και άνθρωποι που λειτούργησαν υποστηρικτικά πέραν του οικογενειακού περιβάλλοντος; Δάσκαλοι, καθηγήτριες, φίλοι, ερωμένες;

Είχα πολλούς φίλους και φίλες, πήγαινα σε πάρτι, στο σινεμά, στο θέατρο. Ως επί το πλείστον, η παιδική μου ηλικία ήταν ευτυχισμένη. Το να υπερτιμήσω τα αρνητικά συμβάντα ισοδυναμεί με το να τα διαστρεβλώσω.

Πόσων χρονών ήσαστε όταν γνωρίσατε τη βιολογική σας μητέρα;

Της τηλεφώνησα για πρώτη φορά στα εικοσιέξι μου όταν γέννησα τον γιο μου. Συναντηθήκαμε όταν ήμουν εικοσιεννιά, δε συμφωνούσε νωρίτερα.

Αισθανόταν ενοχή ή αμηχανία;

Είναι πολύ δύσκολο το να δίνεις ένα παιδί για υιοθεσία. Δεν ξέρεις αν θα βιώσει απόρριψη ή θυμό. Εξεπλάγη που δεν ένιωθα έτσι. Το ότι με έδωσε για υιοθεσία άλλαξε την πορεία της ζωής της. Ήταν μια πολύ δύσκολη εμπειρία που δεν ξεπέρασε ποτέ.

Εσείς, αισθανθήκατε αμηχανία όταν την συναντήσατε για πρώτη φορά; Ή υπήρχαν πράγματα που δεν μπορούσατε να εξωτερικεύσετε εκείνη τη στιγμή;

Ήταν σαν επισκεπτήριο σε φυλακή, κατά το οποίο έχεις μόνο μία ώρα στη διάθεσή σου. Δεν μπορούν να χωρέσουν όλα όσα θα ήθελες να κουβεντιάσεις μέσα σ’ αυτή.

Είχαμε, λοιπόν, αυτή την ώρα. Δε θυμόταν -ή δεν ήθελε να θυμάται- το παρελθόν και να μιλήσει γι’ αυτό.

Πάντως, ανακάλυψα λίγα περισσότερα για εκείνη. Στην τελική, δε βρίσκεις απαντήσεις στια ερωτήματά σου, μόνο όλο και περισσότερα ερωτήματα.

Καλλιεργήσατε, τουλάχιστον, κάποια αμοιβαία κατανόηση ή αναγνώριση τού τι σας συνέδεε; Φαντάζομαι πως θα έχει πεθάνει πλέον.

Όλοι έχουν πεθάνει πια.

Είναι παρόντες στο βιβλίο σας, όμως. Και στη μνήμη σας.

Είναι πολύ όμορφο κι ευγενικό αυτό που λες. Το ότι κρατούσε την ύπαρξή μου μυστική για τόσο καιρό απέπνεε κάτι παράνομο.

Η κατάσταση περιεπλάκη περαιτέρω λόγω του γεγονότος πως υπέφερε από άνοια, οπότε απώλεσε την ικανότητά της να επικοινωνεί και να αρθρώνει λόγο. Ίσως υπάρχει μια σχέση ανάμεσα στην άνοια και τη μυστικοπάθεια.

Επιστρέφοντας στο λογοτεχνικό/ποιητικό πεδίο, δυσκολευτήκατε να κατακτήσετε τη θέση σας ως έγχρωμη γυναίκα, λεσβία και φεμινίστρια;

Υπήρξα τυχερή, γιατί γνώρισα ανθρώπους που έκαναν τη διαφορά στη ζωή μου από πολύ νωρίς, όπως η Οντρ Λορντ. «Μπορείς να είσαι μαύρη και Σκωτσέζα, Τζάκι. Δε χρειάζεται να διαλέξεις», μου είχε πει. Με ενθάρρυνε να είμαι η εαυτή μου.

Το ταξίδι προς τον εαυτό μας ως ανθρώπινες υπάρξεις είναι πολύ μακρύ. Μπορεί να φτάσεις στα πρώιμα σαράντα σου -ή και πολύ αργότερα- για να βρεις το «μονοπάτι» σου, αλλά και να συνειδητοποιήσεις ότι δικαιούσαι να πορεύεσαι σ’ ένα «μονοπάτι».

Ιδίως σε μια χώρα που δε σε αντιμετωπίζει ως Σκωτσέζα και διαρκώς σε ρωτά, «Από πού είσαι;»

Η Μπέρναρντιν Εβαρίστο ήταν άλλος ένας από τους ανθρώπους που έκαναν τη διαφορά στη ζωή μου. Συμμετείχε, μάλιστα, στο πρώτο θεατρικό που ανέβασα το 1989, το Chiaroscuro!

Σίγουρα, στις πόλεις της Μεγάλης Βρετανίας είναι ευκολότερο να είσαι γκέι σήμερα από ό,τι ήταν είκοσι-τριάντα χρόνια πριν.

Υπήρχε, πάντως, κάτι συναρπαστικό στο να είσαι γκέι εκείνους τους καιρούς και να συμμετέχεις στις πορείες του Pride. Αισθανόσουν πως ανακάλυπτες διαρκώς καινούρια πράγματα μαζί με τους άλλους ανθρώπους.

Είχατε μια πιο «στρατευμένη» αίσθηση συμμετοχής.

Ναι, είχα. Έπρεπε να πηγαίνεις σε πορείες και να εκπαιδεύεις τους ανθρώπους. Αυτό ήταν ένα μέλημα των γκέι κοινοτήτων.

Επομένως, η βρετανική κοινωνία είναι πλέον πιο ανοιχτόμυαλη, ανεκτική ή απλώς αδιάφορη όσον αφορά στο πώς κάθε άνθρωπος βιώνει ή εκφράζει τη σεξουαλικότητά του.

Ναι, είναι η μεγαλύτερη μεμονωμένη αλλαγή που έχω βιώσει στη ζωή μου. Όχι ότι απουσιάζουν οι ανισότητες ή οι διακρίσεις.

Αλλά όλοι, ανεξαρτήτως του αν είναι γκέι ή στρέιτ, αισθάνονται πως η ζωή τους «ανθεί» και γίνεται πιο πλούσια με τη διάνοιξη των «θυρών» .

«Ανθεί» και η ποίηση - είτε σχετίζεται με έμφυλα ζητήματα, είτε προέρχεται από ποιήτριες/ποιητές από μειονοτικά περιβάλλοντα;

Έτσι νομίζω. Και αυτό αφορά τόσο σε ποιητές, όσο και σε μυθιστοριογράφους και συγγραφείς ακαδημαϊκών βιβλίων με υπόβαθρο από Καραϊβική, Αφρική, Ινδία ή από γκέι κοινότητες.

Πόσο σημαντικό είναι να απαγγέλλετε τα ποιήματά σας δημοσίως ή να μεταδίδονται ραδιοφωνικά;

Είναι πραγματικά σημαντικό να ακούγεται η ποίηση, γιατί αποκομίζεις κάτι άλλο όταν ακούς μια φωνή, την οποιαδήποτε φωνή. Οπότε ναι, είναι μια απόλαυση να διαβάζω ποιήματα ενώπιον διαφορετικών κοινών, πολύ μεγάλων και πολύ μικρών.

Πώς αλληλεπιδράτε μ’ αυτά συνήθως, ιδίως με τα μικρότερα;

Συχνά αφηγούμαι ιστορίες μεταξύ των ποιημάτων για να δώσω στα ποιήματα χώρο να «αναπνεύσουν». Είναι πιο πολύ σαν ένα σόου, μια παράσταση. Διαφοροποιώ αναλόγως και την προφορά μου.

Συνεπώς, η ποίηση κάθε άλλο παρά περιθωριοποιημένη ή υποτιμητέα είναι στη Μεγάλη Βρετανία.

Υπάρχει ποίηση στα λογοτεχνικά φεστιβάλ σ’ όλη τη χώρα, καθώς επίσης και εξειδικευμένα φεστιβάλ ποίησης όπως το StAnza στη Σκωτία.

Χρειάστηκε, ωστόσο, να περάσουν περισσότερα από τριάντα χρόνια μέχρι να κυκλοφορήσει το βιβλίο σας στην Ελλάδα.

Η μετάφραση της ποίησης είναι μια εντελώς διαφορετική κατάσταση. Δεν ξέρω πολλούς Βρετανούς ποιητές που έχουν μεταφραστεί σε άλλες γλώσσες.

Μακάρι αυτή η μετάφραση να αποτελέσει την αφετηρία της γνωριμίας του ελληνικού κοινού με τη δουλειά σας, ποιητική και μυθοπλαστική.

Θα αποδειχτεί. Σε κάθε περίπτωση, σε ευχαριστώ για τις τόσο ευφυείς και πολυδιάστατες ερωτήσεις σου. Ήταν συγκινητική εμπειρία!

Ευχαριστώ θερμά την Emma Smith και τον Samuel Sheldon (The Wylie Agency UK) για την πολύτιμη συμβολή τους στην υλοποίηση της συνέντευξης.

Τους ευχαριστώ, επίσης, για την παραχώρηση της φωτογραφίας της ποιήτριας/συγγραφέως που συνοδεύει το κείμενο.

Το εκτενές αφηγηματικό ποίημα της Τζάκι Κέι Χαρτιά υιοθεσίας κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Loggia σε μετάφραση της Μαρίας Μπλάνα.