Εουτζένιο Μπάρμπα: «Αν η ανθρώπινη φυλή έχει μέλλον, θα υπάρχει και το θέατρο»

 

Εουτζένιο Μπάρμπα (μέση)/Ευάγγελος Βάντζος (αριστερά)/Κώστας Βάντζος (δεξιά) Φωτογραφία: Κώστας Κατέχος

Παγκοσμίου φήμης σκηνοθέτης και θεωρητικός του θεάτρου, ο ιταλικής καταγωγής Εουτζένιο Μπάρμπα έχει επανακαθορίσει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε, παρακολουθούμε και επιτελούμε το θέατρο.

Συνομιλώντας μαζί του ενόψει μιας ακόμη επίσκεψής του στην Ελλάδα, με αφορμή το τετραήμερο αφιέρωμα που διοργανώνει η ομάδα τέχνης Fabrica Athens (19-22/9).

«Έζησα με την ταμπέλα του ξένου πρώτα σαν Ιταλός εργάτης στη Νορβηγία, και ύστερα με τους Νορβηγούς ηθοποιούς μου σαν ένα ανορθόδοξο θέατρο [...] στη Δανία. Όλοι μας ήμασταν εξόριστοι», γράφετε στο Οι ζωές μου στο Τρίτο Θέατρο.

Έχει, λοιπόν, το τραύμα της εξορίας επηρεάσει και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεστε/συλλαμβάνετε/επιτελείτε το θέατρο, προσωπικά και συλλογικά;

Το να ζεις ως ξένος σε μια νέα χώρα έχει πολλές συνέπειες, τόσο σωματικές όσο και ψυχικές.

Χάνεις την μητρική σου γλώσσα και, μετά από μια μακρά περίοδο σχεδόν έλλειψης κατανόησης και συνεχών παρεξηγήσεων, αρχίζεις να εκφράζεσαι σε μια άλλη γλώσσα με ήχους και γραμματική πολύ διαφορετικά από αυτά που έχεις απορροφήσει από τότε που γεννήθηκες.

Αυτό επηρεάζει επίσης τον τρόπο έκφρασης και αντίδρασης στους ανθρώπους.

Οι κώδικες συμπεριφοράς είναι διαφορετικοί και απαιτείται μακρά περίοδος για να προσαρμοστεί κάποιος σε αυτούς. 

Είμαι Νοτιοϊταλός, ήμουν μάλλον μελαχρινός και έμοιαζα περισσότερο με Τούρκο παρά με την πλειονότητα των ξανθών Νορβηγών.

Ήμουν με την μία «διακριτός», κι αυτή η αντίληψη μπορούσε να δημιουργήσει ένα αίσθημα ενδιαφέροντος και ενσυναίσθησης αλλά και αντιδράσεις απόρριψης.

Δούλεψα δύο χρόνια ως ναύτης σε ένα εμπορικό πλοίο και βίωσα πολύ ρατσισμό από την πλευρά του σκανδιναβικού πληρώματος. Η εξορία είναι σαν δηλητήριο, μπορεί να σε σπάσει ή να σε κάνει πιο δυνατό.

Αν δεν ήσασταν «εξόριστος»/«μετανάστης», δε θα δημιουργούσατε καθόλου θέατρο ή θα δημιουργούσατε ένα εντελώς διαφορετικό θέατρο;

Είναι δύσκολο να απαντηθεί αυτό το υποθετικό ερώτημα. Είμαστε το αποτέλεσμα γενετικών και κοινωνικών παραγόντων. Φαντάζομαι ότι θα ήταν διαφορετικά.

Το ταξίδι, τόσο με την έννοια της φυσικής συνάντησης με ανθρώπους, τόπους και πολιτισμικές εκφράσεις όσο και με την μεταφορική, μέσα από τις αναγνώσεις και τον (αυτο)στοχασμό, είναι ο πυρήνας της ύπαρξής σας. Γιατί;

Η εσώτερη επίγνωση του εαυτού μας, οι διάλογοί μας μ’ αυτόν και με άλλους ανθρώπους, καθώς και το όραμά μας για τον κόσμο, οι αξίες και οι προκαταλήψεις μας εξαρτώνται από τις βιογραφικές μας αντιξοότητες.

Δημιουργώ τον κόσμο γύρω μου και είμαι το δημιούργημα αυτού του κόσμου. Είμαι σίγουρος ότι, αν δεν είχα διαβάσει το μυθιστόρημα του Kνουτ Χάμσουν Στο άστρο του φθινοπώρου στα δεκαεπτά μου, η ζωή μου θα ήταν διαφορετική.

Μερικά βιβλία που έχω διαβάσει είναι εντυπωμένα στο σώμα και την μνήμη μου με ένα ατελείωτο αναζωογονητικό αποτέλεσμα.

Αλλά και άνθρωποι που έχω γνωρίσει, γυναίκες που έχω αγαπήσει, οι επιτυχίες και οι ταπεινώσεις είναι φυσικά πτυχές αυτού το οποίο αποκαλούμε «η εμπειρία μας» και που καθορίζουν τις αποφάσεις και τις επιλογές μας.

Μπορούμε να σκεφτούμε εξηγήσεις, αλλά αυτές είναι εκλογικεύσεις και δε ρίχνουν πολύ φως στην μυστηριώδη διαδικασία της εσωτερικής μας ζωής.

Όπως περιεκτικά επισημαίνει ο Ευάγγελος Βάντζος στον πρόλογο του προαναφερθέντος βιβλίου, δεν είστε μόνο «ένας σπουδαίος δάσκαλος», αλλά και «ένας συναρπαστικός αφηγητής». Τα γραπτά σας είναι, άρα, «λογοτεχνία».

Πώς συνδέονται, σύμφωνα με εσάς, η λογοτεχνία, το θεατρικό κείμενο και η θεατρική πρακτική;

Είναι όλα λεγόμενα «καλλιτεχνικά» προϊόντα που διαφέρουν από την πραγματικότητα την οποία περιγράφουν γιατί την «αποξενώνουν», την καθιστούν μη οικεία και έτσι επηρεάζουν την προσοχή ή την αντίληψη του παρατηρητή ή του ακροατή.

Οι Έλληνες επινόησαν την «τέχνη του λόγου», ο Δημοσθένης ή ο Σωκράτης ήταν μάστορες σε αυτό. Η ρητορική θεωρείτο τέχνη μέχρι τον 19ο αιώνα. Μετά, στο θέατρο και αλλού θεωρήθηκε κενή διακήρυξη.

Ως σκηνοθέτης, είναι μέρος των τεχνικών μου γνώσεων να ξέρω πώς να εμπνέω τους ηθοποιούς μέσω λέξεων και επιτονισμών.

Η πρωτοτυπία του θεατρικού σας οράματος εδράζεται κυρίως στην θεώρηση της τέχνης σε επίπεδα οργάνωσης, στην άρθρωση τεσσάρων βασικών ερωτημάτων και στον διάλογο με διαφορετικές θεατρικές παραδόσεις.

Θα θέλατε να αναλύσετε την φύση της γοητείας που σας άσκησε στην πορεία κάθε θεατρική παράδοση (κλασικά ασιατικά θέατρα, Ευρωπαίοι/Βορειοαμερικανοί μεταρρυθμιστές του 20ού αιώνα, ομαδικό θέατρο Λατινικής Αμερικής);

Αυτή η γοητεία εξαρτάται από το γεγονός ότι, ως αυτοδίδακτος, έψαχνα για καταστάσεις, βιβλία και συγκεκριμένα παραδείγματα που θα μπορούσαν να μου διδάξουν κάτι.

Έψαχνα παντού για αυτό που θα μπορούσε να είναι χρήσιμο, διάβαζα και ταξίδεψα και άντλησα στοιχεία από διαφορετικές εποχές και διαφορετικούς πολιτισμούς.

Πρόκειται μια τυπική ετερογενή εγκυκλοπαιδική γνώση όπου πολλές επιρροές αναμειγνύονται και μετατρέπονται σε ένα ρεαλιστικό εργαλείο το οποίο με βοηθά στο έργο μου ως σκηνοθέτης του θεάτρου.

Από την αρχή με γοήτευσε η ασιατική παραδοσιακή υποκριτική, πιθανώς επειδή το 1963, όταν ήμουν 23 ετών, ταξίδεψα στην Ινδία και μελέτησα το Kathakali, μια παραδοσιακή μορφή εντελώς άγνωστη στην Ευρώπη..

Μου προξένησε βαθιά εντύπωση, ήταν για μένα αδιανόητο να υπάρχει τέτοιο θέατρο. Έχω την αίσθηση ότι οι παραστάσεις μου προσπαθούν να συναγωνιστούν την υποβλητικότητα και το μεγαλείο των Ασιατών ερμηνευτών.

Στην δεκαετία του 1970 συνεισφέρατε όχι στην «ανακάλυψη» αλλά στην «ονοματοδοσία» του έκτοτε αποκαλούμενου «Τρίτου Θεάτρου», ενός θεάτρου που «ζει στο περιθώριο, συχνά έξω ή στα περίχωρα των πρωτευουσών της κουλτούρας».

Πώς άλλαξε αυτή η θεατρική παράδοση με την πάροδο του χρόνου και κατά πόσο επηρέασε επίσης τόσο το «κατεστημένο»/«μέινστριμ» θέατρο όσο και το «πρωτοποριακό»/ «πειραματικό»;

Μετά το 1968 μια ολόκληρη γενιά προσέγγισε το θέατρο ως ένα μετασχηματιστικό εργαλείο που μπορούσε να αλλάξει τους ανθρώπους και την κοινωνία. Το πολιτικό θέατρο εξέφρασε αυτή τη λαχτάρα για μετάλλαξη.

Αυτή η γενιά δεν ενδιαφερόταν για το θέατρο όπως υπήρχε στην κοινωνία της, ένα κτίριο όπου οι ηθοποιοί σκηνοθέτησαν ιστορίες οι οποίες δεν είχαν σχέση με τα δεινά των ανθρώπων, με την εκμετάλλευση και με την φρίκη των εγκληματικών ιδεολογιών.

Ήταν μια εποχή κατά την οποία αυτή η εξέγερση πήρε διαφορετικές μορφές και εμπνεύσεις, από το όραμα του Μπρεχτ μέχρι αυτό του Αρτώ.

Συμμετείχαν ομάδες με εσωτερικές σχέσεις και τρόπους παραγωγής που απείχαν πολύ από τα μέινστριμ θέατρα.

Δραστηριοποιήθηκαν εκτός του θεσμοθετημένου χώρου των θεάτρων τα οποία χρηματοδοτούνται από το κράτος ως φορείς «πολιτισμούς». Αυτές οι ομάδες δεν ενδιαφέρθηκαν για ένα παραδοσιακό θέατρο τέχνης ούτε για πειράματα.

Εξ’ ου και ο ορισμός μου για το Τρίτο Θέατρο.

Σήμερα, η κατάσταση είναι διαφορετική - τόσο οι πολιτικές συνθήκες όσο και η νοοτροπία. Στην Ευρώπη και σε άλλες ηπείρους, ωστόσο, υπάρχει μια ενεργή θεατρική κουλτούρα έξω από τα θεσμοθετημένα κτίρια.

Επομένως, πρέπει να αναγνωρίσουμε την παρουσία και τα αποτελέσματα αυτού του Τρίτου Θεάτρου.

Γιατί, κατά την γνώμη σας, διατηρούμε την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε με την προϋπόθεση ότι αντιστεκόμαστε στην «αποπλάνηση» της εποχής εντός της οποίας τυχαίνει να ζούμε;

Και πώς το ίδιο το θέατρο παραμένει -αν το κάνει- όχημα και εργαλείο προσωπικής και συλλογικής απελευθέρωσης;

Είναι αδύνατο να μιλήσουμε για το θέατρο. Είναι μια κενή έννοια. Σήμερα υπάρχει μια πληθώρα θεατρικών μορφών με διαφορετική υποκριτική τεχνική, διαφορετικούς θεατές και στόχους:

Από τα υψηλού επιπέδου επαγγελματικά μιούζικαλ του Μπρόντγουεϊ έως τις μικρές παραστάσεις στην Αφρική που διδάσκουν τους θεατές τους πώς να βράζουν νερό για να αποφύγουν την δυσεντερία.

Ένας νέος άνθρωπος πρέπει να βρει ποιο από αυτά τα θέατρα μπορεί να ικανοποιήσει τις προσωπικές του ανάγκες για την είσοδο σε αυτό το επάγγελμα.

Πριν διαβάσω το θεμελιώδες βιβλίο σας, περίμενα ότι, στην ηλικία σας, όλες -ή τουλάχιστον οι περισσότερες- από τις ερωτήσεις σας -θεατρικές ή άλλες- θα είχαν βρει κάποιες απαντήσεις. Αυτό, ωστόσο, δε φαίνεται να ισχύει.

Είναι πιο ενδυναμωτικό να συνεχίζει κάποιος να θέτει ερωτήματα και να στοχάζεται ακόμη και σε ένα όψιμο στάδιο της ζωής του, παρά να βιώνει την αυτάρεσκη απόλαυση του να έχει αποκτήσει κάποιου είδους υπαρξιακή σοφία;

Οι άνθρωποι είναι διαφορετικοί: κάποιοι λαχταρούν για λογικές απαντήσεις, άλλοι για τον ορισμό των σωστών ερωτήσεων.

Όταν ξεκίνησα, δεν ήξερα πολλά για το θέατρο και την τεχνική της υποκριτικής. Ως εκ τούτου, έκανα ερωτήσεις. Άλλαξαν με τον καιρό, αφού οι γνώσεις μου και οι ανάγκες μου είχαν αλλάξει.

Αλλά και σήμερα το βασικό ερώτημα παραμένει το ίδιο: Εγώ είμαι το θέατρο: ποια είναι η ευθύνη μου απέναντι στην κληρονομιά που έλαβα από το παρελθόν και ποιες αξίες μπορώ να μεταδώσω σε αυτούς που θα με ακολουθήσουν;

Και μιλώντας για το πέρασμα του χρόνου, αποτελείτε την ενσάρκωση της ζωτικότητας. Έχει κάποια σχέση η ενασχόληση με το θέατρο και η παρουσία των αξιόλογων ανθρώπων που σας συνόδευσαν σε αυτά τα ταξίδια;

Νομίζω ότι είναι γενετικό θέμα. Η μητέρα μου είχε πολλή ζωτικότητα και έφτασε στα 96. Έτσι, έχω μερικά ακόμη χρόνια διασκέδασης μπροστά μου.

Αν υποθέσουμε πως το θέατρο δεν είναι μια ξεπερασμένη μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης, πιστεύετε ότι έχει μέλλον; Και αν ναι, πού μπορεί να εντοπιστεί αυτό το μέλλον;

Αν η ανθρώπινη φυλή έχει μέλλον, θα υπάρχει και το θέατρο. Οι άνθρωποι είναι ζώα με το θέατρο στο DNA τους.

Με μια μορφή που ξέρουμε ή με τρόπο που δεν μπορούμε να φανταστούμε, οι άνθρωποι θα ακούν και θα παρακολουθούν άλλους ανθρώπους να ξεπερνούν την ιδιωτική τους διάσταση και να προσφέρουν ψυχαγωγία και διασκέδαση, αλλά και να ξυπνούν μια συνείδηση ​​της τραγικής διάστασης της ζωής.

Ανάμεσα στους πολλούς ταξιδιωτικούς σας προορισμούς, η Ελλάδα, την οποία σκοπεύετε να επισκεφτείτε για άλλη μια φορά τον Σεπτέμβριο, φαίνεται να ανήκει στους πιο αγαπημένους σας. Γιατί;

Με έτρεφε ο ελληνικός πολιτισμός. Σπούδασα πέντε χρόνια αρχαία ελληνικά στο γυμνάσιό μου που ήταν η Στρατιωτική Σχολή Nunziatella στην Νάπολη. Μετέφραζα τον Αρχίλοχο και τον Πλάτωνα και φυσικά τον Σοφοκλή και τον Αριστοφάνη.

Για μένα οι Έλληνες επινόησαν το θέατρο με τις μορφές που το συλλαμβάνουμε και το ασκούμε σήμερα. Στην Ελλάδα έχω αγαπημένους φίλους:

Τον μεταφραστή μου Κώστα Βάντζο που σε μια προηγούμενη ζωή ήταν αδερφός μου, τον οποίο γνώρισα μαζί με τους Κάρολο Κουν και Διονύση Φωτόπουλο το 1980.

Επίσης, τους ιδρυτές του Τεχνοχώρου Φάμπρικα που βάφτισαν τον γιο τους χρησιμοποιώντας εν μέρει το όνομά μου.

Πώς να μην ερωτευτώ μια τέτοια χώρα και τους γενναιόδωρους ανθρώπους της;

Στην Κρήτη, το Θέατρο Όμμα Στούντιο έχει εκδώσει τα βιβλία μου και άνοιξε ένα Κέντρο Θεατρικής Ανθρωπολογίας.

Η Λυδία Κονιόρδου συνεργάστηκε μαζί μου και με την Julia Varley στην μετάδοση της γνώσης στην Διεθνή Σχολή Θεατρικής Ανθρωπολογίας (ISTA).

Από την δεκαετία του 1980, ο Θεόδωρος Τερζόπουλος με έχει καλέσει αρκετές φορές στους Δελφούς στις εκπληκτικές διεθνείς συναντήσεις του.

Η Μαγδαληνή Ρεμούνδου, εξάλλου, έκανε μια ταινία της οποίας ο τίτλος Ποιος είναι ο Eugenio Barba ξυπνάει την περιέργεια.

Το Ίδρυμα Barba Varley (Fondazione Barba Varley) έχει στενή συνεργασία με τις Μαρία Φραγκή και Κάτια Σαβράμη του Πανεπιστημίου Πατρών.

Η Άλκηστις Κοντογιάννη και οι συνάδελφοί της στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου μου έχουν απονείμει τιμητικό τίτλο.

Το παρελθόν και το παρόν αυτού το οποίο αποκαλείτε «Ελλάδα» είναι μέρος της ζωής μου. Είμαι ξένος, αλλά νιώθω σαν μέτοικος που χάρη σε αυτούς τους δεσμούς κατέκτησα την διαφορετικότητα, άρα και την ταυτότητά μου.

Ευχαριστώ θερμά τον Κώστα Βάντζο για την καθοριστική συμβολή του στην πραγματοποίηση της συνέντευξης με τον Εουτζένιο Μπάρμπα.

Το βιβλίο του Εουτζένιο Μπάρμπα Οι ζωές μου στο Τρίτο Θέατρο - Διαφορά, Τέχνη, Εξέγερση κυκλοφορεί στα ελληνικά από την Κάπα Εκδοτική σε μετάφραση των Κώστα και Ευάγγελου Βάντζου.

Η πολυ-δραστική ομάδα Τέχνης Fabrica Athens γιορτάζει τα «60 Χρόνια Eugenio Barba-Odin Teatret» με ένα τετραήμερο αφιέρωμα καλλιτεχνικών και εκπαιδευτικών δράσεων στην Αθήνα, 19-22 Σεπτεμβρίου 2024.

Το πρόγραμμα των δράσεων έχει ως εξής:

Πέμπτη 19/9

18:00 Zona Limite, μια ταινία του Stefano Di Buduo, για την εβδομάδα Holstebro Festive Week του Odin Teatret

Τεχνοχώρος Φάμπρικα (Μ. Αλεξάνδρου 125, Κεραμεικός, Αθήνα)

21:00 HUGO PRATT E IL SUO DOPPIO: Corto Maltese, παράσταση του Teatro Potlach-μέλος του «Τρίτου Θεάτρου» και πάνω από 40 χρόνια συνεργάτες με τον  Eugenio Barba

ΡΕΚΤΙΦΙΕ - Κέντρο Έρευνας Μεικτών Παραστατικών Τεχνών (Κωνσταντινουπόλεως 119, Βοτανικός, Αθήνα)

Παρασκευή 20/9

21:00 COMPASSION, Odin Teatret, παράσταση με την Julia Varley, σκηνοθεσία Eugenio Barba

ΡΕΚΤΙΦΙΕ - Κέντρο Έρευνας Μεικτών Παραστατικών Τεχνών (Κωνσταντινουπόλεως 119, Βοτανικός, Αθήνα)

Σάββατο 21/9

11:00-13:00 Masterclass με τους Eugenio Barba και Julia Varley

21:00 COMPASSION, Odin Teatret, παράσταση με την Julia Varley, σκηνοθεσία Eugenio Barba

ΡΕΚΤΙΦΙΕ - Κέντρο Έρευνας Μεικτών Παραστατικών Τεχνών (Κωνσταντινουπόλεως 119, Βοτανικός, Αθήνα)

Κυριακή 22/9

11:00 THE THRILLING VIOLINISTS, παιδική παράσταση με την Antonia Cezara και τον Jakob Nielsen

Περισσότερες πληροφορίες/κρατήσεις:

https://www.more.com/theater/tetraimero-afieroma-60-xronia-eugenio-barba-odin-teatret-stin-athina-fabrica-athens-12th-hrtfest/

Ο Eugenio Barba και η Julia Varley θα ταξιδέψουν, κατόπιν, στα Ιωάννινα για ένα μοναδικό σεμινάριο.

Με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 60 χρόνων από την ίδρυση του Odin Teatret, η Καλλιτεχνική Σκηνή Ηπείρου ΣΥΝΘΕΣΗ θα φιλοξενήσει στα Ιωάννινα τον Eugenio Barba και θα τον τιμήσει για την πολύπλευρη προσφορά του στο παγκόσμιο θέατρο.

Η ξεχωριστή αυτή δράση γίνεται στο πλαίσιο ενός νέου κύκλου συνεργασιών που εγκαινιάζει η ΣΥΝΘΕΣΗ.

Το οριστικό πρόγραμμα του σεμιναρίου έχει ως εξής:

Κυριακή 22/9

19:00-20:00 Προβολή ντοκιμαντέρ της Μαγδαληνής Ρεμούνδου: Ποιος είναι ο Eugenio Barba

20:00-21:00 Παρουσίαση: Εουτζένιο Μπάρμπα - Θέατρο Odin: Το Τρίτο Θέατρο

Θα μιλήσουν οι: Κώστας Βάντζος και ο Ευάγγελος Βάντζος

21:00-22.00: Εουτζένιο Μπάρμπα-Odin Teatret 60 Χρόνια

Θα μιλήσουν οι Eουτζένιο Μπάρμπα, Κώστας Βάντζος, Ευάγγελος Βάντζος:

Δευτέρα 23/9

19:00-20:00 Προβολή του ντοκιμαντέρ: Η κατάκτηση της Διαφοράς (1 ώρα)      

20:00-21:30 Work Demonstration από την Julia Varley: Το Ιπτάμενο Χαλί

Tρίτη 24/9

18:00-19:30 Masterclass του Εουτζένιο Μπάρμπα

19:30-20:30 Προβολή του ντοκιμαντέρ: Η Τέχνη του Αδυνάτου

20:30-21:00 Αποχαιρετιστήριο Πάρτι