Aχμάντ Μπαχραμί: «Ένας σκηνοθέτης είναι ένας εργάτης του πνεύματος»

 

«Παραβολή» για τις σχέσεις εξουσίας και «ρέκβιεμ» για την εργατική τάξη παγκοσμίως, η εικαστικά υποβλητική ταινία του Ιρανού Αχμάντ Μπαχραμί Έρημη Χώρα εξιστορεί ταυτόχρονα έναν καταδικασμένο έρωτα.

Με δύο βραβεία στο Φεστιβάλ της Βενετίας του 2020, προβάλλεται στα σινεμά από τις 20 Ιανουαρίου. Συνομιλώντας με τον σκηνοθέτη.

Η Έρημη Χώρα είναι ένας φόρος τιμής τόσο για τον πατέρα σου που υπήρξε βιομηχανικός εργάτης για τριάντα χρόνια, όσο και για τους εργάτες γενικότερα. Για μένα, είναι κι ένα «ρέκβιεμ» για την εργατική τάξη παγκοσμίως. Συμφωνείς;

Ο πατέρας μου ήταν εργάτης και δούλεψε για παραπάνω από τριάντα χρόνια με πολύ χαμηλό εισόδημα.

Ως παιδί, τον θυμάμαι να φεύγει για δουλειά αξημέρωτα και να επιστρέφει όταν είχε πια βραδιάσει, κι όμως το εισόδημά του δεν επαρκούσε για την οικογένειά του.

Όντας τόσο κοντά ως παιδί στα ζητήματα που οι εργάτες αντιμετώπιζαν σε καθημερινή βάση ανέκαθεν αναρωτιόμουν γιατί ο μισθός τους ήταν τόσο χαμηλός. Πού να φανταστώ ότι αυτό αφορούσε και σ’ άλλους εργάτες ανά τον κόσμο.

Η ταινία μου Έρημη Χώρα κουβαλά ένα οικουμενικό μήνυμα που απευθύνεται στους εργάτες όλου του κόσμου.

Οι εργάτες του εργοστασίου κατασκευής τούβλων που πρόκειται να κλείσει είναι διαφορετικών εθνοτήτων: Ιρανοί, Αζέροι, Κούρδοι. Γιατί αποφάσισες να αποτυπώσεις αυτή την ποικιλομορφία και τις εθνοτικές εντάσεις που αναδύονται;

Πρόθεσή μου ήταν να συνθέσω ένα cast χαρακτήρων διάφορων εθνοτήτων, περιλαμβανομένων Αζέρων και Κούρδων.

Ήθελα να δείξω πως υπάρχουν μερικές μικροδιαφορές ανάμεσα σε εθνότητες εντός διαφορετικών εθνικών ομάδων, γεγονός που οδηγεί σε παρεξηγήσεις και σύγκρουση.

Δυστυχώς, οι μάχες κι οι προκλήσεις των οποίων γινόμαστε μάρτυρες στη Μέση Ανατολή είναι βαθιά ριζωμένες σε τέτοιες διαφορές.

Ενώ κάποιος μπορεί να βρει εργάτες με διαφορετικές εθνικές καταβολές σε εργοστάσια τουβλοποιίας όπως αυτό όπου εκτυλίσσεται η ταινία μου, η τοποθεσία αναπαριστά επίσης συμβολικά την τρέχουσα κατάσταση σε Ιράν και Μέση Ανατολή.

Αν και διαρκώς υφίστανται εκμετάλλευση από το αφεντικό, οι εργάτες παραπονιούνται μόνο πίσω απ’ την πλάτη του και τείνουν ν’ αποδέχονται τη «μοίρα» τους στωικά αντί να παλεύουν όλοι μαζί για τα δικαιώματά τους.

Γιατί συμπεριφέρονται με έναν τόσο ηττοπαθή τρόπο;

Είναι αλήθεια, νομίζω. Στα σαράντα χρόνια που ζω στο Ιράν, πάντοτε προσπαθούσα να επιλύσω τα κοινωνικά ζητήματα της χώρας μου και της περιοχής απ’ όπου κατάγομαι, κυρίως ως σκηνοθέτης.

Γύρω στα είκοσί μου, ήμουν γεμάτος με ελπίδα για μια αλλαγή που μπορεί να ερχόταν στο κοντινό μέλλον. Ωστόσο, η εμπειρία τού να ζω υπό καθεστώς καταπίεσης επί πολλά χρόνια μετέτρεψε την ελπίδα μου σε απογοήτευση.

Την ίδια απογοήτευση βλέπω και στους ανθρώπους της χώρας μου.

Στο φιλμ μου προσπάθησα να μεταφέρω την ίδια ατμόσφαιρα που βιώνουν οι άνθρωποι της χώρας μου και της Μέσης Ανατολής.

Ο Λοτφολά, ο επιστάτης και ενδιάμεσος, είναι κομβική φυσιογνωμία στη μάχη για εξουσία που ξετυλίγεται, προσπαθώντας να βοηθήσει τους πάντες, μαζί και την Σαρβάρ, τον ανανταπόδοτο έρωτά του. Τι σηματοδοτεί ο χαρακτήρας του;

Ο χαρακτήρας του Λοτφολά αντιπροσωπεύει την ελπίδα ν’ αλλάξει η κοινωνία του και το μέλλον της κοινότητάς του, αλλά δυστυχώς στο τέλος απογοητεύεται. .

Ενσαρκώνει την κατάσταση άλλων εργατών του εργοστασίου. Από πολλές απόψεις, συμπυκνώνει τα συναισθήματα όλων των υπόλοιπων εργατών.

Η Σαρβάρ, πιο πραγματίστρια -ακόμα και κυνική-, επιλέγει ν’ ακολουθήσει το αφεντικό ως η προσωρινή σύζυγός του. Είναι συνήθης πρακτική αυτή, όταν οι εξωσυζυγικές σχέσεις είναι θέμα ταμπού στην ιρανική κοινωνία- και το σινεμά;

Βάσει του ισλαμικού νόμου που εφαρμόζεται στο Ιράν, οι εξωσυζυγικές σχέσεις απαγορεύονται και θεωρούνται αμαρτωλές. Υπάρχει μια πρακτική που αποκαλείται “sigha”, η οποία μεταφράζεται ως προσωρινός γάμος.

Βάσει, λοιπόν, των κανόνων που διέπουν τον προσωρινό γάμο, ένα ζευγάρι μπορεί προσωρινά να συμφωνήσει για το χρονικό διάστημα που μπορεί να παραμείνει μαζί.

Ένας τέτοιος γάμος, ο οποίος μπορεί να διαρκέσει από μια μέρα έως έναν χρόνο, είναι μια αποδεκτή πρακτική θεμελιωμένη στον ισλαμικό νόμο.

Στην ταινία μου, για το αφεντικό, που θέλει να έχει μια σεξουαλική σχέση με την υπάλληλό του, ο προσωρινός γάμος είναι η ευκολότερη λύση.

O Λοτφολά ανακτά τον πλήρη έλεγχο της ζωής και της «μοίρας» του προς το τέλος της ταινίας. Θα μπορούσε η επιλογή του να «διαβαστεί» ως πράξη απελπισίας ή εξέγερσης;

Η επιλογή του Λοτφολά είναι μια διαμαρτυρία ενάντια σ’ ένα σύστημα που αποσκοπεί στην κακομεταχείριση των ανθρώπων του.

Είναι μια εξεγερτική πράξη που δείχνει ότι ένα ολοκληρωτικό σύστημα δε λειτουργεί πια και πως οι πολίτες έχουν κουραστεί από την τρέχουσα κατάστασή τους.  

Επίσης, μ’ αυτόν τον τρόπο θέλει να απελευθερωθεί από την επανάληψη μέσα στην οποία νιώθει ότι έχει παγιδευτεί.

Καταδεικνύει, τέλος, πως αν ένα σύστημα δε διορθωθεί από μόνο του, πολλοί περισσότεροι σαν τον Λοτφολά θα καταλήξουν να προβούν στην ίδια ενέργεια.

Η τοποθεσία όπου γυρίστηκε η ταινία μοιάζει αρχέγονη, σχεδόν βιβλική- αλλά και τόσο σύγχρονη και διαχρονική όσο σύγχρονα και διαχρονικά είναι τα ζητήματα που θίγεις.

Γιατί επέλεξες τη συγκεκριμένη περιοχή και πόσο εξοικειωμένος είσαι μ’ αυτή;

Η Ιστορία της κατασκευής τούβλων στο Ιράν ανάγεται στα 7.000 χρόνια πριν. Εξοικειώθηκα βαθιά με τη ζωή των εργατών ενός τέτοιου εργοστασίου το οποίο βρισκόταν πολύ κοντά στο σπίτι όπου μεγάλωσα.

Αναφορικά με την αναζήτηση τοποθεσίας πριν την έναρξη της παραγωγής, επισκέφτηκα περίπου 400 εργοστάσια κατασκευής τούβλων για να βρω το κατάλληλο.

Η τοποθεσία όπου κατέληξα ήταν αρχέγονη κι αυτό μ' ενδιέφερε καθώς έψαχνα μια αίσθηση διαχρονικότητας για την ταινία μου.

Το φιλμ σου είναι βαθιά στοιχειακό σε ό,τι αφορά τη σύνδεσή του με τη γη. Θεωρείς τον εαυτό σου εργάτη στο πεδίο της κινηματογραφικής δημιουργίας; Ή η σκηνοθεσία είναι κυρίως διανοητική διαδικασία;

Νομίζω πως ένας σκηνοθέτης είναι ένας εργάτης του πνεύματος. Μ’ άλλα λόγια, θεωρώ τον εαυτό μου έναν εργάτη που εκπαιδεύτηκε και τώρα θέλει να αφηγηθεί τα ζητήματα που αντιμετώπισε στη ζωή του.

Οι σκηνοθέτες που με ελκύουν είναι εργάτες του πνεύματος.

Το Έρημη Χώρα φέρνει στον νου το σινεμά του Κουροσάβα και του Μπέλα Ταρ, καθώς και την εμβληματική ποιητική σύνθεση του Τ.Σ. Έλιοτ. Πού εντοπίζεις, λοιπόν, τις δικές σου κινηματογραφικές και λογοτεχνικές επιρροές;

Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος είναι ένας από τους αγαπημένους μου σκηνοθέτες από την άποψη της αφήγησης, του ρυθμού και της δομής των ταινιών του. Επίσης, από την παιδική μου ηλικία πάντοτε με έλκυαν τα φιλμ του Κουροσάβα.

Αναφορικά με τη λογοτεχνία, η ποίηση του Τ.Σ. Έλιοτ σίγουρα επηρέασε τον τρόπο που μεταδίδω συναισθήματα στις ταινίες μου.

Ο σκηνοθέτης, ωστόσο, με τον οποίο επιθυμούσα βαθιά να μοιάσω ήταν ο Αμπάς Κιαροστάμι. Όταν ήμουν νέος, είχα την ευκαιρία να συμμετάσχω σ’ ένα από τα εργαστήριά του.

Μετά τον Κιαροστάμι έχω επηρεαστεί από το δυτικοευρωπαϊκό σινεμά και τον Μπέλα Ταρ. Ο Πάβελ Παβλικόφσκι και ο Αντρέι Ζβιάγκιντσεφ είναι επίσης αγαπημένοι σκηνοθέτες που θαυμάζω βαθιά.

Σε αντίθεση με την υπαρξιακή, συναισθηματική και εργασιακή «ξηρασία» που αποτυπώνεται στο φιλμ σου, το ιρανικό σινεμά εξακολουθεί να ευημερεί κόντρα σ’ όλους τους οιωνούς- εσωτερικής και εξωτερικής φύσης.

Πώς ερμηνεύεις την αντοχή, την ευρηματικότητα και την ικανότητά του να εκπλήσσει ακόμα;

Νομίζω ότι αυτό οφείλεται σε δύο κυρίως λόγους.

Πρώτον, ως σκηνοθέτες από τη Μέση Ανατολή αντιμετωπίζουμε πολλά ζητήματα και διλήμματα σχετικά με τα οποία αξίζει να φτιάξουμε μια ταινία. Οπότε η εύρεση ιστοριών δεν αποτελεί πρόβλημα.

Δεύτερον, λόγω της μακράς και πλούσιας κινηματογραφικής Ιστορίας του Ιράν. Λίγα χρόνια αφότου εφευρέθηκε η κάμερα εισήχθη στο Ιράν. Η παράδοση της δημιουργίας φιλμ ασκείται, λοιπόν, στη χώρα για παραπάνω από έναν αιώνα.

Ως σκηνοθέτης, έχω, επομένως, μια γόνιμη κινηματογραφική κληρονομιά και υπέροχους οπτικούς πόρους στους οποίους μπορώ να ανατρέξω.

Θα ήθελα, τέλος, να σας ευχαριστήσω για την προβολή της ταινίας μου στην Ελλάδα και για την εκπληκτική συνέντευξη μαζί μου.

Ευχαριστώ θερμά την Σοφία Αγγελίδου από την One from the Heart για την πολύτιμη συνδρομή της στην υλοποίηση της συνέντευξης.

Η ταινία του Αχμάντ Μπαχραμί Έρημη Χώρα προβάλλεται στους κινηματογράφους από τις 20 Ιανουαρίου (Αθήνα) και 27 Ιανουαρίου (Θεσσαλονίκη) σε διανομή της One from the Heart.