Γίρι Μένζελ: «Όποιος ελπίζει, ζει»

Ο Γίρι Μένζελ, ο θρυλικός Τσέχος σκηνοθέτης, ερασιτέχνης (κατά τον ίδιο) ηθοποιός και συμπρωταγωνιστής της ταινίας του Μάρτιν Σούλικ Ο διερμηνέας, ενός διακριτικά συγκινητικού road movie όπου συναντιούνται ο γιος θυμάτων ενός Ναζί αξιωματικού με τον γιο του θύτη, μου ανοίγει την καρδιά του λίγο πριν την κυκλοφορία της ταινίας στις αίθουσες στις 21 Μαρτίου.

«Εισβάλατε» στο κινηματογραφικό σύμπαν από νεαρή ηλικία, με το διαχρονικό ντεμπούτο σας Ο άνθρωπος που έβλεπε τα τρένα να περνούν. Τι θυμάστε με περισσότερη τρυφερότητα, νοσταλγία -και ίσως πίκρα- από την εποχή των μέσων της δεκαετίας του ’60, καλλιτεχνικά και πολιτικά;

Στα μέσα της δεκαετίας του ’60 οι ωραίοι καιροί έφτασαν ακόμα και για τον κινηματογράφο. Πολλές καινούριες ταινίες δημιουργήθηκαν η μία μετά την άλλη στα στούντιο Barrandov, οι οποίες ήταν διαφορετικές και πιο ειλικρινείς από την τότε τρέχουσα παραγωγή των στούντιο.

Ήταν η επιτυχία των πρωτοεμφανιζόμενων, «φρέσκων» απόφοιτων της FAMU- του Φόρμαν, του Γίρες, της Χιτίλοβα, του Νέμετς, του Σορμ. Καθένας από αυτούς έκανε ένα φιλμ και κέρδισε κάποιο βραβείο σε φεστιβάλ. Άρχισαν να μιλάνε για το Νέο Κύμα. Οι ταινίες τους προκάλεσαν ενδιαφέρον στο εξωτερικό, και απέσπασαν διακρίσεις.

Πρέπει να πω κάτι για τη γενιά μας του αποκαλούμενου «Νέου Κύματος»: Γνωριζόμασταν μεταξύ μας, ζούσαμε στην ίδια πόλη, πηγαίναμε στο ίδιο σχολείο- απλώς σε διαφορετικές τάξεις.

Όλοι είχαμε την ίδια εμπειρία ζωής: ζούσαμε σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, με περιορισμένη πρόσβαση στην πληροφορία. Είχαμε, λοιπόν, τα ίδια μαθήματα ζωής.

Η πρόσβαση στη γνώση είναι απεριόριστη σήμερα, και καθένας μπορεί να μάθει από διαφορετικές πηγές, γι’ αυτό και οι κινηματογραφιστές μιας γενιάς δεν είναι τόσο κοντά όσο εμείς ήμασταν, νομίζω.

Δε διαμορφώσαμε ένα κοινό πρόγραμμα, ούτε εκφράσαμε κάποια θεωρητικά ενδιαφέροντα. Μας ένωνε μονάχα η αυθόρμητη επίγνωση αυτού που δε μας άρεσε.

Ο μπολσεβικισμός μάς δίδαξε να μην αναζητούμε τους ήρωες των ταινιών μας ανάμεσα σε δολοφόνους, διεστραμμένους και άλλους αχρείους, αλλά να εκτιμούμε τον απλό άνθρωπο.

Η «χρυσή» δεκαετία του ’60 ήταν μια εποχή ελπίδας. Κατά κάποιο τρόπο μέσα μου, όπως και σε πολλούς συμπολίτες μου, γεννήθηκε μια σκέψη, ότι όχι μόνο οι μπολσεβίκοι θα λογικευτούν, αλλά και ολόκληρος ο διαιρεμένος και αντιπαρατιθέμενος κόσμος θα ηρεμήσει. 

Κι αυτό παρόλο που κατά διαστήματα κάτι παρέμενε απαγορευμένο και, έπειτα, επιτρεπόταν ξανά. Η εναλλαγή ανάμεσα στο σφίξιμο και τη χαλάρωση είναι παρόμοια με αυτό που συμβαίνει στα σωθικά μας. Το αποκαλώ περιστολή της πολιτισμικής ανάπτυξης.

Στη διάρκεια των είκοσι εκείνων χρόνων, ανάμεσα στο ’48 και το ’68, συνέβη κάποιες φορές να αποτύχουν οι μπολσεβίκοι στην παρακολούθηση, κι έπειτα το Κόμμα ανέκαμπτε κι έσφιγγε το ζωνάρι ξανά. Υπήρχαν κάποιες απαγορεύσεις εξαιτίας αυτού του γεγονότος- και μερικά χρόνια αργότερα το καθεστώς χαλάρωνε ξανά.

Αυτή η σταδιακή, προσεκτική χαλάρωση προσέδωσε τεράστια ενέργεια σε όλες τις δραστηριότητες: στο θεατρικό πεδίο, στα περιοδικά, στη μουσική, ανάμεσα στους καλλιτέχνες και, ασφαλώς, ανάμεσα στους σκηνοθέτες.

Σε εκείνα τα είκοσι χρόνια οι μπολσεβίκοι κουράστηκαν, οι υποστηρικτές του Φλεβάρη έφυγαν και οι καινούριοι ήθελαν να πάρουν την εξουσία. Όχι τόσο ενθουσιώδεις προλετάριοι, πιο πολύ ωθούνταν από την επιθυμία για εξουσία και λιγότερο από μια ιδέα.

Υπήρχαν γενιές που θυμόντουσαν την Πρώτη Δημοκρατία, ένα πρότυπο δημοκρατίας. Υπήρχαν άνθρωποι που κατανοούσαν ότι ο επαναστατικός ενθουσιασμός τους οδήγησε κάπου που δεν ήθελαν. Και υπήρχαν νεότεροι στους οποίους δεν άρεσε το περιβάλλον όπου είχαν μεγαλώσει.

Από αυτό το «τσουκάλι» της δυσαρέσκειας γεννήθηκε, τελικά, η Άνοιξη της Πράγας.

Τα τέλη της δεκαετίας του ’60 ήταν η πιο πετυχημένη περίοδος στην Ιστορία του τσεχοσλοβακικού σινεμά. Ποτέ πριν και ποτέ ξανά δεν υπήρξαν οι τσέχικες και οι σλοβακικές ταινίες τόσο επιθυμητές και βραβευμένες στην πατρίδα και το εξωτερικό. 

Εκείνη την εποχή έκανα το Ο άνθρωπος που έβλεπε τα τρένα να περνούν.

Είχα το χειρόγραφο στα χέρια μου κι άρχισα να συναντιέμαι με τον συγγραφέα του μυθιστορήματος Μπόχουμιλ Χράμπαλ. Ήταν ένα δώρο της καλής μου τύχης που μπορούσα να είμαι σε επαφή με τον «θείο Χράμπαλ», όπως τον αποκαλούσα.

Πιθανόν ήδη ήξερα οτιδήποτε είχε εκδοθεί από τον Μπόχουμιλ Χράμπαλ μέχρι τότε και αντλούσα ευχαρίστηση από κάθε γραμμή του. Πήρα καλές συμβουλές από τους δασκάλους μου σχετικά με το τι χρειάζεται ένα καλό βιβλίο για να μπορεί να γίνει καλή ταινία, έτσι ήμουν σίγουρος πώς να το κάνω.

Χάρη σ’ αυτό το πρότζεκτ μπορούσα να περάσω πολλές όμορφες στιγμές με τον κ. Χράμπαλ ενόσω συγγράφαμε το σενάριο μαζί. Αυτή ταινία μου άνοιξε περισσότερα από πενήντα χρόνια πριν τις πόρτες για διαφορετικές χώρες.

Λίγο μετά τον Άνθρωπο, γύρισα το Larks on a string. Το φιλμ απαγορεύτηκε από την τσεχοσλοβακική κυβέρνηση, αλλά κυκλοφόρησε το 1990 μετά την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος.

Καθιερωμένος και πολύ αγαπητός σκηνοθέτης, πραγματοποιείτε σπάνιες -και γι’ αυτό πολύτιμες- εμφανίσεις στη μεγάλη και τη μικρή οθόνη. Πώς αισθάνεστε μπροστά από την κάμερα, για αλλαγή;

Κατέληξα μπροστά από την κάμερα τυχαία, χάρη στον σκηνοθέτη Γιαν Καντάρ στην ταινία Accused, κι έκτοτε παίζω κατά διαστήματα στα φιλμ των φίλων μου. Έκανα casting του εαυτού μου στις ταινίες μου μόνο δύο φορές. Την πρώτη από ανάγκη, τη δεύτερη από λάθος.

Εκτιμώ τους καλούς ηθοποιούς και σέβομαι πολύ τη δουλειά του ηθοποιού, γι’ αυτό και δε θεωρώ τον εαυτό μου τέτοιον. Απλώς το απολαμβάνω, το διασκεδάζω, παρακολουθώ στο πλατό πώς δουλεύουν οι συνάδελφοί μου - οι οποίοι τις περισσότερες φορές είναι και φίλοι μου. Είναι καλό μάθημα για μένα. Λέω στον εαυτό μου: «Μου έκαναν casting, είναι δικό τους ρίσκο».

Οι ηθοποιοί δουλεύουν αν έχουν πραγματικές προσωπικότητες, αλλά εγώ είμαι ερασιτέχνης ηθοποιός. Μου έλαχε αυτή η μοίρα. Έχω πολύ υψηλές απαιτήσεις από τους ηθοποιούς σε σχέση με όσες θα μπορούσα να έχω από τον εαυτό μου. 

Τιμάτε το τελευταίο φιλμ μυθοπλασίας του Μάρτιν Σούλικ Ο διερμηνέας με το εξαιρετικά σίγουρο υποκριτικό σας στιλ. Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση του ρόλου σας;

Δεν αρέσει στους ηθοποιούς να το ακούν, αλλά το αν είναι καλοί ή κακοί σε μια ταινία είναι στα χέρια του σκηνοθέτη...

Αν ένας ηθοποιός λέει ότι το κάνει για πληρωμή, αυτό συνήθως συμβαίνει. Αλλά υπάρχουν φιλμ που επιβραβεύουν τους ηθοποιούς που παίζουν σ’ αυτά. Για μένα, ήταν απλώς η ταινία Ο διερμηνέας. Δεν επρόκειτο να παίξω σ’ αυτή, αλλά ένας συνάδελφος, που αρρώστησε.

Ο σκηνοθέτης Σούλικ με παρακίνησε να αποφασίσω αμέσως. Πήρα το σενάριο λίγες μέρες πριν τα γυρίσματα. Χαίρομαι που δέχτηκα αυτό το ρόλο. Συνάντησα τον σπουδαίο, πολύ γνωστό Αυστριακό ηθοποιό Πίτερ Σιμόνισεκ, τον καινούριο φίλο μου.

Αυτή η ταινία ήταν μεγάλη πρόκληση για μένα, όχι μόνο στο επίπεδο της υποκριτικής, αλλά και σε ό,τι αφορά το να μιλάω σε δύο γλώσσες, κάτι που κατάφερα χάρη στους τέλειους εκπαιδευτές γλώσσας. 

Αν η υγεία σας το επιτρέψει, θα ενδιαφερόσασταν να προσθέσετε άλλη μια «πινελιά» στο δημιουργικό σας ταξίδι είτε ως σκηνοθέτης ή ως ηθοποιός;

Αυτή τη στιγμή είναι ίσως πολύ νωρίς να μιλήσω για μελλοντικά σχέδια είτε σε σχέση με τη σκηνοθεσία ή με την ηθοποιία. Έχουμε μια παροιμία, ωστόσο: όποιος ελπίζει, ζει. Ποτέ μη λες ποτέ, λοιπόν. Χρειάζομαι ακόμα λίγο χρόνο να αναρρώσω, αλλά επιθυμώ πολύ να παραμείνω ενεργός.

Πρέπει να έχω κατά νου πως είναι μεγάλη ευθύνη να κάνεις μια ταινία. Στο παρελθόν μου δε σκεφτόμουν για τα θέματα. Έκανα μονάχα τη δουλειά που μου προσφερόταν και για την οποία είχα το σθένος.

Ποτέ δεν είχα αρκετό κουράγιο να αποφασίσω ποιο σενάριο θα διαλέξω. Είμαι πολύ απλά ένας σκηνοθέτης που προσλαμβάνεται για να παρέχει υπηρεσίες και κανένα από τα φιλμ μου δε βασίστηκε στην παρόρμησή μου.

Η ταινία μυθοπλασίας είναι για μένα ένα πολύ ακριβό παιχνίδι. Δε νιώθω, επομένως, πολύ ικανός να αποφασίσω από μόνος μου σε ποιο πρότζεκτ θα έπρεπε να δαπανηθούν τα χρήματα.

Το ρίσκο πρέπει να αναληφθεί από εκείνον που θα βρει τα λεφτά για το φιλμ και που με εμπιστεύεται για να τα ξοδέψω. Η εμπιστοσύνη του με δεσμεύει, προσπαθώ να είμαι υπεύθυνος, αλλά εξακολουθώ να κάνω τη δουλειά μου χωρίς προσωπικό ρίσκο.

Θα δούμε, λοιπόν, τι θα φέρει το μέλλον!

(Photo credit: Paul Katzenberger).

Περισσότερες πληροφορίες για τον Γίρι Μένζελ και τη δουλειά του μπορείτε να αναζητήσετε στο προσωπικό του site.

Ευχαριστώ θερμά την Μίλα Ράντοβα, βοηθό του Γίρι Μένζελ, για την καθοριστική συμβολή της στην πραγματοποίηση της συνέντευξης, και πιο συγκεκριμένα για τη μετάφραση των ερωτήσεών μου στα τσέχικα και των απαντήσεων του σκηνοθέτη στα αγγλικά.

Η ταινία του Μάρτιν Σούλικ Ο διερμηνέας με συμπρωταγωνιστή τον Γίρι Μένζελ προβάλλεται από τις 21 Μαρτίου στους κινηματογράφους σε διανομή της ΑΜΑ Films.