Σεμίχ Καπλάνογλου: «Ελπίζω πως η αναζήτηση του ανθρώπου για τον εαυτό του δε θα τελειώσει ποτέ»

Δυστοπικό θρίλερ επιστημονικής φαντασίας, υπαρξιακό road trip, οικολογική και πολιτική αλληγορία, ο Σπόρος συνιστά την πολυαναμενόμενη επιστροφή ενός από τους πιο αξιόλογους εκπροσώπους του ευρωπαϊκού σινεμά, του Τούρκου Σεμίχ Καπλάνογλου. Το φιλμ παρουσιάστηκε σε παγκόσμια πρεμιέρα στο φετινό Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Σαράγεβο, όπου το παρακολούθησα. Με αφορμή την πανελλήνια πρεμιέρα του στο πλαίσιο του 58^ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, παρουσία του σκηνοθέτη, ο Σεμίχ Καπλάνογλου μου παραχώρησε τη συνέντευξη που ακολουθεί.

Γυρισμένος σε δύο ηπείρους και πολλές τοποθεσίες στις Η.Π.Α., τη Γερμανία και την Τουρκία, ο Σπόρος είναι, πιθανόν, η πιο φιλόδοξη μέχρι σήμερα δουλειά σας, τουλάχιστον στο επίπεδο της παραγωγής. Ποια είναι η σπουδαιότητα καθεμιάς από τις τοποθεσίες;

Στο Σπόρο, που εκτυλίσσεται σε ένα ακαθόριστο μέλλον, έχουμε δύο βασικές τοποθεσίες. Πρώτα είναι η πόλη, η οποία διοικείται από τη Novus Vita Corporation, που βρίσκεται στο χείλος της χρεωκοπίας. Η δεύτερη είναι η περιοχή των Νεκρών Τόπων, η οποία βρίσκεται εκτός των μαγνητικών τειχών που σηματοδοτούν τα σύνορα αυτής της πόλης. Κάναμε τα εξωτερικά γυρίσματα της πόλης Novus Vita στο Ντιτρόιτ, μια εγκαταλελειμμένη βιομηχανική πόλη στο Μίσιγκαν των Η.Π.Α. Ορισμένες από τις εξωτερικές σκηνές γυρίστηκαν σε διαφορετικές πόλεις της περιοχής της Βόρειας Ρηνανίας-Βεστφαλίας στη Γερμανία, και άλλες σε ένα κλειστό στάδιο σύγχρονου αρχιτεκτονικού ρυθμού στην Κόνια της Τουρκίας. Οι σκηνές των Νεκρών Τόπων γυρίστηκαν στην Κεντρική Ανατολία, κυρίως γύρω από την Καππαδοκία.

Ήταν σαν να δημιουργούσαμε ένα παζλ με διάφορες τοποθεσίες. Η διαδικασία αναζήτησης διήρκεσε δύο χρόνια, ώστε να βεβαιωθούμε ότι θα βρίσκαμε τα μέρη που θα ήταν συμβατά με την κλιματική και γεωγραφική υφή των υπόλοιπων, για να ρέει ανεμπόδιστα η ιστορία. Ήταν ο μόνος τρόπος να δημιουργήσουμε ένα καινούριο κόσμο, χωρίς να χρειάζεται να καταφύγουμε σε υπολογιστές και ειδικά εφέ. Το μαύρο και το άσπρο αρνητικό μας επέτρεψε να συγκαλύψουμε τα ελαττώματα, τα οποία μπορεί να είχαν προκύψει από τα διαφορετικά χρώματα και τη διαφορετική υφή.

Δυστοπικό θρίλερ επιστημονικής φαντασίας, υπαρξιακό road trip, οικολογική και πολιτική αλληγορία... Ποια από αυτές τις προσεγγίσεις περιγράφει την ταινία σας με περισσότερη ακρίβεια και γιατί;

Ο Σπόρος δεν είναι ταινία επιστημονικής φαντασίας, αν και έχει κάποια από τα γνωρίσματα αυτού του είδους. Αν πρόκειται να τον ορίσουμε με κάποιο τρόπο, θα μπορούσαμε να τον αποκαλέσουμε μια ιστορία δρόμου κάποιου που ταξιδεύει μέσα στον εαυτό του αναζητώντας όσα ψάχνει έξω.

Ο Σπόρος είναι γυρισμένος σε εντυπωσιακό μαυρόασπρο φιλμ. Γιατί;

Επίτρεψέ μου να αναπτύξω την απάντησή μου στην πρώτη ερώτηση. Μετά τα ταξίδια σε αναζήτηση τοποθεσιών, όταν εξέθεσα τις τις τοποθεσίες που είχα αποφασίσει να περιλάβω στην ταινία, συνειδητοποίησα ότι ο μόνος τρόπος να τις συνδέσω απρόσκοπτα ήταν να τις σκηνοθετήσω σε άσπρο και μαύρο, το οποίο προσδίδει εκείνη τη μοναδική υφή, ως αποτέλεσμα του λευκού και του μη εκτεθειμένου φιλμ. Από την άλλη, υπάρχουν διττές, αντιπαρατιθέμενες καταστάσεις στην ταινία, για παράδειγμα η πόλη και οι νεκροί τόποι, οι δύο αντίθετοι χαρακτήρες του Έρολ και Τζεμίλ. Τα βασικά χρώματα, άσπρο και μαύρο με γκρι τόνους, μας βοήθησαν να αποτυπώσουμε τη φόρμα και το περιεχόμενο όμορφα.

Ο Ζαν-Μαρκ Μπαρ και ο Ερμίν Μπράβο, δύο πραγματικά ταλαντούχοι και έμπειροι ηθοποιοί,  επιδεικνύουν μια αξιοθαύμαστη «χημεία», παρά τις διαφορές ανάμεσα στους χαρακτήρες που ενσαρκώνουν. Πώς ήταν να τους σκηνοθετείτε;

Όλοι οι ηθοποιοί, και ιδιαιτέρως ο Ζαν-Μαρκ Μπαρ, δούλεψαν με εξαιρετικό ζήλο και ενθουσιασμό. Ο Ζαν-Μαρκ Μπαρ μετέτρεψε τα μειονεκτήματα του να εργάζεσαι υπό πολύ δύσκολες κλιματικές και γεωγραφικές συνθήκες σε πλεονέκτημα για την αυθεντικότητα του χαρακτήρα του. Πρόκειται για μια σπουδαία ικανότητα. Νομίζω ότι είναι ένας από τους σημαντικότερους ηθοποιούς της εποχής μας.

Η δουλειά σας φέρει στο σύνολό της τη «σφραγίδα» του κινηματογράφου του δημιουργού και το τελευταίο σας εγχείρημα δεν αποτελεί εξαίρεση, θυμίζοντας συχνά τον Ταρκόφσκι, μεταξύ άλλων. Θεωρείτε τον εαυτό σας εκπρόσωπο αυτού του είδους του σινεμά; Και, αν ναι, πώς ορίζετε και πώς αξιολογείτε την κοινωνική λειτουργία και τον αντίκτυπό του στις μέρες μας;

Σήμερα, ίσα που θυμόμαστε ότι ο κινηματογράφος είναι ένας κλάδος της τέχνης, ο οποίος διατηρεί ορισμένες ηθικές και αισθητικές αρχές. Το ερώτημα είναι: Θα κάνουμε ταινίες που θα αποτελούν μέρος του τρελού καταναλωτισμού, της βίας, της πορνογραφίας και της παγκόσμιας χυδαιότητας, ή ταινίες που θα λένε κάτι για την αληθινή και θεμελιώδη φύση των ανθρώπινων όντων; Υπάρχει μια αόρατη γραμμή, η οποία εκτείνεται από τον Ντράγιερ, στον Σατιαζίτ Ρέι, τον Μπρεσόν, τον Όζου, τον Μπέργκμαν- από τον Μπουνιουέλ, στον Ταρκόφσκι, τον Αγγελόπουλο. Για μένα, το να κάνω σινεμά σημαίνει να ξεπληρώνω το χρέος που έχω απέναντι σ’ αυτούς τους δασκάλους... Ελπίζω πως η αναζήτηση του ανθρώπου για τον εαυτό του με τη θλίψη, τον πόνο και την ομορφιά σ’ αυτό το νησί του «χρόνου», το οποίο έχει δοθεί από το σινεμά, δε θα τελειώσει ποτέ.

Μιλώντας για την Τουρκία, σε ποιο βαθμό σας επηρεάζει σε προσωπικό και καλλιτεχνικό επίπεδο το τρέχον καταπιεστικό πολιτικό και κοινωνικό κλίμα;

Στις 15 Ιουλίου του 2016 η Τουρκία έγινε μάρτυρας μιας απόπειρας πραξικοπήματος εναντίον της εκλεγμένης κυβέρνησης, της Βουλής και του Προέδρου. Η τουρκική Βουλή βομβαρδίστηκε από πολεμικά αεροπλάνα F16, ενώ στρατιωτικά τανκ άνοιξαν πυρ εναντίον πολιτών. Εκτός από τους χιλιάδες τραυματισμένους, 250 άνθρωποι πέθαναν. Χάρη στον τεράστιο ζήλο του λαού μας, το πραξικόπημα ματαιώθηκε. Όπως η Τουρκία, και η Ελλάδα έχει, επίσης, υπάρξει μάρτυρας πολλών πραξικοπημάτων και σπαρακτικού πόνου στο παρελθόν. Δε θα έπρεπε, λοιπόν, να επιδεικνύει ανοχή απέναντι στους πραξικοπηματίες συνωμότες, οι οποίοι έχυσαν αίμα στη χώρα μας.

Η απόπειρα πραξικοπήματος ασφαλώς διατάραξε την ισορροπία της Τουρκίας. Διαμόρφωσε μια ασυνήθιστη ατζέντα. Από τη μία πλευρά, υπάρχουν 3.5 εκατομμύρια Σύροι πρόσφυγες, από την άλλη βομβιστικές επιθέσεις, μερικές από τις οποίες πραγματοποιήθηκαν από τρομοκράτες σε συνεργασία με πραξικοπηματίες συνωμότες, που ακρωτηρίασαν και σκότωσαν χιλιάδες πολίτες... Η χώρα μου διανύει δύσκολη περίοδο. Δεν έχω καμία αμφιβολία, ωστόσο, ότι η δημοκρατία θα κερδίσει στο τέλος...

Το τέλος του φιλμ αποπνέει μια αίσθηση ήρεμης κάθαρσης και ελπίδας. Αισθάνεστε εξίσου αισιόδοξος για το μέλλον της ανθρωπότητας;

Ποτέ δεν έχω υπάρξει απαισιόδοξος άνθρωπος.  

Ο Σπόρος θα προβληθεί στο πλαίσιο της ενότητας Ματιές στα Βαλκάνια του 58^ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Ποια είναι η σχέση με το ελληνικό σινεμά, το κοινό και τη γενικότερη πολιτιστική, πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα της Ελλάδας;

Έκανα τη δεύτερη ταινία μου Έκπτωτος άγγελος και την επόμενη, Αυγό, με την Ελληνίδα συμπαραγωγό μου Λιλέτ Μπόταση της Inkas Film. Έχω πολύ τρυφερές αναμνήσεις από εκείνες τις μέρες που δουλέψαμε μαζί. Κάθε χώρα έχει μια αύρα, μια χημεία, μια κουλτούρα ξεχωριστή για την ίδια. Η παγκοσμιοποίηση ακρωτηριάζει τις κουλτούρες μας, ενώ προσπαθεί να διαγράψει την πολύχρωμη πoικιλομορφία μας. Εκτός από μερικές ταινίες, το νέο ελληνικό σινεμά απέχει από το να αντανακλά το βαθύ πολιτισμό, από τον οποίο προέρχεται.

Είναι ένα κοινό πρόβλημα με το βαλκανικό σινεμά, επίσης. Τον προηγούμενο μήνα, σε μια συζήτηση που είχα με Ρουμάνους κινηματογραφιστές παραπονέθηκαν ότι οι κυρίαρχες κουλτούρες αφαιρούν τα μοναδικά χαρακτηριστικά των τοπικών πολιτισμών. Έχουν δίκιο που παραπονιούνται. Έχει γίνει δύσκολο για κινηματογραφιστές από χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας να διατηρούν την ταυτότητα, τα σενάρια και τις αυθεντικές ιστορίες τους απέναντι στους «σεναριογιατρούς» και τους γραφειοκράτες των διάφορων χρηματοδοτικών φορέων. Ποιος άλλος θα ήταν ο λόγος για ομοιόμορφες ταινίες από νεαρούς σκηνοθέτες; Υπάρχει ένα υποβόσκον πρόβλημα, αν ένας Γεωργιανός κι ένας Αλβανός σκηνοθέτης κάνουν σχεδόν τις ίδιες ταινίες. Πρέπει να επιμείνουμε να λέμε τις αυθεντικές, μοναδικές ιστορίες μας και να αντιστεκόμαστε στο mainstream. Διαφορετικά, φοβάμαι ότι οι φωνές μας, το πνεύμα και οι όροι της ύπαρξης θα εξαφανιστούν.

Η ταινία Σπόρος του Σεμίχ Καπλάνογλου προβάλλεται στο πλαίσιο της ενότητας Ματιές στα Βαλκάνια του 58^ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης την Κυριακή, 5 Νοεμβρίου (αίθουσα Σταύρος Τορνές, 20:30) και τη Δευτέρα, 6 Νοεμβρίου (αίθουσα Σταύρος Τορνές, 20:30). Η ταινία θα κυκλοφορήσει στις αίθουσες από την AMA Films.