Mazen Maarouf: «Η αραβική κουλτούρα γίνεται αντιληπτή με πολύ λανθασμένο τρόπο»

 

Mazen Maarouf (Φωτογραφία: Raphael Lucas)

Ποιητής, μεταφραστής, συγγραφέας, ο παλαιστινιακής καταγωγής, μεγαλωμένος στον Λίβανο και κάτοικος Ισλανδίας, Mazen Maarouf, είναι μια από τις πιο διακριτές φωνές της σύγχρονης αραβικής λογοτεχνίας.

Συναντηθήκαμε μαζί του στην περσινή Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης. Η συλλογή διηγημάτων του Ανέκδοτα για τους ένοπλους και άλλα διηγήματα μόλις κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Χαραμάδα.

Είσαι πολλά πράγματα: συγγραφέας, ποιητής, μεταφραστής. Ποιο είναι το στοιχείο που ενοποιεί την προσέγγισή σου στην γραφή;

To κοινό στοιχείο είναι ότι κάνω αυτό για το οποίο παθιάζομαι.

Μεγαλώνοντας στην Βηρυτό, μια πόλη διαχωρισμένων ταυτοτήτων και εδαφών, συνήθως αναζητάς το στοιχείο που συνδέει τα κομμάτια σου.

Κι αυτό συντελείται ακολουθώντας το όνειρό σου, γεγονός δύσκολα επιτεύξιμο.

Γιατί, αν αποφασίσουμε να είμαστε καλλιτέχνες, συγγραφείς ή οτιδήποτε, σημαίνει πως αποφασίζουμε να αποκτήσουμε έναν χαρακτήρα, και άρα να αμφισβητήσουμε το καπιταλιστικό σύστημα και το καθεστώς.

Προσπάθησα, λοιπόν, να είμαι ο εαυτός μου, κι αυτό είναι τελικά το ενοποιητικό στοιχείο. Τόσο απλό. Υπάρχουν, προφανώς, ιστορίες από το παρελθόν μου που ερμηνεύουν την μία ή την άλλη επιλογή: κάποιο τραύμα εδώ, ένα άλλο εκεί:

Οι πόλεμοι, το ζήτημα της ταυτότητας καθώς μεγάλωνα ως Παλαιστίνιος στην Βηρυτό, η γέννησή μου σε έναν τόπο εξορίας τον οποίο δεν είχα επιλέξει...

Όλα αυτά τα βιώματα και τα ζητήματα σίγουρα δεν μπορούν να μπουν σε «κουτάκια», ούτε να προσφερθούν «στο πιάτο» σε αναγνώστες, δημοσιογράφους και κριτικούς. Τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά.

Δεν είναι, αλλά τα διοχετεύουμε σε απλά πράγματα -όχι εγκεφαλικά, ούτε ως υλικό για κινηματογραφικό σενάριο- που κάνουμε στην ζωή μας.

Εντέλει, επικοινωνούμε δημιουργώντας ιστορίες, απευθύνοντας ο ένας στον άλλο ερωτήματα και ακούγοντας τις απαντήσεις.

Μέσω της απλότητας των πραγμάτων προσπαθούμε να εντοπίσουμε αυτό που μας λείπει.

Κάτι τέτοιο αναζητάς, κυρίως, μέσω της συγγραφικής διαδικασίας, λοιπόν;

Η συγγραφική διαδικασία είναι κάτι πολύ προσωπικό. Κάθε συγγραφέας έχει κάποιο παρελθόν, κάποιο τραύμα που προσπαθεί να διοχετεύσει και να αρθρώσει.

Προσωπικά, χρησιμοποιώ την φαντασία και την μυθοπλασία ως εργαλείο για την κατανόηση της πραγματικότητας στην οποία έχω βρεθεί. Είναι σαν να συνθέτω μια εναλλακτική πραγματικότητα έχοντας ως πρώτη ύλη την πραγματικότητα που ζω.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο νιώθω πως μπορώ να αλλάξω την πραγματικότητα που βιώνω ή να δημιουργήσω κάτι πιο όμορφο μέσα από αυτή.

Η συλλογή διηγημάτων σου Ανέκδοτα για τους ένοπλους και άλλα διηγήματα δε βασίζεται, σε κάθε περίπτωση, σε ευτυχισμένα βιώματα.

Απολύτως όχι.

Ζήσαμε φρικτές στιγμές στην διάρκεια του πολέμου, αλλά συνήθως τις συνειδητοποιούσαμε μέρες αφότου είχαν συμβεί όταν τις ονειρευόμασταν ή τις στοχαζόμασταν.

Πώς θα ήταν να δυνατόν να δημιουργήσεις κάτι όμορφο μέσα από όλη αυτήν την φρίκη;

Γιατί, άραγε, αισθάνεσαι την ανάγκη να προσθέσεις την «πινελιά» του χιούμορ; Πρόκειται για προσωπική επιλογή, έχει να κάνει με το ευρύτερο αραβο-παλαιστινιακό πλαίσιο όπου μεγάλωσες;

Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν το χιούμορ για να τα καταφέρουν. Kατά την διάρκεια του πολέμου οι άνθρωποι πάντα έλεγαν αστεία ως μηχανισμό άμυνας.

Όταν κρυβόμασταν στα καταφύγια για να αποφύγουμε τους βομβαρδισμούς όλοι ήταν σαρκαστικοί απέναντι στους άλλους, σαν να τους εκδικούνταν.

Πόσο δύσκολο είναι προσεγγίζεις τόσο επώδυνα βιώματα με έναν φαινομενικά ανάλαφρο τρόπο;

Προκύπτει ως αντίδραση, δεν το προσχεδιάζεις. Κατά τον ίδιο τρόπο που, όταν αντιμετωπίζεις μια δύσκολη κατάσταση, δε σχεδιάζεις να επιβιώσεις. Ο πόλεμος και η προσφυγιά δεν είναι κάτι το οποίο περιμένεις- και δεν το εύχομαι σε κανέναν.

Βλέπεις τι συμβαίνει τώρα στην Ουκρανία, πόσοι άνθρωποι έχουν καταλήξει πρόσφυγες.

Και η Ευρώπη σοκάρεται γιατί ένας πόλεμος συντελείται εντός των συνόρων της, όταν τόσοι πόλεμοι συμβαίνουν ή έχουν συμβεί αλλού:

Στην Παλαιστίνη, στην Συρία, στο Αφγανιστάν, στην Καμπότζη, σε χώρες της Λατινικής Αμερικής, στην πρώην Γιουγκοσλαβία.

Είναι μια συνεχιζόμενη τραγωδία χωρίς περιορισμό όσον αφορά στην ταυτότητα των εκάστοτε θυμάτων.

Οπότε εστιάζεις στην ιστορία σου και προσπαθείς να βγάλεις κάτι από αυτή ώστε να μιλήσεις στους άλλους ανθρώπους.

Απόλαυσα τον Κινηματογράφο, ίσως λόγω και της αγάπης μου για το σινεμά. Σε ελκύει κι εσένα ο κινηματογράφος;

Πολύ!

Η Ισλανδία, όπου ζω, είναι ένα πολύ βαρετό μέρος. Μέχρι τις έντεκα το πρωί έχεις ολοληρώσει όσα είχες να κάνεις για την ημέρα. Οπότε, παρακολουθώ πολλές ταινίες. Ο κινηματογράφος είναι μια πολύ ισχυρή μορφή τέχνης.

Από την άλλη, κατά την διάρκεια του πολέμου είχαμε κι εμείς, μαζί με άλλες οικογένειες, κρυφτεί σε ένα σινεμά, στο πιο διάσημο της πόλης. Οι αναμνήσεις μου από την περίσταση είναι θολές. Πρόκειται, όμως, για μια πολύ προσωπική ιστορία.

Πώς βίωσες την μετάβαση από τον ρημαγμένο από τον πόλεμο Λίβανο όχι απλώς στην Ευρώπη, αλλά σ’ αυτόν τον απομακρυσμένο, ανάμεσα σε ηπείρους, τόπο;

Δεν είναι, νομίζω, και πολύ συνηθισμένο για πρόσφυγες και μετανάστες ανεξαρτήτως προέλευσης να καταλήγουν στην Ισλανδία!

Αυτή η μετάβαση ήταν κάτι απρόσμενο, όπως πολλά πράγματα στην ζωή. Ποτέ δε θα φανταζόμουν ότι θα αποκτούσα την ισλανδική ιθαγένεια. Προσθέτει σύγχυση στην προϋπάρχουσα σύγχυση ταυτοτήτων που βιώνω.

Χρησιμοποιώ την Ισλανδία ως τόπο για την συγγραφή μου και στοχασμού για το παρελθόν μου. Υπάρχουν εκπληκτικοί συγγραφείς εκεί και άνθρωποι με ενθουσιασμό για τις τέχνες, γενικότερα, και την λογοτεχνία, ειδικότερα.

Πέραν αυτού, είμαι άνθρωπος του ήλιου, δεν μπορώ να με φανταστώ μακριά απ’ αυτόν!

Δίνεις, πάντως, και κάτι πίσω -στο αραβικό σου υπόβαθρο, εννοώ- έχοντας γίνει μεταφραστής της αραβικής λογοτεχνίας στα ισλανδικά.

Αλλά και της ισλανδικής στα αραβικά. Εμείς στη Μέση Ανατολή χρειαζόμαστε μια διαφορετική φαντασία, έναν διαφορετικό τρόπο προσέγγισης των πραγμάτων.

Για διάφορους ιστορικούς και πολιτικούς λόγους (Οθωμανική κατοχή, δικτατορικά καθεστώτα) δεν είχαμε τον χρόνο να εγκαθιδρύσουμε θεσμούς που να προάγουν την λογοτεχνία.

Ταυτόχρονα, αντιμετωπίζουμε ζητήματα όπως η κοινωνική ανισότητα, τα δικαιώματα των γυναικών και των ΛΟΑΤΚΙΑ ατόμων, η ελευθερία του λόγου... Πολλά προβλήματα!

Οι Ισλανδοί δεν αντιμετώπισαν ποτέ αντίστοιχα ζητήματα. Η λογοτεχνία τους πηγάζει από μια πολύ διαφορετική οπτική γωνία- ακόμα και τοπίο.

Γι’ αυτό και οι αναγνώστες στην Μέση Ανατολή χρειάζεται να διαβάσουν μια λογοτεχνία που υπονοεί διαφορετικές «συντεταγμένες» διαχείρισης των προβλημάτων της ζωής.

Στον πυρήνα μας, άλλωστε, όλοι βιώνουμε με τα ίδια συναισθήματα: αγάπη, μίσος, πάθος.

Ωστόσο, ο τόπος από τον οποίο προερχόμαστε και η κοινωνική θέση που κατέχουμε επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο διαχειριζόμαστε τα συναισθήματα αυτά στην καθημερινότητά μας- για το καλύτερο ή το χειρότερο.

Ακριβώς. Όλοι αγωνιζόμαστε, όμως, κι όλοι αντιμετωπίζουμε τα ίδια υπαρξιακά ζητήματα.

Το να μεταφράζεις έργα της αραβικής λογοτεχνίας στα ισλανδικά είναι, επίσης, ένας τρόπος αποδόμησης των στερεοτύπων βάσει των οποίων γίνεται αντιληπτή η αραβική κουλτούρα στη Δύση;

Η αραβική κουλτούρα γίνεται αντιληπτή με πολύ λανθασμένο και άδικο τρόπο. Ως Άραβες έχουμε υποστεί κακομεταχείριση και επεμβάσεις από την Ευρώπη επί μακρόν.

Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, μάς θεωρούν και «τρομοκράτες», «υπανάπτυκτους» κ.λπ.

Συναντώ τουρίστες στην Ισλανδία που νομίζουν ότι χρησιμοποιούνται καμήλες στον Λίβανο! Έχουν αυτή την οριενταλιστική, χολιγουντιανή, επίπεδη εικόνα του αραβικού κόσμου.

Σε επίπεδο Μ.Μ.Ε., εξάλλου, ακούς πολλά σχετικά με το φαγητό των αραβικών χωρών ή τον τουρισμό σ’ αυτές- όχι, όμως, και για τις κουλτούρες τους.

Η λογοτεχνία γεφυρώνει, λοιπόν, αυτό το χάσμα ανάμεσα στην στερεοτυπική αναπαράσταση του αραβικού κόσμου και την πραγματικότητα. Μπορούμε να γνωριστούμε μέσω της λογοτεχνίας.

Νιώθεις προνομιούχος που ζεις στην Ισλανδία, όταν η πλειονότητα των Παλαιστίνιων -για παράδειγμα- δεν έχουν καν την δυνατότητα της μετακίνησης εκτός καθορισμένων γεωγραφικών ζωνών;

Στην Παλαιστίνη άνθρωποι ζουν σε προσφυγικούς καταυλισμούς ατενίζοντας το χωριό καταγωγής τους. Ασφαλώς και αισθάνομαι πρνομιούχος, και προσπαθώ να μη μιλάω γι’ αυτό επειδή νιώθω άβολα. Οι άνθρωποι, όμως, αγωνίζονται.

Κι εσύ έχεις αγωνιστεί -με τον τρόπο σου- κι αυτό έχει αποφέρει αυτήν την εξαιρετική και υποψήφια για το Διεθνές Βραβείο Booker συλλογή διηγημάτων.

Το γεγονός της υποψηφιότητας αναδεικνύει, πάντως, την παλαιστινιακή λογοτεχνία. Έχουμε σπουδαίους συγγραφείς στην Παλαιστίνη και στον αραβικό κόσμο, γενικότερα.

Για μένα αυτή η επιτυχία αποτελεί πρόκληση, γιατί γράφω με αργούς ρυθμούς. Προσπαθώ, λοιπόν, να μην την σκέφτομαι.

Τι σε σαγηνεύει στο διήγημα ως είδος;

Η αιχμηρότητά και η εικονοποιητική του διάσταση. Στην κατοπινή δουλειά μου, ωστόσο, πειραματίζομαι με πιο εκτενείς αφηγηματικές φόρμες.

Η σχέση σου με την Ελλάδα είναι θερμή, όπως άκουσα.

Το όνειρό μου είναι να καταφέρω να ζήσω στην Ελλάδα και να γράφω εκεί την άνοιξη και το καλοκαίρι υπό τον ήλιο φορώντας μπλουζάκι!

Εύχομαι να γίνει πραγματικότητα!

Σ’ ευχαριστώ, Γιάννη!

Η συνέντευξη με τον συγγραφέα πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της περσινής, 19ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης.

Η συλλογή διηγημάτων του Mazen Maarouf Ανέκδοτα για τους ένοπλους και άλλα διηγήματα κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Χαραμάδα σε μετάφραση της Πέρσας Κουμούτση.