Σάσα Μαριάννα Ζάλτσμαν: «Η Ιστορία μας είναι γεμάτη με κουίρ περιεχόμενο»

 

Σάσα Μαριάννα Ζάλτσμαν (Φωτογραφία: Lutz Knospe)

Γεννημένη στην πρώην Σοβιετική Ένωση, η εβραϊκής καταγωγής Γερμανίδα θεατρική συγγραφέας και μυθιστοριογράφος Σάσα Μαριάννα Ζάλτσμαν αφηγείται με το μυθιστόρημα Εκτός εαυτού  την ιστορία ενός αιώνα μιας εβραϊκής οικογένειας.

Με αφορμή την κυκλοφορία του πολυφωνικού βιβλίου και στα ελληνικά, κουβεντιάζουμε μαζί της για τη γραφή, το θέατρο, την πολιτική και την πανδημία.

Όταν σε ρωτούν από πού κατάγεσαι -και το κάνουν συχνά-, απαντάς «από το θέατρο». Με ποια έννοια έχει, λοιπόν, το θέατρο ως συνολική εμπειρία διαμορφώσει την αντίληψη του ποια είσαι;

Στα 17 μου εγκατέλειψα το σχολείο και με υποδέχτηκαν στο θέατρο χωρίς κάποιο δίπλωμα. Έμεινα εκεί μέχρι τα 34. Σχεδόν τη μισή μου ζωή.

Φαντάσου με να βιώνω όλες τις σημαντικές εμπειρίες της ζωής μου στο θέατρο: τρώγαμε μαζί, σκεφτόμασταν μαζί, κάναμε παραγωγή μαζί.

Όλη μου η καλλιτεχνική ανάπτυξη διαμορφώθηκε μέσω της σκέψης σχετικά με τη σκηνή, την κοινωνία, την αλληλεπίδραση.

Έγραψα 14-15 θεατρικά εκείνη την περίοδο, και όλα ανέβηκαν σε παγκόσμιο επίπεδο.

Όταν, όμως, επρόκειτο να γράψω πρόζα, συνειδητοποίησα πόσο θεατράνθρωπος είμαι. Αν είσαι ψάρι στο νερό, δεν το καταλαβαίνεις- έτσι δεν είναι;

Oπότε νιώθεις σαν ένα ψάρι σε θεατρικά «νερά»;

Κατά κάποιον τρόπο.

Αισθάνομαι άνετα σ’ αυτόν τον χώρο. Διατηρώ, ωστόσο, και κριτική στάση απέναντί του. Είναι, πάντως, το μέρος που κατανοώ πιο γρήγορα από κάθε άλλο. Γνωρίζω τους κανόνες του.

Οι άνθρωποι νομίζουν ότι κάθε είδος γραφής είναι το ίδιο. Για μένα, όμως, το να γράφεις θεατρικά και το να γράφεις μυθιστορήματα διαφέρει.

Το μυθιστόρημά σου Εκτός εαυτού έχει μεταφερθεί και στο θέατρο. Πώς συναντιούνται αυτά τα δύο συγγραφικά «σύμπαντα», λοιπόν;

Δεν ενεπλάκην στο ανέβασμα.

Τους είπα ότι είναι υπέροχο που αποφάσισαν να το κάνουν, αλλά υπήρχε λόγος που επέλεξα τη φόρμα της πρόζας γι’ αυτό το περιεχόμενο. Οπότε έπρεπε να επινοήσουν δικές τους ιδέες για να προσεγγίσουν το κείμενο.

Αυτό, άλλωστε, με συναρπάζει στην τέχνη: o στοχασμός της κοινωνίας, του αναγνώστη, του θεατή.

Λειτούργησε όμορφα στην παράσταση. Ξέρεις κάτι αστείο; Όταν ήμουν 17, η πρώτη μου δουλειά ήταν να φτιάχνω καφέ για τον σκηνοθέτη. Και τώρα είναι υπεύθυνος για τη δραματοποιημένη εκδοχή του μυθιστορήματός μου!

Αισθάνομαι ότι υπάρχει μια λεπτή διαφορά μεταξύ του πρωτότυπου γερμανικού τίτλου και της αγγλικής εκδοχής του. Πιστεύεις πως κάτι χάνεται στη μετάφραση;

Αναρωτιέμαι. Το πιο σημαντικό για ένα βιβλίο είναι ο ρυθμός κι η ατμόσφαιρα. Αν τα πετύχεις, μπορεί να υπάρχουν λανθασμένες λέξεις ή διαφορετικές προτάσεις- ή και να λείπουν πράγματα. Στ’ αλήθεια δε με νοιάζει.

Πρέπει, όμως, να μεταδίδεις μια συγκεκριμένη αποτύπωση μιας εποχής. Κι αυτό είναι δύσκολο από κουλτούρα σε κουλτούρα. Το Εκτός εαυτού έχει μεταφραστεί σε δεκαεπτά γλώσσες, και τα αγγλικά είναι η μόνη που μπορώ να διαβάσω.

Ο ίδιος ο τίτλος έλκει την καταγωγή του από ένα κεφάλαιο του βιβλίου της Τζούντιθ Μπάτλερ Undoing Gender. Η γερμανική εκδοχή σημαίνει περισσότερα από την αγγλική.

Η δε ελληνική είναι εγγύτερη στη γερμανική.

Μιας και νωρίτερα ανέφερες ότι η φόρμα της πρόζας ήταν η πιο κατάλληλη για το συγκεκριμένο περιεχόμενο, θα ήθελα να μου εξηγήσεις γιατί.

Γιατί αυτό μου είπαν οι χαρακτήρες μου! Είμαι μια από αυτές τις τρελές συγγραφείς που πιστεύουν πως οι χαρακτήρες της όντως υπάρχουν. Και, ευτυχώς, είναι πολύ δυνατοί.

Βρισκόμουν -όπως πιθανόν ξέρεις- με υποτροφία στην Ιστανμπούλ, προσκεκλημένη ως θεατρική συγγραφέας. Μπορούσα να κάνω ό,τι ήθελα.

Ερωτεύτηκα, λοιπόν, την πόλη τόσο πολύ, που άρχισα να της απευθύνω ερωτικές επιστολές, περιγράφοντάς τη. Δεν κάνεις κάτι τετοιο στο θέατρο.

Κάποια στιγμή συνειδητοποίησα πως είχα ήδη γράψει διακόσιες σελίδες. Αρχικά νόμισα ότι θα έγραφα ένα μυθιστόρημα για τις διαδηλώσεις στο πάρκο Γκεζί το 2013-14, στις οποίες κι εγώ συμμετείχα.

Κατέληξα στην αφήγηση της ιστορίας μιας εβραϊκής οικογένειας διαμέσου του χρόνου και των τόπων.

Φιλόδοξο εγχείρημα η απόπειρα σύνθεσης του «πανοράματος» της ιστορίας τεσσάρων γενεών μιας εβραϊκής οικογένειας. Και εν μέρει αυτοβιογραφικό, όπως -σε κάποιον βαθμό- κάθε μυθοπλασία;

Αμέσως μόλις γράφεις κάτι αυτοβιογραφικό είναι μυθοπλασία, εφόσον έχεις το χάρισμα να τη διατυπώσεις με όμορφες λέξεις.

Η αυτομυθοπλασία ήταν ένας όρος που δε γνώριζα καθώς έγραφα, τον έμαθα κατόπιν. Αν δεις το μυθιστόρημα σαν έναν χάρτη, υπάρχουν σημεία που ξεκάθαρα συνέβησαν στην οικογένειά μου.

Το πιο διασκεδαστικό ήταν να συμπληρώσω όσα δεν ήταν αληθινά. Γι’ αυτό στην πραγματικότητα γράφουμε, γι’ αυτό δημιουργούμε: επινοούμε πράγματα. Για μένα δεν ετίθετο θέμα να μη χρησιμοποιήσω κάτι που ξέρω- και να «πηδήσω» από εκεί.

Μείζον είναι το ζήτημα της ρευστότητας και εναλλαξιμότητας της ταυτότητας -σεξουαλικής, θρησκευτικής, κοινωνικής- και του πώς αυτή βιώνεται και γίνεται αντιληπτή. Όπως επίσης και εκείνα της Ιστορίας και της μνήμης.

Αυτό που αγαπώ στο θέατρο είναι ότι όλα είναι ρευστά και κάθε νύχτα διαφορετική. Προσεγγίζει, λοιπόν, την έννοια της ρευστότητας των φύλων. Δεν μπορείς να κάνεις το ίδιο με τη φόρμα του μυθιστορήματος, είναι πολύ άκαμπτη.

Οπότε αποφάσισα να χρησιμοποιήσω τέσσερις γλώσσες: γερμανικά, ρωσικά, αγγλικά, τουρκικά. Κι αν κατάφερνα να βρω τον σωστό ρυθμό, τη σωστή ροή, η ιδέα θα μεταφερόταν, δε θα χρειαζόταν να την εξηγήσω ή να γίνω διδακτική.

Θεατές με συγχαίρουν γιατί υπάρχει κουίρ δράση επί σκηνής. Κι ο Σέξπιρ; Τον έχετε υπόψη σας; Η Ιστορία μας είναι γεμάτη με κουίρ περιεχόμενο. Πρέπει απλώς να το δεις.

Μεγάλωσα σκεπτόμενη τη συνέχιση των κουίρ ιστοριών, που έχουν ως αφετηρία τους τη Βίβλο.

Η Δωδέκατη Νύχτα του Σέξπιρ με άλλαξε όταν τη διάβασα ως έφηβη - και το Εκτός Εαυτού είναι βασικά μια διασκευή της, εκτυλισσόμενη στην πιο ρευστή πόλη που ξέρω, την Ιστανμπούλ.

Θεωρείς τη ρευστότητα απελευθερωτική τόσο για τον/την συγγραφέα όσο και για τον αναγνώστη/την αναγνώστρια;

Δεν προσπαθούσα να κάνω κάτι, βασικά αποτύπωνα την εσωτερική ζωή μου. Όχι κάποιο πρέπει, αλλά το δικό μου βίωμα.

Οι αντιδράσεις που αποκόμισα από το κοινό ήταν ενδιαφέρουσες. Εισπράττοντας ανατροφοδότηση από αυτό μαθαίνεις κάτι για τον εαυτό σου, και μετά μπορείς να το ανταποδώσεις. Είναι ένας διαρκής διάλογος. Όχι κάτι τόσο άκαμπτο όσο νόμιζα.

Την ίδια αλληλεπίδραση διατηρείς και με το θεατρικό κοινό σου;

Πολύ καλή ερώτηση. Μόλις τώρα συνειδητοποιώ πόσο διαφορετικοί είναι αυτοί οι διάλογοι. Όλη η -πολύ έντονη- ανταλλαγή με τους υπόλοιπους συντελεστές πραγματοποιείται πριν την πρεμιέρα της κάθε παράστασης.

Μέχρι τότε γίνεσαι το κλισέ του μοναχικού, βασανισμένου συγγραφέα.

Έπειτα, φέρνεις το «παιδί» στον κόσμο, όλοι έρχονται, πας από τη μια πόλη στην άλλη, δίνεις τη μια συνέντευξη μετά την άλλη, κι εκεί αρχίζεις να μιλάς. Στην πραγματικότητα συμβαίνει το αντίθετο.

«Η πολιτική δεν είναι κάτι που απλώς σου συμβαίνει», γράφεις σ’ ένα δοκίμιό σου. Τι σημαίνει η πολιτική για σένα; Πώς δουλεύεις μ’ αυτή ή δουλεύει εκείνη μ’ εσένα;

Ή μέσα από εμένα. Όμορφη ερώτηση! Λατρεύω το να μιλώ για τις πολιτικές εξελίξεις διαρκώς.

Όταν ήμουν έφηβη, νόμιζα ότι θα γινόμουν μια ακτιβίστρια πλήρους απασχόλησης: θα οργάνωνα διαδηλώσεις και θα έριχνα πέτρες στην αστυνομία. Ποτέ δε με εγκατέλειψε αυτή η ιδέα.

«Κόλλησα» με το θέατρο, γιατί κατανόησα την πολιτική του δύναμη. Έβλεπα την αλλαγή σ’ αυτό. Όχι θεωρητικά, αλλά ως κάτι που υλοποιούσαμε καθημερινά. Έβλεπα τις εξελίξεις. Αλλά και αντιδράσεις.

Ήταν τόσο ενδιαφέρον για μένα να βλέπω πώς κάναμε πολιτική και δίναμε άλλη μορφή στην πόλη. Λειτουργούσαμε συλλογικά, ως κοινωνικός σχηματισμός. Κι αυτό αποτελούσε εξαιρετική πηγή έμπνευσης.

Ήταν καλύτερο να σκηνοθετώ από το να πετροβολώ την αστυνομία, κάτι που στην τελική είναι βαρετό κι όχι πολύ παραγωγικό.

Λάτρεψα, εξάλλου, και το να διδάσκω συγγραφή -όχι «δημιουργική γραφή»- και τη συνεργασία με εκπληκτικούς ανθρώπους που είχαν ιστορίες να πουν.

Υπάρχει η αντίφαση στον ισχυρισμό ότι υπάρχει η πολιτική και η τέχνη. Οπότε αν κάνεις πολιτική, δεν είσαι καλός στην τέχνη, είναι κάτι υποτιμητικό.

Είναι πολύ βαρετό να μιλώ επί σκηνής για τις καλλιτεχνικές επιλογές μου και τα βιβλία μου. Το κάνω με τους συναδέλφους μου. Το κοινό, όμως, έρχεται να ακούσει εμένα και την κουίρ, την εξωτική ιστορία μου, ή την ιστορία μου ως μετανάστριας.

Το Εκτός εαυτού κυκλοφόρησε την ίδια εβδομάδα που το AfD εισήλθε στην ομοσπονδιακή βουλή: η πρώτη φορά που φασιστικό κόμμα είχε κοινοβουλευτική εκπροσώπηση μεταπολεμικά.

Αυτό είχε τεράστιο αντίκτυπο στην περιοδεία μου με το βιβλίο.

Και σε σένα ως άνθρωπο.

«Έχουμε κοινό, ας κάνουμε μερικές πολιτικές κουβέντες», σκέφτηκα. Ήταν όμορφη η συζήτηση κι η αντιπαράθεση με τους ανθρώπους, κυρίως σε μικρές πόλεις. Νόμιζα ότι είχα αφήσει τον ακτιβιστικό εαυτό μου πίσω μου, πως είχα γίνει αστή.

Με προσκαλούν ακόμα σε πολιτικές συζητήσεις, κι αυτό είναι κάτι που δεν αγαπώ λιγότερο από το να μιλώ για τη δουλειά μου.

Έχει υποχωρήσει ή αλλάξει μορφή ο ακροδεξιός εξτρεμισμός στη Γερμανία στο μεταξύ;

Στις τελευταίες εκλογές το AfD έχασε το 30% της εκλογικής του δύναμης. «Ας γιορτάσουμε», θα μπορούσε να προτείνει κάποιος. Πού πήγαν όλοι αυτοί οι μαλάκες, όμως;

Μετακινήθηκαν στο συντηρητικό κόμμα, γιατί ήξεραν ότι έφευγε η Άνγκελα Μέρκελ- και για τους ακροδεξιούς αυτή συμβολίζει τον φιλελευθερισμό, κάτι αλλόκοτο για εκείνους.

Οι Γερμανοί θεωρούν πως είναι πολύ κριτικοί έναντι του κράτους, κι αυτό στη σημερινή συγκυρία «μεταφράζεται» σε απροθυμία να εμβολιαστούν. Όταν, επί ναζισμού, έκαναν αυτό που το κράτος έλεγε, τα πράγματα πήγαν στραβά.

Ήταν σιωπηλοί σχετικά με το προσφυγικό ή όταν το AfD απέκτησε ισχύ, όμως. Δεν τους ένοιαζε. Θα είδες αντιεμβολιαστές διαδηλωτές να φορούν το κίτρινο αστέρι.

Διάβασα σχετικά.

Βλέπουν τους εαυτούς τους ως τους Εβραίους του 21^ου αιώνα, γιατί εξαναγκάζονται να εμβολιαστούν. Χάνουν το μυαλό τους.

Κάθε είδους αποκλεισμοί και διαχωρισμοί φέρνουν, ωστόσο, στο μυαλό πτυχές νοοτροπιών και καθεστώτων απάρτχαϊντ.

Κι η κριτική στάση συνολικά δεν μπορεί να απαξιωθεί επειδή το ακροδεξιό κομμάτι των σημερινών εκφραστών της είναι πιο θορυβώδες και πιο εύκολα στοχοποιήσιμο, εξυπηρετώντας τελικά την ατζέντα της κυριαρχίας.

Συμφωνώ απολύτως σχετικά με την κριτική σκέψη, αλλά από εκεί που κατάγομαι τα πράγματα είναι ζόρικα.

Στη Ρωσία το ποσοστό εμβολιασμού είναι χαμηλό.

Η Ιστορία τούς έχει γαμήσει άσχημα, μάχονται με υπαρξιακές κρίσεις καθημερινά, κι η κυβέρνηση είναι τόσο περιοριστική, που καταλαβαίνω ότι αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό το τι θέλει από αυτούς.

Έχουν σοβαρότερα προβλήματα από τον κορονοϊό.

Για μένα, το υψηλό επίπεδο ζωής που έχουμε στη Γερμανία δεν επιτρέπει σ’ αυτή την τρέλα να εμφανιστεί: γιατί πρόκειται περί καθαρής τρέλας. Δε δικαιολογεί αυτές τις εξωφρενικές αντιδράσεις από μεγάλο μέρος του πληθυσμού.

Το μυθιστόρημα της Σάσα Μαριάννα Ζάλτσμαν Εκτός εαυτού κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Πατάκη σε μετάφραση της Γιώτας Λαγουδάκου.