Γιόνας Μέκας: «Το σπίτι μας βρίσκεται σε άλλες διαστάσεις»

Σκηνοθέτης, ποιητής, κριτικός κινηματογράφου, ο σχεδόν 95χρονος λιθουανικής καταγωγής Αμερικανός, και ζωντανός θρύλος της αβάν-γκαρντ, Γιόνας Μέκας επισκέφτηκε πριν από λίγες μέρες για πρώτη φορά την Αθήνα, στο πλαίσιο της documenta 14. Ζωντανή ενσάρκωση της χαράς της ζωής και της δημιουργίας, και με εξαιρετική πνευματική διαύγεια, συνομίλησε με τον καλλιτεχνικό διευθυντή της documenta 14 Άνταμ Σίμτσικ και το αθηναϊκό κοινό μετά την προβολή των ταινιών του Αναμνήσεις από τη Γερμανία και Αναμνήσεις από ένα ταξίδι στη Λιθουανία σε μια κατάμεστη Ταινιοθήκη. Τον συναντήσαμε την επόμενη μέρα.

«Ακτινοβολείτε» τη χαρά της ζωής. Μου κάνει τεράστια εντύπωση.

Γιατί όχι; Η προσωπικότητά μου δεν ταιριάζει μ’ αυτούς που κάνουν καταθλιπτική δουλειά σήμερα. Με ό,τι κάνω δε θέλω να υποστηρίζω τη σκοτεινιά που υπάρχει στην ανθρωπότητα, αλλά τις πιο χαρούμενες πτυχές της ανθρώπινης ζωής σ’ αυτό τον πλανήτη.

Σχετίζεται αυτό με τους ανθρώπους του οικογενειακού σας περιβάλλοντος, οι οποίοι, παρά τις κακουχίες και την περιστασιακή δυστυχία που βίωναν, κατάφερναν να διατηρούν την αισιοδοξία τους;

Ναι, έτσι μεγάλωσα. Σε κάποια φάση, αυτό που εξωτερικεύεις από την παιδική σου ηλικία ισχυροποιείται, επίσης, από αυτό, το οποίο βρίσκεις αργότερα. Από το καλύτερο που βρίσκεις στις καταγραφές του παρελθόντος της ανθρωπότητας, από αυτούς που έζησαν και εργάστηκαν, οι οποίοι βλέπουν ότι η ανθρωπότητα προχωρά μπροστά, και τους υποστηρίζεις στην κατεύθυνση της ευτυχίας, της ομορφιάς και του παραδείσου.

Εξακολουθείτε να πιστεύετε, όπως αναφέρεται στην ταινία σας Αναμνήσεις από ένα ταξίδι στη Λιθουανία, πως το ανθρώπινο πνεύμα δεν μπορεί να καταστραφεί;

Ναι, απολύτως! Γιατί από εκεί ερχόμαστε. Το πνεύμα βρίσκεται εκεί. Η ανθρώπινη ζωή σήμερα είναι εδώ, αύριο έχει χαθεί. Αλλά το πνεύμα, τα ιδανικά είναι ο παράδεισος. Οι άγγελοι είναι εκεί, δεν καταστρέφονται.

Είναι και το σινεμά πηγή χαράς για σας;

Εξαρτάται τι εννοείς. Μπορείς να χρησιμοποιήσεις ένα μαχαίρι για να κόψεις ψωμί ή για να σκοτώσεις κάποιον. Μπορείς να χρησιμοποιήσεις μια κάμερα για να γιορτάσεις τη δημιουργία, τον κόσμο, το καλύτερο στην ανθρωπότητα ή ως εργαλείο προπαγάνδας, για κάποιους προσωπικούς, αμφίβολους σκοπούς. Καθετί κάτω από τον ήλιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για καλό ή για κακό.

Αυτοπροσδιορίζεστε περισσότερο ως ανθρωπολόγος και όχι ως κινηματογραφιστής. Με ποια έννοια;

Γιατί στο σινεμά μου καταγράφω ό,τι βρίσκεται μπροστά από το φακό της κάμερας. Με προσελκύει, έχω εμμονή με την καταγραφή ορισμένων σημαντικών, έντονων στιγμών των σύγχρονών μου, ένα ενδιαφέρον με, κατά κάποιο τρόπο, ανθρωπολογική διάσταση. Αν διαβάσεις τους σπουδαίος ποιητές της Κίνας του 9^ου, του 10^ου, ή του 11^ου αιώνα, θα διαπιστώσεις ότι είναι τόσο προσγειωμένοι και μέσα από αυτούς βλέπεις την Κίνα εκείνης της περιόδου, την ιστορία, τον τρόπο σκέψης. Γιατί εκείνοι οι έντονοι, συμπυκνωμένοι στίχοι αυτών των ποιητών είχαν ανθρωπολογική χροιά, αιχμαλωτίζοντας το πνεύμα της εποχής. Με αυτή την έννοια, κάθε μορφή τέχνης είναι ανθρωπολογία.

Και καθένας, δυνητικά, κινηματογραφιστής;

Παλιότερα, είχαμε μολύβια, γραφομηχανές. Κάποιοι γράφουν ποίηση, κάποιοι σημειώσεις, άλλοι τα καθημερινά ψώνια, γράμματα, καρτ-ποστάλ. Το ίδιο και με την κινηματογραφική κάμερα. Ο καθένας θα μπορούσε να φιλμάρει έχοντας απλώς μια κάμερα. Όλοι έχουμε στις τσέπες μας μία, κάποιοι από μας κουβαλάμε δύο. Έχω μόνο μία, νάτη! Μπορείς να κάνεις ό,τι θες μ’ αυτές. Κάποιοι από μας απλώς γράφουν ένα μήνυμα για να το στείλουν σ’ έναν φίλο, «εδώ είμαι, στην Αθήνα», κι ίσως ο φίλος σου βρίσκεται στο Τόκιο και πέντε λεπτά αργότερα βλέπει πως είσαι εκεί. Μία καρτ-ποστάλ, λοιπόν. Όμορφο! Κάποια από αυτά θα επιβιώσουν, γιατί έχουν σχεδόν την ίδια ένταση με εκείνα τα ποιήματα και τη συμπύκνωση των στιγμών σχετικά με την ουσία της ζωής το έτος 2017. Αυτά, οι άνθρωποι, ακόμα και 100 χρόνια αργότερα, θα ενδιαφέρονται να τα δουν. Όλα τα υπόλοιπα θα εξαφανιστούν. Όπως επέζησε ο Σεφέρης, για παράδειγμα.

Έχετε χαρακτηριστεί ο «νονός» της αβάν-γκαρντ. Πώς θα την ορίζατε;

Κοίτα στο λεξικό. Στο στρατό, είναι η πρώτη γραμμή. Σε κάθε πεδίο ανθρώπινης δραστηριότητας υπάρχει πάντα η πρώτη γραμμή, συμπεριλαμβανομένης και της μαγειρικής! Κάποιος που βαρέθηκε μ’ αυτό, το οποίο προηγήθηκε, και θέλει να προχωρήσει μπροστά, προς μια διαφορετική, καινούρια κατεύθυνση. Και, καθώς οι καιροί αλλάζουν, οι νέες τεχνολογίες αλληλεπιδρούν με καθετί άλλο. Εκείνοι, επομένως, που μελετούν την Ιστορία της Τέχνης ένας τρόπος για να καθορίσουν ποιας περιόδου είναι ένας συγκεκριμένος πίνακας κοιτάζουν τα παπούτσια, για παράδειγμα, και συμπεραίνουν: «Α, είναι του 1620!» Κι αυτό επειδή ξέρουν ότι, 20 χρόνια αργότερα, τα παπούτσια δε ζωγραφίζονταν με τον ίδιο τρόπο. Τα στιλ άλλαζαν κάθε 10-15 χρόνια. Τώρα, όλα εξελίσσονται ακόμα γρηγορότερα. Πάντοτε υπάρχει, υπήρχε και θα υπάρχει αβάν-γκαρντ.

Έχετε συμβάλει σ’ αυτή από την πλευρά σας;

Ίσως έχω συνεισφέρει με κάτι. Αλλά θα είχε συμβεί, ακόμα και χωρίς εμένα, γιατί η όλη τάση, οι ανάγκες της ανθρωπότητας είναι τέτοιες, που είχαν αρκετές επινοημένες ιστορίες και ήθελαν να προχωρήσουν προς την πραγματική ζωή, προς περισσότερο προσωπικές κατευθύνσεις. Όπως η γενιά του Μπιτ. Ή οι Provos στην Ευρώπη.

Κι αν εκείνη η γραφομηχανή δεν είχε κλαπεί στη Λιθουανία, γεγονός που επέσπευσε τη φυγή σας;

Το κανόνισαν οι άγγελοι να κλαπεί, για να καταλήξω στη Νέα Υόρκη και αυτές τις μέρες στην Αθήνα. Δε θα βρισκόμουν εδώ, αν δεν είχε κλαπεί η γραφομηχανή μου. Είμαι, λοιπόν, πολύ ευτυχής που εκλάπη! Πέρασα δυστυχίες και βάσανα στο μεταξύ, αλλά το ένα έφερε το άλλο... άλλωστε εξαρτάται τι κάνεις με κάθε κατάσταση.

Μιας και δε σχεδιάζετε καμία ταινία, πώς αποφασίζετε ότι έχει ολοκληρωθεί;

Δεν το αποφασίζω. Δεν προέρχεται από μένα αυτό που κάνω. Γίνεται από αναγκαιότητα. Δεν υπάρχει καμία δημιουργική διαδικασία..

Κι έπειτα παίρνει μορφή κατά τη διαδικασία του μοντάζ;

Μοντάρεται από μόνη της! Εγώ απλώς εκτελώ. Είμαι πολύ ανοιχτός στο να ακούω. Δεν αντιστέκομαι. Σε ποιον αντιστέκεσαι λέγοντας «όχι»; Αντιστέκεσαι στη μοίρα, στους αγγέλους, διαταράσσεις τη φυσική ροή των πραγμάτων. Επομένως, κάνε, άκου, και ακολούθησε τη ροή. Το καθετί ρέει. Υπάρχουν μερικά βρώμικα ρεύματα, αλλά και μερικά καθαρά. Πρόκειται για προσπάθεια, πρέπει να δουλέψεις πάνω σ’ αυτό, να δουλέψεις με τον εαυτό σου, να είσαι ανοιχτός στο να ακούς, να διαβάζεις, να νιώθεις πολύ. Είναι εξαιρετικά σύνθετη διαδικασία. Και καθόλου εύκολη.

Σας λείπουν κάτι ή κάποιοι από το παρελθόν σας;

Δε μου λείπουν. Αν ο Γκρέγκορι Μαρκόπουλος, για παράδειγμα, δεν είναι εδώ, είναι η δουλειά του. Υπό μία έννοια, δε θα έκανα ό,τι κάνω αν εκείνοι δεν έκαναν στην εποχή τους αυτά που έκαναν. Συνεχίζω, προσπαθώντας να μην προδώσω τη δουλειά τους, αυτό που συνεισέφεραν, καθώς προχωρώ μπροστά. Κάνω τα πάντα για να προστατεύσω το έργο τους, να εξασφαλίσω πως άλλοι θα το δουν όχι σήμερα, αύριο. Αυτό, νιώθω, είναι μέρος της ευθύνης μου.

Αισθάνεστε, επίσης, υπεύθυνος απέναντι στις νεότερες γενιές;

Με το να προστατεύω ό,τι θεωρώ πως η γενιά μου έχει δημιουργήσει. Θέλω να δώσω μέρος αυτής της ευχαρίστησης σε άλλους.

Επιδιώκουν νεότερης ηλικίας κινηματογραφιστές να έρθουν σ’ επαφή μαζί σας;

Συναντώ πολλούς κινηματογραφιστές. Είναι αναπόφευκτο.

Σας ευχαριστεί αυτό;

Είναι μέρος της δουλειάς μου σ’ αυτό τον πλανήτη.

Με τι άλλο ασχολείστε αυτό το διάστημα;

Είμαι πολύ απασχολημένος αυτό τον καιρό στη Νέα Υόρκη. Χτίζω μια βιβλιοθήκη που αφορά σε έντυπο και ηχητικό υλικό. Πρόκειται για μια τεράστια συλλογή υλικού, η οποία πρέπει να είναι διαθέσιμη σε ερευνητές και σπουδαστές. Τώρα όλα είναι σε κουτιά. Είναι ακριβή διαδικασία, κοστίζει 8 εκ. δολάρια. Προσπαθώ να συγκεντρώσω μέρος του ποσού πουλώντας έργα τέχνης, που έχουν εισφερθεί από τους καλλιτέχνες. Η μεγαλύτερη υποστήριξη προέρχεται από αυτούς. Κάνω έκκληση, λοιπόν, και μέσω αυτής της συνέντευξης σε καλλιτέχνες, των οποίων η δουλειά πουλάει, να βοηθήσουν στη δημιουργία της βιβλιοθήκης.

Καθώς είναι η πρώτη σας φορά στην Ελλάδα και την Αθήνα, είχατε την ευκαιρία να την περιηγηθείτε;

Αναπνέω και προσπαθώ να νιώσω τον αέρα 2.000 χρόνων. Αυτό είναι ένα από τα σπίτια μας, η παλιά Ελλάδα. Βρίσκεται κάπου βαθιά στο δυτικό πολιτισμό. Είναι τόσο πολύ κομμάτι μας.

Τι άλλο θα αποκαλούσατε «σπίτι»; Τη Νέα Υόρκη, το σινεμά, ανθρώπους, τη Λιθουανία;

Το σπίτι είναι κάπου, όπου πηγαίνουμε από τη ζωή μας σ’ αυτό τον πλανήτη. Το σπίτι μας βρίσκεται σε μερικές άλλες διαστάσεις. Προς τα κει κινούμαστε. Απλώς περνάμε από δω. Είναι κάτι προσωρινό, καθώς προχωράμε μπροστά.

Οι φωτογραφίες του Γιόνας Μέκας και του Άνταμ Σίμτσικ που συνοδεύουν την ανάρτηση είναι του Στάθη Μαμαλάκη.

Η προβολή των ταινιών του Γιόνας Μέκας Αναμνήσεις από τη Γερμανία και Αναμνήσεις από ένα ταξίδι στη Λιθουανία στο πλαίσιο της documenta 14 επαναλαμβάνεται στις 30 Μαΐου, στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος, Ιερά Οδός 48 & Μεγ. Αλεξάνδρου 134-36, Κεραμεικός, 20:00, αίθουσα Α.

Ευχαριστώ θερμά τον υπέροχο άνθρωπο Γιόνας Μέκας για τη μισή ώρα που μου διέθεσε. Ευχαριστώ, επίσης, ιδιαιτέρως την Φωτεινή Μπάρκα, Υπεύθυνη ελληνικού τύπου & media της documenta 14, για την πολύτιμη συμβολή της στην πραγματοποίηση της συνέντευξης.