Αλάα Αλ-Ασουάνι: «Όταν γράφεις ένα μυθιστόρημα, είναι μια στιγμή αλήθειας»

 

Απαγορευμένο στην Αίγυπτο, το μυθιστόρημα του Αλάα Αλ-Ασουάνι, ενός εκ των κορυφαίων συγγραφέων του αραβικού κόσμου, Ανεκπλήρωτη δημοκρατία αποτελεί μια παθιασμένη «ανατομία» της εξέγερσης στην πλατεία Ταχρίρ.

«Συναντιόμαστε» με τον συγγραφέα τηλεφωνικά ενόψει της συζήτησης, στην οποία συμμετέχει στις 25 Νοεμβρίου, στο πλαίσιο της διαδικτυακής εκδοχής της 17^ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης.

Επί σειρά ετών υπήρξατε οδοντίατρος. Τι σας έκανε να γίνετε συγγραφέας;

Σ’ ευχαριστώ για την ερώτηση, αλλά αυτό που συνέβη ήταν το αντίθετο!

Ο πατέρας μου ήταν συγγραφέας και το να γίνω συγγραφέας ήταν το μόνο μου όνειρο όταν ήμουν παιδί.

Δεν μπορείς, όμως, να ζήσεις από τη συγγραφή μυθοπλασίας στην Αίγυπτο ή τον αραβικό κόσμο. Είναι αδύνατο. Αποτελώ εξαίρεση, γιατί έχω μεταφραστεί σε 37 γλώσσες.

Πουλάω πολύ καλά στη Δύση ως μυθιστοριογράφος, κι αυτό φέρνει λεφτά, αλλά αποφάσισα να γίνω οδοντίατρος.

Ακόμα κι ο νομπελίστας Ναγκίμπ Μαχφούζ έπρεπε να δουλεύει ως δημόσιος υπάλληλος έως τη συνταξιοδότησή του.

Επομένως, είμαι ένας συγγραφέας που έγινε οδοντίατρος.

Διατηρούσατε το ιατρείο σας στο Μέγαρο Γιακουμπιάν, το οποίο αργότερα εξελίχθηκε σε ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα.

Ήταν το πρώτο που εκδόθηκε ευρέως.

Πριν από αυτό είχα συγγράψει τρία ακόμα, αλλά τρεις φορές -το ’90, το ’94 και το ’98- τα απέρριψε το αιγυπτιακό υπουργείο Πολιτισμού.

Πώς δικαιολόγησαν την απόρριψη;

Για διάφορους λόγους.

Εξαιτίας της πολιτικής θέσης μου έναντι του δικτάτορα, υποθέτω, λόγω διαφθοράς, γιατί είναι διεφθαρμένοι, και εξαιτίας της ζήλειας, επειδή κάποιες φορές ο υπεύθυνος για τις εκδόσεις είναι κι αυτός μυθιστοριογράφος.

Τι άλλαξε κατόπιν;

Αυτό που συνέβη ήταν ότι μετά την τρίτη απόρριψη αποφάσισα να εγκαταλείψω τη συγγραφή και να μεταναστεύσω στη Νέα Ζηλανδία, επειδή ήταν πολύ μακριά. Ήμουν απολύτως απογοητευμένος.

Είπα, λοιπόν, στην σύζυγό μου πως θα ολοκληρώσω το μυθιστόρημα που γράφω κι έπειτα δε θα ξαναγράψω μυθοπλασία. Θα ήμουν απλώς οδοντίατρος. Αυτό το μυθιστόρημα ήταν το Μέγαρο Γιακουμπιάν.

Από την πρώτη εβδομάδα της έκδοσής του είχε εξελιχθεί σε φαινόμενο.

Υποθέτω ότι για το Μέγαρο Γιακουμπιάν εμπνευστήκατε από κάποιες από τις εμπειρίες της ζωής σας.

Καθετί που γράφω εμπνέεται από την εμπειρία μου στη ζωή. Η μυθοπλασία ισοδυναμεί με την πραγματικότητα συν τη φαντασία.

Νιώθετε ότι η Ανεκπλήρωτη δημοκρατία αποτελεί μια συνέχεια αυτού του μυθιστορήματος, μιας και τα δύο καταπιάνονται με την αποτύπωση της σύγχρονης αιγυπτιακής κοινωνίας στην ολότητά της;

Καλύτερα να απευθύνεις αυτή την ερώτηση σε κάποιον κριτικό ή στους αναγνώστες, γιατί δε νομίζω πως ο μυθιστοριογράφος μπορεί ή του επιτρέπεται να αξιολογήσει το ίδιο του το έργο.

Γράφω ακολουθώντας μια αίσθηση, ένα συναίσθημα. Σε κάποια φάση αισθάνομαι ικανοποιημένος με αυτό που έγραψα και τότε το εκδίδω. Από εκείνο το σημείο δε μου ανήκει πλέον.

Σε κάθε περίπτωση, η Ανεκπλήρωτη δημοκρατία είναι βαθιά ριζωμένη σε ό,τι συνέβη κατά την επανάσταση στην Αίγυπτο στη διάρκεια της Αραβικής Άνοιξης. Είστε μάστορας στη δημιουργία χαρακτήρων.

Σε ευχαριστώ!

Ταυτόχρονα λειτουργούν ως σύμβολα και έχουν σάρκα και οστά, όντας άνθρωποι με αισθήματα, αντιφάσεις, αποτυχίες. Πώς καταφέρνετε να πετυχαίνετε αυτή την ισορροπία;

Αυτό που θα εξηγήσω είναι ο δικός μου τρόπος συγγραφής, που δεν είναι κατ’ ανάγκη ο καλύτερος για κάθε συγγραφέα.

Για μένα, οι χαρακτήρες είναι το πιο σημαντικό πράγμα και το πιο δύσκολο βήμα. Όταν δημιουργώ τον χαρακτήρα μου, πρέπει να ξέρω τα πάντα γι’ αυτόν/αυτήν.

Αυτός που καπνίζει Marlboro είναι ψυχολογικά διαφορετικός από εκείνον που καπνίζει Gitanes, για παράδειγμα.

Έπειτα, περιμένω για το «κλικ». Τότε νιώθω ότι οι χαρακτήρες υπάρχουν. Δεν τους βλέπω, αλλά όντως υπάρχουν. Στη συνέχεια ξεκινώ τη συγγραφή.

Κατά ενδιαφέροντα τρόπο, μετά το 1/3 του μυθιστορήματος, χάνω τον έλεγχο των χαρακτήρων μου. Γίνονται ανεξάρτητοι. Αποφασίζουν να κάνουν αυτό που θέλουν.

Τώρα τους ακολουθώ στην «οθόνη» της φαντασίας μου και καταγράφω αυτά που λένε και κάνουν.

Είστε, επομένως, σαν «αγωγός» για την ύπαρξή τους.

Απολύτως! Γι’ αυτό, αν με ρωτήσει κάποιος γιατί αυτοκτόνησε ένας χαρακτήρας μου, δεν έχω κάποια απάντηση να του δώσω.

Πολλές φορές με εκπλήσσει αυτό που κάνουν. Η ανεξαρτησία των χαρακτήρων μού δίνει απίστευτη ευχαρίστηση ως συγγραφέα.

Στην Ανεκπλήρωτη δημοκρατία προσφέρετε ένα ποικιλόμορφο και συναρπαστικό «μωσαϊκό» της αιγυπτιακής κοινωνίας κατά την περίοδο της εξέγερσης. Η γυναικεία παρουσία, εξάλλου, είναι πολύ ισχυρή. Αυτό συμβαίνει και κοινωνικά;

Έζησα την επανάσταση, πριν από αυτή και μετά μέρα με τη μέρα, λεπτό το λεπτό. Ήμουν στα πρόθυρα τού να πεθάνω πολλές φορές, κουβάλησα στους ώμους μου νεκρούς μάρτυρες.

Βίωσα μια πολύ έντονη εμπειρία στη διάρκεια της επανάστασης, επομένως ήταν πολύ φυσικό να γράψω ένα μυθιστόρημα εμπνεόμενος από αυτή.

Η γυναικεία παρουσία είναι αποφασιστική όχι μόνο στα μυθιστορήματα, αλλά και στη ζωή. Πολλοί υποτιμούν την ισχύ των γυναικών. Οι γυναίκες είναι πολύ πιο ευαίσθητες από τους άντρες, γιατί η ζωή φτιάχνεται εντός της γυναίκας.

Στην καθημερινή ζωή μου νιώθω πολύ πιο άνετα με γυναίκες από ό,τι με άντρες. Τις καταλαβαίνω, τις εμπιστεύομαι. Αν είσαι ειλικρινής απέναντί τους, θα είναι πολύ πιο δοτικές από τους άντρες.

Σε κάθε περίπτωση, η εξοικείωσή σας με τη γυναικεία ψυχοσύνθεση είναι πολύ προφανής στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα. Υπάρχει, αναρωτιόμουν,  λίγος από τον εαυτό σας σε καθέναν από τους χαρακτήρες;

Ο μυθιστοριογράφος, ενώ συγγράφει, γίνεται ένας ηθοποιός. Η δουλειά του ηθοποιού είναι να «βγαίνει» από την πραγματική προσωπικότητά του και να εμπλέκεται απολύτως με τον χαρακτήρα.

Ο μυθιστοριογράφος κάνει το ίδιο. Αυτό είναι ένα στοιχείο της ικανότητάς σου να είσαι μυθιστοριογράφος.

Τουλάχιστον το 1/3 των επαναστατών ήταν γυναίκες, και ήταν πάντα στην πρώτη γραμμή. Πολλές σκοτώθηκαν. Πολλές είχαν πολύ σημαντικό ρόλο στη διάρκεια της επανάστασης και μετά από αυτή.

Η επανάσταση, εξάλλου, υπήρξε μια απελευθερωτική στιγμή για τις Αιγύπτιες, επέστρεψαν σε αυτό που ήταν στο παρελθόν. Δυστυχώς, έχουμε βιώσει μια τρομερή εμπειρία με τους Ουαχαμπίτες. Υιοθετούν μια επικίνδυνη ερμηνεία του Ισλάμ.

Τι απέμεινε, λοιπόν, από τις μέρες της επανάστασης; Αποκαταστάθηκε, τελικά, η «παλιά τάξη»; Αισθάνομαι πως υπάρχει πολύς θυμός, πολλή πίκρα και απογοήτευση στο μυθιστόρημα και στους χαρακτήρες σας.

Αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί η γνώμη των χαρακτήρων μου δεν είναι κατ’ ανάγκη η δική μου. Και οι γνώμες τους είναι πολύ αντικρουόμενες. Οι χαρακτήρες είχαν την ευκαιρία να τις εκφράσουν στο μυθιστόρημα.

Αν ρωτάς την προσωπική γνώμη μου, είμαι πολύ αισιόδοξος.

Μόλις ο κύριος Σίσι έγινε Πρόεδρος, μου απαγόρευσαν να γράφω, έπειτα να εμφανίζομαι τηλεοπτικά, και, τέλος, να διοργανώνω ένα σεμινάριο που διοργάνωνα κάθε εβδομάδα επί είκοσι χρόνια.

Αποφάσισα, έτσι, να έρθω στις Η.Π.Α. και να διδάξω δημιουργική γραφή, αλλά ήμουν αποφασισμένος να γυρίσω πίσω.

Εξαιτίας του συγκεκριμένου μυθιστορήματος -αν και δεν εκδόθηκε στην Αίγυπτο, αλλά στον Λίβανο-, ξεκίνησε μια στρατιωτική δίκη, κι αυτό σημαίνει φυλακή. Οι δικηγόροι και οι φίλοι μου με συμβούλεψαν, λοιπόν, να μην επιστρέψω στην Αίγυπτο.  

Για ποιο πράγμα σας κατηγόρησαν; Για δυσφήμηση;

Η λίστα των κατηγοριών είναι μακρά!

Απόπειρα καταστροφής του σπουδαίου μας στρατού, του προσώπου του Προέδρου, της εικόνας της Αιγύπτου, των αιγυπτιακών θεσμών. Όλες αυτές οι κατηγορίες δεν έχουν να κάνουν με τον νόμο, είναι εντελώς κατασκευασμένες.

Είναι απλώς ένας τρόπος να σε βάλουν στη φυλακή.

Δε μετανιώνω, ωστόσο. Αν έπρεπε να κάνω πάλι ό,τι έκανα, θα το ξαναέκανα πολλές φορές, γιατί ο συγγραφέας πρέπει πάντα να κάνει το καθήκον του, και το δικό μου ως μυθιστοριογράφος είναι να γράφω μυθιστορήματα.

Όταν γράφεις ένα μυθιστόρημα, ακόμα κι αν είναι φανταστικό, είναι μια στιγμή αλήθειας. Πρέπει να είσαι αληθινός απέναντι στον εαυτό σου και στην πραγματικότητα.

Ήξερα πως η συγγραφή αυτού του βιβλίου θα προκαλούσε μπελάδες, αλλά δε με νοιάζει.

Έχει αντιδράσει η αιγυπτιακή κοινή γνώμη, η κοινωνία των πολιτών στη δίωξή σας;

Δεν υπάρχει πλέον κοινωνία των πολιτών στην Αίγυπτο, γιατί ο Σίσι έκλεισε όλα τους συλλόγους και έβαλε τους πάντες στη φυλακή.

Αν γράψεις ένα σχόλιο στο Facebook, σε παρακολουθούν. Θα καταλήξεις στη φυλακή τουλάχιστον για τρία-τέσσερα χρόνια.

Ξέρω ότι με υποστηρίζουν οι άνθρωποι, αλλά πολλοί είναι τρομαγμένοι. Το σέβομαι αυτό, αν και διαφωνώ.

Βρήκατε στις Η.Π.Α. ένα πιο ανεκτικό, επιεικές διανοητικό κλίμα, εντός του οποίου μπορείτε να γράφετε και να διδάσκετε, ή είχατε κι εκεί θέματα;

Σπούδασα στις Η.Π.Α. τη δεκαετία του ’80. Ξέρω, λοιπόν, την Αμερική, ή τουλάχιστον η αμερικανική εμπειρία μου έχει υπάρξει πολύ θετική.

Οι Αμερικανοί είναι πολύ φιλικοί. Το πρόβλημά τους, κάποιες φορές, είναι πως δεν ξέρουν αρκετά για σένα, όπως δεν ξέρουν τι συμβαίνει στην Ελλάδα, για παράδειγμα.

Δεν τους κατηγορώ. Τα μίντια εστιάζουν σε εσωτερικά ζητήματα, και το εκπαιδευτικό σύστημα είναι υπερβολικά πρακτικό. Όποτε κατανοούν, γίνονται πολύ υποστηρικτικοί.

Σε κάθε δημοκρατική χώρα -κι αυτό είναι σημαντικό- νιώθω ότι προστατεύομαι από τον νόμο. Δεν επιτρέπεται το καθετί. Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό συναίσθημα για κάποιον όπως εγώ, που έχω ζήσει σε δικτατορία κι έχω πολλούς μπελάδες.

Ακόμα κι ο Πρόεδρος των Η.Π.Α. δεν μπορεί να σε βλάψει, εκτός κι αν παραβιάσεις τον νόμο. Θα ήθελα ασφαλώς να επιστρέψω στη χώρα μου, την οποία αγαπώ πιο πολύ από κάθε άλλη, αλλά η ένταση υπό ένα δικτατορικό καθεστώς είναι πολύ βαριά.

Καλύτερα να κρατάτε τις αποστάσεις σας προς το παρόν, λοιπόν, παραμένοντας σε έναν τόπο όπου μπορείτε να συνεχίζετε τις δραστηριότητές σας. Μια από αυτές είναι η διδασκαλία.

Είναι κοινό λάθος κάποιων να θεωρούν ότι μπορούν να γράψουν χωρίς να διαβάζουν. Πρέπει να διαβάζουμε πολύ. Το να διαβάζουμε τους κλασικούς, τα αριστουργήματα είναι πολύ πιο σημαντικό από το να μελετάμε θεωρία της λογοτεχνίας.

Η θεωρία βασίζεται στην τέχνη, όχι το αντίστροφο. Το πραγματικό σχολείο είναι η ανάγνωση, όλη την ώρα.

Πάντα διδάσκω δημιουργική γραφή. Θα σου πω κάτι που θα σου δώσει μια ιδέα για τη μέθοδό μου.

Στο πρώτο μάθημα πηγαίνω στους μαθητές και τις μαθήτριές μου με λουλούδια, και δίνω από ένα στον καθένα και την καθεμία. Κρατάω ένα για τον εαυτό μου. Έπειτα ρωτάω αν τους αρέσουν τα λουλούδια. Θα απαντήσουν: «Είναι όμορφα».

«Θα ανατάμω το λουλούδι μου», τους λέω. Ξεκινάω να το κόβω, λίγο λίγο. «Απέμεινε καθόλου ομορφιά στο λουλούδι μου;», τους ρωτά τότε. Απαντούν: «Όχι, γιατί το κόψατε».

«Δε θα αντιμετωπίσουμε ένα λογοτεχνικό κείμενο έτσι. Θα κρατήσουμε την ομορφιά του ως έχει», τους λέω.

Φαντάζει παραγωγικός ο τρόπος διδασκαλίας σας.

Έχω κατά καιρούς σπουδαίους μαθητές και δημοσιεύω τις καλύτερες ιστορίες τους στην ιστοσελίδα του εργαστηρίου. Δεν είναι διάλεξη, αλλά εργαστήριο, οπότε δεν μπορώ να δεχτώ πάνω από δέκα μαθητές.

Ποιοι είναι οι συγγραφείς που σας έχουν ασκήσει τη μεγαλύτερη επίδραση;

Θα χρειαζόταν ξεχωριστή συνέντευξη για να απαντήσω σ’ αυτή την ερώτηση!

Διαβάζω αραβικά, αγγλικά, γαλλικά και ισπανικά. Μεγάλωσα σε γαλλικό σχολείο, οπότε μελετούσα γαλλικά και αραβικά την ίδια μέρα από τεσσάρων.

Δεν μπορώ, επομένως, να αγνοήσω την ισχυρή επίδραση της γαλλικής λογοτεχνίας: Ονορέ ντε Μπαλζάκ, Βικτόρ Ουγκό, Λα Φονταίν.

Έπειτα διάβασα στα αγγλικά. Ο Χέμινγουεϊ είναι σπουδαίος συγγραφέας. Η ρωσική λογοτεχνία, του 19^ου αιώνα πιο πολύ. Δε νομίζω ότι κάποιος μπορεί να είναι συγγραφέας χωρίς να διαβάσει Ντοστογιέφσκι και Τσέχωφ, τουλάχιστον.

Έχετε τον Καζαντζάκη, σπουδαίος συγγραφέας. Τον προφέρω σωστά;

100%!

Eυχαριστώ, πολύ ευγενικό! (Γέλιο). Μελέτησα ισπανικά, για να μπορώ να διαβάσω Μάρκες στο πρωτότυπο. Είναι ένας μετρ της λογοτεχνίας.

Η κουβέντα μας υπήρξε μια απόλαυση!

Και για μένα, σε ευχαριστώ πολύ!

Το μυθιστόρημα του Αλάα Αλ-Ασουάνι Ανεκπλήρωτη δημοκρατία κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη σε μετάφραση του Γιάννη Στρίγκου.

Ο Αλάα Αλ-Ασουάνι συζητά με τον συγγραφέα-δημοσιογράφο Αλέξανδρο Μασσαβέτα την Τετάρτη 25 Νοεμβρίου, 17:30, στο πλαίσιο της διαδικτυακής εκδοχής της 17^ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης.