Mark Cousins: «Έχω περάσει πολύ χρόνο στον “καθεδρικό” της φαντασίας του Όρσον Γουέλς»

Σκηνοθέτης, σεναριογράφος, παραγωγός και συγγραφέας, ο Βορειοϊρλανδός Mark Cousins μας προ(σ)καλεί να αντικρίσουμε τον μέγιστο δημιουργό Όρσον Γουέλς με διαφορετική ματιά μέσα από το συναρπαστικό ποιητικό ντοκιμαντέρ του Το βλέμμα του Όρσον Γουέλς, το οποίο έκανε την πανελλήνια πρεμιέρα του στο πλαίσιο των 24^ων Νυχτών Πρεμιέρας, και από τις 6 Δεκεμβρίου προβάλλεται στον κινηματογράφο Άστυ. Συζητώντας με τον σκηνοθέτη.

Η προοπτική ενασχόλησης στο πλαίσιο ενός ντοκιμαντέρ με μια τόσο τεράστια προσωπικότητα όπως ο Όρσον Γουέλς φάνταζε τρομακτική;

Ναι, φάνταζε. Ο Όρσον Γουέλς είναι τεράστιος, σαν ένα είδος κολοσσού, μια από εκείνες τις σχεδόν θρυλικές φιγούρες του σινεμά. Είναι δύσκολο να τον αντιληφθείς ως έναν αληθινό άνθρωπο, γιατί η φήμη του είναι τόσο μεγάλη- όχι μόνο στον κινηματογράφο, αλλά και στο ραδιόφωνο και το θέατρο. Δεν ήθελα, λοιπόν, «να ρίξω κι άλλα ξύλα» στη φωτιά της φήμης του, γιατί θα τον θυμόμαστε όσο θα θυμόμαστε την Ιστορία του σινεμά.

Δεν ήξερα, όμως, για τα σχέδια και τους πίνακές του. Όταν, επομένως, η κόρη του Μπεατρίς Γουέλς μου τα έδειξε, σκέφτηκα ότι ήταν σαν μια αυτοβιογραφία του υπό μορφή σκίτσων, άρα καινούριο υλικό. Απάτητο «χιόνι». Από την παιδική μου ηλικία έχω περάσει πολύ χρόνο στον «καθεδρικό» της φαντασίας του.

Πώς προέκυψε η συνάντηση με την κόρη του; Σε αναζήτησε; Ή συνέβη τυχαία;

Κάπως τυχαία. Βρισκόμουν στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Μάικλ Μουρ στην Τράβερς Σίτυ του Μίσιγκαν, όπου απέτιαν φόρο τιμής στον Όρσον Γουέλς. Ήταν κι εκείνη παρούσα. Ρώτησα, λοιπόν, αν μπορούσα να την συναντήσω, κι αποδείχτηκε πως είχε παρακολουθήσει κάποιες από τις δουλειές μου. «Νομίζω ότι μπορώ να τον δω για ένα εικοσάλεπτο», δήλωσε.

Η κουβέντα, όμως, διήρκεσε περισσότερο. Πήγαμε σε ένα μπαρ, ήπιαμε βότκα μαρτίνι, κι άλλη μία, γελάσαμε, και μου είπε: «Υπάρχουν όλα αυτά τα σχέδια κι οι πίνακες. Θα σε ενδιέφερε να κάνεις μια ταινία χρησιμοποιώντας το συγκεκριμένο υλικό για να ρίξεις ένα καινούριο βλέμμα στον πατέρα μου;»

Ανταλλάξαμε μια χειραψία, της απάντησα «ναι», κι έπειτα πήγαμε στο σπίτι της, όπου είχε αποθηκευμένο μεγάλο τμήμα του. Όσο περισσότερο το έβλεπα, τόσο περισσότερο πειθόμουν πως υπήρχαν κι άλλες πτυχές στη φαντασία του Όρσον Γουέλς που δεν είχαμε δει.

Ήσουν ανάμεσα στους πρώτους ανθρώπους που απέκτησαν πρόσβαση σ’ αυτά τα σχέδια και τους πίνακες;

Το Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν αγόρασε πολλά από τα σχέδια και τους πίνακες. Σε ό,τι αφορά το κουτί που βλέπεις και στο ντοκιμαντέρ, ήμουν ο πρώτος σκηνοθέτης εδώ και πολλά χρόνια που το είδε. Γι’ αυτό κι εστίασα σ’ αυτό, ήταν «παρθένα» περιοχή, και μ’ ενθουσίαζε η ιδέα ότι κανένας ακαδημαϊκός, ιστορικός της τέχνης ή ιστορικός του κινηματογράφου δεν το είχε μελετήσει. Έπρεπε, λοιπόν, να το κοιτάξω.

Θα ένιωσες ιδιαιτέρως προνομιούχος.

Ανέκαθεν στη δουλειά μου θέλω να οδηγούμαι σε περιοχές που μου είναι ανοίκειες- είτε πρόκειται για μια χώρα, ή για ένα συγκεκριμένο θέμα. Ο Όρσον Γουέλς ήταν ένα από τα πιο οικεία θέματα του 20ού αιώνα για μένα. Ήξερα τη δουλειά του απέξω κι ανακατωτά. Κι όμως, εδώ υπήρχε μια βάση δεδομένων του Όρσον Γουέλς την οποία δε γνώριζα. 

Δομείς το ντοκιμαντέρ σου ως μια ερωτική επιστολή σε έναν φανταστικό μέντορα, συγγενή και φίλο, και ταυτόχρονα ως ένα διάλογο με αυτόν. Γιατί επέλεξες τη συγκεκριμένη στιλιστική προσέγγιση;

Δεν ήθελα να πω «έκανε αυτό ή εκείνο».Θα ήταν πιο προσωπικό, ίσως πιο ποιητικό, να πω «εσύ έκανες αυτό ή το άλλο». Σε ταξιδεύει σε ένα κάπως πιο ευρηματικό χώρο.

Από την αρχή, εξάλλου, συνειδητοποίησα ότι θα ήταν σαν μια ερωτική επιστολή σ’ έναν νεκρό πατέρα. Όταν ο δικός μου πατέρας πέθανε με τραγικό τρόπο στα 56 του, πήγα στην κηδεία και στον επικήδειο τού απευθυνόμουν σαν να ήταν ζωντανός. Θεώρησα πως μπορούσα να χρησιμοποιήσω αυτή την τεχνική με τον Όρσον Γουέλς. Είναι ένα είδος κινηματογραφικού μπαμπά, σαν πατρική φιγούρα για πολλούς από μας.  

Ήταν βέβαια αλλόκοτο, γιατί είχα να κάνω με την πραγματική του κόρη. (Γέλια). Όταν, όμως, της έστειλα το rough cut, μου τηλεφώνησε λέγοντας: «Κλαίω, γιατί έχω συγκινηθεί τόσο; Δεν έχω ξαναδεί τον πατέρα μου υπό αυτό το πρίσμα». Τότε της αποκάλυψα ότι ο κρυφός μου στόχος μου ήταν να γυρίσω το ντοκιμαντέρ με τη μορφή επιστολής στον νεκρό πατέρα. Κι αυτό ήταν πολύ συναισθηματικό για εκείνη.

Ποια ήταν η πρώτη ταινία του Όρσον Γουέλς που παρακολούθησες;

Ο Άρχων του τρόμου. Την είδα παιδί, πριν τα δέκα μου, στο BBC και φάνταζε ελικοειδής, υπαινικτική, αρχιτεκτονική υπό πολλές έννοιες, σαν τα χαρακτικά του Έσερ. Ένιωσα πως ήμουν μέσα της. (Γέλια). Μου πήρε καιρό να ερωτευτώ σκηνοθέτες όπως ο Όζου ή ο Φούλερ, αλλά ο Όρσον Ουέλς με «μέθυσε» στη στιγμή.

Είναι κι η αγαπημένη σου.

Είναι πιο κοντά στην καρδιά μου. Έχει πολύ συναίσθημα. Ερωτεύτηκα, όμως, και τον Μάκβεθ, αλλά και τα πιο αποσπασματικά φιλμ του, όπως τον Κύριο Αρκάντιν. Αλλά μου αρέσουν όλα. Εκτός από την Αθάνατη ιστορία.

Το ντοκιμαντέρ σου βασίζεται εξίσου στο γραπτό κείμενο και την εικόνα. Έχουν την ίδια σπουδαιότητα για σένα; Μήπως υπάρχει το ενδεχόμενο να αισθανθεί ο θεατής ασφυξία;

Νομίζω ότι πετάνε «σπίθες» ανάμεσα στην εικόνα και τις λέξεις. Όπως ο αρνητικός κι ο θετικός πόλος σε μια μπαταρία. Για μένα, οι λέξεις πάντα έρχονται δεύτερες κι η εικονοποιία πρώτη. Κάθε λέξη γράφεται έχοντας υπόψη την εικόνα. Πολλοί σκηνοθέτες γράφουν ένα σχολιασμό κι έπειτα αναζητούν τις εικόνες που θα τον αποτυπώσουν. Εγώ λειτουργώ ανάποδα.

Σχετικά με την αίσθηση ασφυξίας, ξέρω πως κάποιοι άνθρωποι θα θεωρούσαν ότι αυτή κι άλλες ταινίες μου περιέχουν υπερβολικά πολλές λέξεις. Όλα τα κινηματογραφικά στιλ διακινδυνεύουν να αποξενώσουν κάποιους. Γυρίζω ταινίες επί σχεδόν τριάντα χρόνια και στα δέκα από αυτά υιοθέτησα την κλασική προσέγγιση του παρατηρητή, και μου άρεσε.

Τώρα γυρνάω βουβά, σχεδόν χωρίς συνεντεύξεις, κι αυτό μου αρέσει πιο πολύ. Όταν επιστρέφω στη μονταζιέρα, θυμάμαι τα συναισθήματα που βίωνα στη διάρκεια του γυρίσματος, και κατασκευάζω μια ιστορία μέσα από αυτά. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να παίρνεις ρίσκα και να κάνεις πράγματα με αντισυμβατικό τρόπο, κι αυτό το ντοκιμαντέρ συνιστά ένα αντισυμβατικό τρόπο να κοιτάξεις τον Όρσον Γουέλς.

Η εποχή του οικονομικού κραχ στις Η.Π.Α. «γέννησε» καλλιτέχνες όπως ο Όρσον Γουέλς. Πού θα εντόπιζες το κινηματογραφικά αντισυμβατικό και ριζοσπαστικό στην εποχή μας, κατά την οποία επίσης συντελείται κρίση σε διάφορα επίπεδα;

Ο κινηματογράφος είναι ικανός να απαντά στις κρίσεις, γιατί είναι από τις φτηνές μορφές ψυχαγωγίας. Ακόμα κι όταν οι καιροί είναι δύσκολοι, το σινεμά συνεχίζει να υπάρχει, σε αντίθεση με την όπερα. Σε σχέση με ό,τι παρακολούθησα πρόσφατα, έχεις δει την ταινία του Κόρε-Έντα Κλέφτες καταστημάτων;

Ναι, είναι ένας δημιουργός, όχι απλώς σκηνοθέτης.

Παρά τη γλυκύτητά της, προσφέρει ένα πραγματικά ριζοσπαστικό αναπροσδιορισμό τού τι είναι μια οικογένεια κι αποτελεί μια ευθεία απάντηση στα οικονομικά προβλήματα της Ιαπωνίας.

Το καλύτερο φιλμ που παρακολούθησα φέτος ήταν του Ράντου Ζούντε για τον αντισημιτισμό. «Ο Όρσον Γουέλς θα ήταν περήφανος αν είχε γυρίσει αυτή την ταινία», δήλωσα κατά την τελετή απονομής στο Κάρλοβι Βάρι. Απαντά ριζοσπαστικά και παθιασμένα σε μια ακροδεξιά κρίση στη Ρουμανία.

Είναι οι σκηνοθέτες υποχρεωμένοι να ασχολούνται με ζητήματα κοινωνικής και πολιτικής σημασίας, ιδίως σε καιρούς που οι «δεσπότες, οι οποίοι συνάρπαζαν τον Όρσον Γουέλς, κερδίζουν δύναμη»;

Δε θα έπρεπε να απαιτούμε από κάποιον μεμονωμένο σκηνοθέτη να καταπιάνεται σε πολιτικό επίπεδο με τον κόσμο, αλλά ορισμένοι πρέπει να ασχοληθούν με τα μεγάλα ζητήματα της εποχής μας. Όταν αναλογίζεσαι την μπαρόκ κουλτούρα του Πούτιν, του Μούντι, του Ερντογάν ή του Τραμπ, δεν είμαι σίγουρος αν ο κινηματογραφικός ρεαλισμός είναι ο κατάλληλος τρόπος να καταπιαστείς μ’ αυτούς. Χρειάζεσαι ένα πολύ στιλιζαρισμένο, σχεδόν μπαρόκ είδος σινεμά.

Γι’ αυτό κι ο Όρσον Γουέλς είναι τόσο αναγκαίος. Όπως και σκηνοθέτες σαν τον Ζούντε ή τον Λάνθιμο. Το αντιλαμβάνονται, όταν ο κόσμος τρελαίνεται. Κι ο κόσμος έχει τρελαθεί.

Είναι το ντοκιμαντέρ δύσκολο είδος όσον αφορά στην παραγωγή, τη διανομή και την απόλαυσή του από τα κοινά;

Αν κοιτάξεις την Ιστορία του ντοκιμαντέρ, ζούμε σε καλή εποχή. Ο κόσμος έχει γίνει τόσο αλλόκοτος, κι η ζωή πιο παράξενη από τη μυθοπλασία την τελευταία εικοσαετία, κι έτσι τα ντοκιμαντέρ είχαν την ευκαιρία τους στη μεγάλη οθόνη.

Κατά τα άλλα, έχεις δίκιο. Αν γυρίζεις το είδος των ντοκιμαντέρ που εγώ γυρίζω, πολύ δύσκολα προκαλείς θόρυβο και προσελκύεις προσοχή. Ας είμαστε ειλικρινείς, ο λόγος που αυτή η ταινία εξασφαλίζει ευρύτερη διανομή είναι λόγω του ονόματος. (Γέλια).

Ο πολιτισμός μας είναι ερωτευμένος με το σταριλίκι και τη φήμη, κι όχι με την ανακάλυψη του καινούριου, που προσωπικά με συναρπάζει.

Το ντοκιμαντέρ του Mark Cousins Tο βλέμμα του Όρσον Γουέλς προβάλλεται από τις 6 Δεκεμβρίου αποκλειστικά στον κινηματογράφο Άστυ (Κοραή 4) σε διανομή της AMA Films.