Adania Shibli: «Η λογοτεχνία με κάνει να έχω πολύ προσωπική σχέση μ’ έναν τόπο»

 

Adania Shibli (Φωτογραφία: Hartwig Klappert)

Καλοκαίρι του 1949: Ισραηλινοί στρατιώτες αιχμαλωτίζουν, βιάζουν και δολοφονούν μια νεαρή Παλαιστίνια και την θάβουν στην άμμο. Χρόνια αργότερα, μια γυναίκα αναζητά να μάθει τι συνέβη.

Πυκνό, στοχαστικό και με γραφή, πλοκή και ρυθμό που καθηλώνουν, το μυθιστόρημα Ασήμαντη λεπτομέρεια συστήνει και στο ελληνικό κοινό την εξαιρετική Παλαιστίνια συγγραφέα Adania Shibli. Συνομιλώντας μαζί της.

Διένυσες πολύ δρόμο από τον καιρό που έφυγες από την Δυτική Όχθη, μεταναστεύοντας αρχικά στην Μεγάλη Βρετανία και κατόπιν στο Βερολίνο, όπου εξακολουθείς να ζεις. Πώς βίωσες όλη αυτήν την διαδρομή;

Στην πραγματικότητα, τεχνικά ποτέ δεν έφυγα από την Παλαιστίνη.

Πηγαινοέρχομαι ανάμεσα σε δύο πατρίδες και είμαι ευτυχής με αυτόν τον διακανονισμό, καθώς είναι αρκετά δύσκολο να βρίσκεσαι στην Παλαιστίνη.

Για να συνεχίσω να είμαι εκεί, θα έπρεπε να είμαι αναίσθητη. Αν ζούσα στην Παλαιστίνη, εύκολα θα κατακερματιζόμουν και θα κατέρρεα. Κάθε φόρα που πηγαίνω εκεί, λοιπόν, θέλω να φύγω, και κάθε φορά που φεύγω θέλω να επιστρέψω.

Είναι επώδυνη διαδικασία. Σαν μια σχέση αγάπης-μίσους, στο πλαίσιο της οποίας κάποιος σε χτυπάει, όμως είσαι πολύ ερωτευμένη μαζί του.

Διάβαζα τις προάλλες για την σχέση της Σύλβια Πλαθ με τον Τεντ Χιουζ. Τέτοιου τύπου μπορεί να είναι η σχέση μου με την Παλαιστίνη.

Το ζήτημα είναι να εξέρχεσαι από μια τέτοια σχέση, ή έστω να επιβιώνεις άθικτη.

Μια ζωή είμαι μέσα σε καταστάσεις κι έξω από αυτές.

Ίσως, πάλι, είναι αυτή η κίνηση που με διατηρεί ξύπνια. Ασφαλώς και δεν επιθυμώ να βρίσκομαι στην Ευρώπη. Επιθυμώ, όμως, να βρίσκομαι εκτός Παλαιστίνης.

Θα ήθελα να ζω σ’ ένα νησάκι έξω από την Παλαιστίνη. Δώστε μου απλώς ένα μέρος να σταθώ και να κουβαλήσω το βάρος της κατανόησης τού τι συμβαίνει εκεί!

Θα μπορούσε, στην περίπτωσή σου, η λογοτεχνια να αποτελεί ένα τέτοιο «νησάκι»;

Είναι σχεδόν μια παράλληλη πραγματικότητα, η οποία με διατηρεί ευαίσθητη και σε εγρήγορση, χωρίς να γυρίζω την πλάτη μου στην Παλαιστίνη.

Η λογοτεχνία ανοίγει την ζωή σε περισσότερα νοήματα από αυτά που επιβάλλονται από την αποικιοκρατία και την κατοχή και δεν τα έχεις επιλέξει.

Θα προτιμούσα, εξάλλου, να μην αναφέρομαι στον όρο «Δυτική Όχθη», ο οποίος -όπως και άλλοι- έχει επιβληθεί από τον ισραηλινό στρατό και την αποικιοκρατική Μεγάλη Βρετανία. Οι παλαιστινιακές περιοχές έχουν τελείως διαφορετικές ονομασίες.

Μεταχειρίστηκα τον συγκεκριμένο όρο επειδή η χρήση του είναι διεθνώς συνήθης, δεν υπήρχε κάποιος άλλος υπαινιγμός.

Ίσως, λοιπόν, θα έπρεπε να αντιστρέψουμε την σημασία αυτών των όρων.

Στην Ασήμαντη λεπτομέρεια, το πρώτο μυθιστόρημά σου που κυκλοφορεί στα ελληνικά, αντιπαραθέτεις το επιβεβλημένο από την αποικιοκρατία και την κατοχή αφήγημα με την συλλογική αφήγηση και μνήμη των Παλαιστίνιων.

Δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι φέρνω στην επιφάνεια μια συλλογική αφήγηση.

Πιο πολύ συνιστά απόπειρα να μοιραστώ την σχέση με την αραβική γλώσσα, η οποία υφίσταται επίθεση περισσότερο απ’ ό,τι η γη ή το νερό.

Ενδεικτική αυτής της επίθεσης είναι η απόδοση, βάσει του «Νόμου περί εθνικότητας» που ψήφισε η κυβέρνηση Νετανιάχου το 2018, στην αραβική γλώσσα ενός υποβαθμισμένου στάτους.

Κατά το παρελθόν, τα αραβικά ήταν η δεύτερη επίσημη γλώσσα του ισραηλινού κράτους.

Πρόκειται για ποινικοποίηση τόσο της αραβικής γλώσσας όσο και των ανθρώπων που την χρησιμοποιούν.

Απολύτως.

Ως ομιλητής/ομιλήτρια της αραβικής γλώσσας υφίστασαι διακρίσεις και, όπως πλέον παρατηρούμε, μπορεί ακόμα και να λιντσαριστείς.

Γράφω στα αραβικά, την αγαπώ αυτήν την γλώσσα, είναι συναρπαστική. Είμαι ευτυχής που γεννήθηκα ως αραβόφωνη.

Θα ήθελα κάποια στιγμή να δοκιμάσω να μάθω αραβικά, αλλά φοβάμαι ότι πρόκειται για ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα.

Λυπάμαι, αλλά έχεις δίκιο. Όντως τα αραβικά είναι πολύ δύσκολη γλώσσα στην εκμάθηση. Είναι όμορφη και παιχνιδιάρικη, όμως, και καθόλου επίπεδη.

Από την μία, λοιπόν, τρέφω τεράστια αγάπη για την συγκεκριμένη γλώσσα. Από την άλλη, κάποιος την αντιμετωπίζει με τον χειρότερο δυνατό τρόπο.

Και το μυθιστόρημά μου Ασήμαντη λεπτομέρεια παίζει με αυτήν την ένταση στο δεύτερο μέρος του. Τι είδους γλώσσα δημιουργείται, επομένως, σ’ αυτό το συγκείμενο;

Μια γλώσσα που αγαπάς, αλλά φοβάσαι να χρησιμοποιήσεις δημοσίως ή να συσχετιστείς με αυτήν.

Αρνείσαι πως είσαι ομιλητής/ομιλήτρια αυτής της γλώσσας, γι’ αυτό και, στο μυθιστόρημα, εκείνη δεν επιθυμεί να συνδεθεί με έναν συγκεκριμένο χαρακτήρα.

Σε κάθε περίπτωση, η γλώσσα που χρησιμοποιείς είναι αναλυτική, σχολαστική σε σημείο εμμονής, ιδίως σε ό,τι αφορά περιγραφές τόπων και ανθρώπινων σχέσεων.

Ταυτόχρονα, είναι εξαιρετικά «γυμνή», υπερβαίνοντας το συγκεκριμένο πλαίσιο εντός του οποίου η ιστορία, μυθοπλαστική ή μη, ξεδιπλώνεται.

Όλα είναι μυθοπλασία, όλα είναι γλώσσα.

Όσον αφορά το μυθιστόρημα αυτό, η πρόκληση που αντιμετώπισα συνίστατο στους εντελώς διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους κάποιες λέξεις μπορούν να λειτουργήσουν εντός ενός ορισμένου πλαισίου και ενός άλλου.

Προφανώς έχουν υπάρξει εκατομμύρια εκτοπισμένων Παλαιστίνιων από την Νάκμπα και εξής.

Γιατί, λοιπόν, επέλεξες το θύμα της αιχμαλωσίας/βιασμού/δολοφονίας να είναι μια νεαρή γυναίκα βεδουίνικης καταγωγής;

Έχει να κάνει και με την διαγραφή της μνήμης.

Σύμφωνα με το σιωνιστικό αφήγημα, η παλαιστινιακή γη ήταν άδεια και με την ίδρυση του ισραηλινού κράτους άνθισε.

Έτσι αναδεικνύεται η περιφρόνηση προς την φύση και όλες οι μορφές ζωής εντός της. Ίσως πρόκειται για τον παλιό αποικιοκρατικό διαχωρισμό κουλτούρας και φύσης.

Σε μια εποχή κατά την οποία σε Ευρώπη και, κυρίως, στις Η.Π.Α. γίνεται πολλή συζήτηση σχετικά με το πώς θα σώσουμε τον πλανήτη, η νομαδική ζωή στην έρημο προβάλλει ως μια από τις πιο οικολογικές μορφές διαβίωσης.

Κι όμως, η αποικιοκρατία κατέστρεψε τον πλανήτη, τους φυσικούς πόρους του και τους ανθρώπους, που συναποτελούν κομμάτι του φυσικού περιβάλλοντος.

Όπως οι βεδουίνικες κοινότητες διαχρονικά.

Ο τρόπος ζωής των Βεδουίνων είναι, για μένα, μια απόπειρα συμφιλίωσης κουλτούρας και φύσης. Κι όμως, δέχεται τρομερή επίθεση διαρκώς.

Υπάρχει βεδουίνικος οικισμός ο οποίος έχει καταστραφεί 186 φορές, προκειμένου η γη να δοθεί σε Ισραηλινούς εποίκους.

Συντελείται, επομένως, ταυτόχρονη καταστροφή της γλώσσας και της φύσης, της τοπογραφίας - όχι αυτής που επισκεπτόμαστε για πικνίκ, αλλά εκείνης της οποίας οι άνθρωποι αποτελούν κομμάτι.

Φαίνεται πως έχουμε ξεχάσει αυτή την ολιστική προσέγγιση στην ζωή.

Η αποικιοκρατία επέβαλε την αποσύνδεση του ανθρώπου από το φυσικό του περιβάλλον.

Μου προκαλούν εξαιρετική οργή τα διπλά στάνταρ, η σιωπή και η υποκρισία του «Δυτικού» κόσμου ή της «διεθνούς κοινότητας» σχετικά με την Παλαιστίνη.

Αισθάνεσαι ότι η λογοτεχνία μπορεί να συμβάλει στην διαμόρφωση μιας άλλης αντίληψης όσον αφορά στο τι σημαίνει να προέρχεσαι από ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό, κοινωνικό και χωρικό πλαίσιο;

Δε μου αρέσει να χρησιμοποιώ κάτι για κάποιον σκοπό. Η εργαλειοποίηση είναι κάτι λανθασμένο, νομίζω.

Γράφοντας, ήδη δεν έχω χρόνο ή ενέργεια για οτιδήποτε άλλο. Ίσα που θυμάμαι να τρώω, μερικές φορές! Δεν μπορώ να μιλήσω από την οπτική γωνία ενός αναγνώστη, επομένως.

Η λογοτεχνία με κάνει να έχω μια πολύ προσωπική σχέση μ’ έναν τόπο, όπως νιώθω όταν προσγειώνομαι στο Αεροδρόμιο Ηρακλείου «Νίκος Καζαντζάκης», για παράδειγμα.

Η λογοτεχνία μπορεί να επιτρέψει έναν καινούριο χώρο για την φαντασία και σχέσης με ανθρώπους και τόπους.

Αν περπατήσουμε σ’ έναν δρόμο για τον οποίο έχουμε διαβάσει, είναι σαν να τον έχουμε ζήσει. Αυτή είναι η ομορφιά της λογοτεχνίας.

Η Ασήμαντη λεπτομέρεια με καθιστά κοινωνό των ανθρώπινων σχέσεων, των αντιλήψεων και των τόπων που ξεδιπλώνονται εντός της.

Όταν επισκέπτομαι έναν τόπο, δε βρίσκομαι σ’ αυτόν αλλά σε μια φαντασιακή ζώνη που είναι πραγματικά πολύ ξεχωριστή. Είναι σαν να αναπτύσσω μια φιλική σχέση με τον τόπο.

Είναι ένα μυθιστόρημα με εξαιρετικό ρυθμό, μέχρι και την κορύφωσή του.

Δεν προέκυψε συνειδητά αυτός ο ρυθμός. Ήταν, όμως, αποτέλεσμα σκληρής δουλειάς. Υπάρχουν αναγνώστες και αναγνώστριες που το διάβασαν σε μία ή σε τρεις μέρες.

Αν και δεν είναι εύκολο ανάγνωσμα, με απορρόφησε τόσο πολύ, είχε τέτοια ροή, που δεν μπορούσα να το βάλω στην άκρη. Η πρώτη ανάγνωση ήταν μια κι έξω, σχεδόν απνευστί.

Είναι πολύ ενδιαφέρον αυτό που λες, καθώς έχω μεν γράψει το βιβλίο, αλλά δεν το έχω διαβάσει ποτέ. Και φοβάμαι να το κάνω. Ίσως το διαβάσω όταν δεν έχω άλλα βιβλία για διάβασμα!

Αναφέρθηκες νωρίτερα στο πόσο οικεία αισθάνεσαι όταν προσγειώνεσαι κάπου στην Ελλάδα.

Η Ελλάδα είναι μια από τις χώρες με τις οποίες νιώθω πιο κοντά. Σχεδόν όπως στην Παλαιστίνη, αλλά χωρίς όλη αυτήν την γαμημένη ζωή στην Παλαιστίνη. Κι έχει κι αυτή φρικτή Ιστορία.

Δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια έχουν αναβαθμιστεί οι πολιτικο-οικονομικές σχέσεις του ελληνικού και του ισραηλινού κράτους από διαδοχικές «αριστερόστροφες» και (ακρο)δεξιές εγχώριες κυβερνήσεις.

Οι άνθρωποι διαμορφώνουν σχέσεις πέραν των κυβερνήσεων.

Ευχαριστώ θερμά την Lena Mistry (RCW Literary Agency) για την πολύτιμη συμβολή της στην υλοποίηση της συνέντευξης με την συγγραφέα, η οποία πραγματοποιήθηκε στις 20 Μαΐου 2021 μέσω Skype.

To μυθιστόρημα της Adania Shibli Ασήμαντη λεπτομέρεια κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Πλήθος σε μετάφραση της Ελένης Καπετανάκη.