Nabil Anani: «Θεωρώ την καλλιτεχνική δουλειά μου κομμάτι του αγώνα για ταυτότητα και χειραφέτηση»

Ζωγράφος, κεραμίστας, γλύπτης, ο 76χρονος σήμερα Nabil Anani είναι ο σημαντικότερος εν ζωή Παλαιστίνιος εικαστικός καλλιτέχνης.

Η απρόσμενη γνωριμία με τη δουλειά του μέσα από το θαυμάσιο αφιερωματικό βιβλίο Nabil Anani. Palestine, Land and People, που κυκλοφόρησε πέρσι από τις Εκδόσεις Saqi Books, υπήρξε η αφετηρία ενός «ταξιδιού», το οποίο οδήγησε σε μια εκ βαθέων συνέντευξη.

Γεννηθήκατε στην περιοχή Latroun το 1943, και μόλις ξέσπασε ο πόλεμος τoυ 1948 μετακομίσατε οικογενειακώς στο χωριό Halhoul. Ποιες είναι οι πιο ζωντανές αναμνήσεις σας από την προ- και μετα-Νάκμπα περίοδο; Σας καθορίζουν μέχρι και σήμερα;

Η οικογένειά μου επέστρεψε στο Halhoul ως συνέπεια της εβραϊκής κατοχής της Παλαιστίνης το 1948 και ήμουν μόλις πέντε χρονών.

Δεν μπορώ να θυμηθώ τίποτα από τη ζωή μας στη Latroun όπου γεννήθηκα και όπου ο πατέρας μου υπηρετούσε ως αστυνομικός με την Αστυνομία της Βρετανικής Εντολής.

Δεν του επιτρεπόταν να φύγει καθώς ξεκίνησαν οι αναταραχές, αλλά ήθελε να είμαστε ασφαλείς και μας έστειλε στο οικογενειακό σπίτι στο Halhoul.

Το τμήμα παραμένει ανέπαφο μέχρι και σήμερα ακόμα, αλλά βεβαίως μας απαγορεύεται από την ισραηλινή κυβέρνηση να επισκεφτούμε τον τόπο της γέννησής μου.

Επιστρέφοντας στο οικογενειακό χωριό Halhoul, άρχισα μια ζωή γεμάτη ζωηρές αναμνήσεις- της φύσης και της γης, με τους γείτονες και τα παιδιά τους που παίζαμε.

Το οικογενειακό σπίτι μας ήταν -κι ακόμα είναι- στο δρόμο ανάμεσα στη Χεβρώνα και την Ιερουσαλήμ, γεγονός που σήμαινε πολλή κίνηση και βίωση ενδιαφερόντων συμβάντων. Θυμάμαι χαρακτηριστικά να απολαμβάνω το να πηγαίνω με την μητέρα μου στο σπίτι των παππούδων μου.

Επονομαζόμενο “Dar Abu Yousef”, το Σπίτι της οικογένειας Abu Yousef, ήταν μια κλασική παλαιστινιακή αυλή (Hosh) με παραδοσιακές ισλαμικές αψίδες και πολλά σκαλοπάτια για να ανεβοκατεβαίνεις, και διάφορα ζωντανά για να παίζεις μαζί τους.

Το 1948 έγινα μάρτυρας καραβανιών από οχήματα του Βρετανικού Στρατού, τα οποία ανέβαιναν το δρόμο προς την Ιερουσαλήμ και κατά διαστήματα πετούσαν πακέτα με τρόφιμα σε παιδιά που περίμεναν στην άκρη του δρόμου. 

Τότε άρχισα να ακούω ότι Εβραίοι μετανάστες είχαν ξεκινήσει να καταλαμβάνουν μεγάλα τμήματα της πατρίδας μου κι είχαν πλησιάσει τη διάσημη πόλη της Χεβρώνας.

Συνειδητοποίησα, επίσης, πως υπήρχαν πολλοί Παλαιστίνιοι μαχητές της αντίστασης, οι οποίοι προσπαθούσαν να καταπνίξουν την αποικιοποίηση της πατρίδας μας.

Ήταν, όμως, ξεκάθαρο ότι ήταν πολύ ανησυχητική περίοδος για ένα πιτσιρίκι, καθώς συνεχίζαμε  να βλέπουμε πολλές εκτοπισμένες οικογένειες να καταφεύγουν στο Halhoul κι άλλες γειτονικές περιοχές. Αυτοί άρχισαν να φεύγουν μακριά από τους εισερχόμενους Εβραίους μαχητές.

Ως πιτσιρίκι, μου κατέστη προφανές πως υπήρχαν μερικοί «διαβολικοί» άνθρωποι που δολοφονούσαν Παλαιστίνιους και κατέστρεφαν ή έπαιρναν τα σπίτια τους.  Λέγεται ότι μέσα σε κάθε καλλιτέχνη υπάρχει ένα παιδί.

Οι συνέπειες εκείνων των πρώιμων παιδικών αναμνήσεων με συνοδεύουν ακόμα και σήμερα και συνεχίζουν να επηρεάζουν τη δουλειά και τη ζωή μου. Έχουν όντως αντίκτυπο στην προσωπικότητα και τις σκέψεις μου μέχρι και σήμερα.

Στην ηλικία των δώδεκα ετών, ενόσω ακόμα μαθητής, ενθαρρυνθήκατε να αναπτύξετε την κλίση και το ταλέντο σας στη ζωγραφική από έναν δάσκαλό σας. Είχατε, τότε, υποσυνείδητα σκεφτεί να σπουδάσετε ζωγραφική και να γίνετε καλλιτέχνης;

Όχι στην αρχή! Γράφτηκα στο σχολείο στα επτά μου, και για μένα ήταν ένας εφιάλτης, καθώς οι δάσκαλοι έδερναν τα παιδιά κρατώντας μεγάλα ξύλα. Με εξέπληξε που ανακάλυψα τον τρόπο που οι δάσκαλοι τρομοκρατούσαν τα παιδιά και πώς το σχολείο έμοιαζε με στρατιωτική βάση.

Περνούσα μεγάλο μέρος των μαθημάτων μου σχεδιάζοντας στα σχολικά βιβλία και τα σημειωματάρια, κι αυτό το ανακάλυψε ο δάσκαλός μου στην Τρίτη.

Εν μια νυκτί, έγινα το δεξί του χέρι! Τον βοηθούσα σε καλλιτεχνικά πρότζεκτ όπως χάρτες και φύλλα ασκήσεων, και οι μαθητές άρχισαν να με αναφέρουν ως «τον καλλιτέχνη».

Εξέθετα τα σχέδιά μου στην ετήσια σχολική έκθεση, κι αυτό με ενθάρρυνε να ορίσω ένα δωμάτιο στο οικογενειακό σπίτι μου ως το στούντιό μου. Ήταν διάσπαρτα διακοσμημένο και τα υλικά μου ήταν στοιχειώδη, αποτελούμενα από κηρομπογιές και έγχρωμα μολύβια.

Στα δεκατρία μου, με προσκάλεσαν να ζωγραφίσω τα σκηνικά μιας θεατρικής παράστασης στη Χεβρώνα που αναπαριστούσαν ένα παραδοσιακό παλαιστινιακό χωριό και χρησιμοποίησα ύφασμα και ακατέργαστες ελαιογραφίες.

Αυτό μου έδωσε την αυτοπεποίθηση, κι από εκείνο το σημείο ξεκίνησα να σκέφτομαι να γίνω καλλιτέχνης. 

Η δουλειά σας, είτε σχετίζεται με τη ζωγραφική, την κεραμική ή τη γλυπτική, περιστρέφεται ουσιωδώς γύρω από το μείζον ζήτημα της μνήμης στο παλαιστινιακό πλαίσιο. Αυτό υπήρξε και παραμένει το κύριο ενδιαφέρον σας σε προσωπικό και καλλιτεχνικό επίπεδο;

Διασχίζοντας τη Δυτική Όχθη και τη Γάζα -ό,τι απομένει από την ιστορική Παλαιστίνη- από άκρου εις άκρον για την έρευνα και τη δουλειά μου, γίνομαι μάρτυρας της δριμύτητας της ισραηλινής κατοχικής πολιτικής και των αποικιακών εγχειρημάτων της.

Όπως συχνά αναφέρεται στα μίντια, τα εγκλήματα του Ισραήλ συμπεριλαμβάνουν τον εγκλεισμό του ιθαγενούς πληθυσμού, την κατεδάφιση σπιτιών και την κατάσχεση παλαιστινιακής γης για εγχειρήματα εποικισμού.

Η καθημερινή τυραννία της ισραηλινής κατοχής έχει επηρεάσει τη ζωή και τη δουλειά μου με κάθε τρόπο.

Πιστεύω ότι είναι ρόλος του καλλιτέχνη είναι να καθιστά τους ανθρώπους ενήμερους για τις αδικίες και την αφοσίωση των Παλαιστίνιων στη γη τους.

Υπάρχουν, όμως, κι άλλα θέματα που με εμπνέουν, όπως η ομορφιά του παλαιστινιακού τοπίου, ο ρόλος των γυναικών, καθώς και η αραβική κι η ισλαμική αισθητική. 

Οι πίνακές σας, συγκεκριμένα, είναι, ταυτόχρονα, βαθιά συγκινητικοί, διεισδυτικοί και απλοί, με μια σαφή κινηματογραφική, μυθιστορηματική και ποιητική ποιότητα. Θεωρείτε τον εαυτό σας και αφηγητή ιστοριών;

Οι καλές τέχνες ασχολούνται με τα συναισθήματα και την ύπαρξη και συνιστούν ένα όχημα προβολής εξισωτικών ιδανικών συμπεριλαμβανομένων της αγάπης, της συμπόνιας, της δικαιοσύνης, της δημοκρατίας και της ανοιχτότητας.

Είναι επίσης εργαλείο απελευθέρωσης του ανθρώπου από τις καταπιεστικές κοινωνικές νόρμες που κρατούν τις κοινωνίες καθυστερημένες.

Πιστεύω ότι ένας καλλιτέχνης ενθαρρύνει τους ανθρώπους να αναπτύξουν γούστο, το οποίο δημιουργεί μια μοναδική ειλικρίνεια σχετικά με τη ζωή και διαφέρει από εκείνο ενός αφηγητή ιστοριών ή ενός σκηνοθέτη.

Θεωρώ τις καλές τέχνες πολύ πιο κοντά στη μουσική όσον αφορά στην ικανότητά τους να προσεγγίζουν την ψυχή των ανθρώπων.

Δε θεωρώ τον εαυτό μου αφηγητή ιστοριών, αλλά διαφορετικά καλλιτεχνικά εγχειρήματα έχουν τον ίδιο στόχο, να μεταφέρουν ορισμένα μηνύματα και ιδανικά με εξαιρετικά δημιουργικούς τρόπους.

Η επαναστατική διαδικασία της Πρώτης Ιντιφάντα επαναστατικοποίησε επίσης τις καλλιτεχνικές φόρμες που χρησιμοποιούσατε, στην κατεύθυνση της χρήσης τοπικών και found υλικών, ενώ σας ενθάρρυνε να αναπτύξετε την αφηρημένη διάσταση της δουλειάς σας.

Θα θέλατε να αναφερθείτε αναλυτικότερα στις καλλιτεχνικές επιλογές σας εκείνης της περιόδου;

Η Πρώτη Ιντιφάντα σηματοδότησε μια ριζική παρέκκλιση του καλλιτεχνικού ταξιδιού μου, καθώς επηρέασε τη δουλειά μου με βαθύ τρόπο.

Με την ομάδα Παλαιστίνιων καλλιτεχνών “New Vision” δημιουργήσαμε μια νέα φιλοσοφία για την παλαιστινιακή τέχνη μποϊκοτάροντας εισαγόμενα υλικά και πειραματιζόμενοι με τοπικά μέσα.

Εστίασα στη χρήση δέρματος και παρήγαγα ένα εντυπωσιακό σώμα δουλειάς πειραματιζόμενος ξανά και ξανά με αυτό το μοναδικό υλικό. Χρησιμοποίησα επίσης καθημερινά υλικά, όπως τσάι, κουρκουμίνη, παντζάρια, χένα κι άλλες τοπικές βαφές.

Χρησιμοποίησα ακόμα ξύλο, κεραμικά και γυαλί σε μεγάλο μέρος της δουλειάς μου εκείνης της περιόδου. 

Η χρήση αυτών των υλικών με βοήθησε να αποκρυσταλλώσω νέες μεθόδους και προσεγγίσεις, διαφορετικές από πολλές παραδοσιακές μεθόδους και τεχνικές.

Αυτό με οδήγησε στο να πειραματιστώ χωρίς να περιοριστώ και με διευκόλυνε να δημιουργήσω νέες δουλειές- στο επίπεδο των μοτίβων, των σχημάτων και των χρωμάτων.

Μέχρι και σήμερα, κάθε κομμάτι δουλειάς είναι ένα πείραμα με τις δικές του ιδιαιτερότητες από την άποψη του χρόνου και του χώρου.

Κατά τη διάρκεια πολλών δεκαετιών, επικοινωνείτε και συνεργάζεστε στενά με πολλούς Παλαιστίνιους καλλιτέχνες, συμβάλλοντας αποφασιστικά στη διαμόρφωση του σύγχρονου παλαιστινιακού κινήματος τέχνης.

Σε ποιο βαθμό έχει αυτή η συνεργασία επηρεάσει τη δική σας προσέγγιση στην τέχνη;

Η Ένωση Παλαιστίνιων Καλλιτεχνών ιδρύθηκε το 1975. Υπήρξα εκ των συνιδρυτών αυτής της σημαντικής οργάνωσης και πρόεδρός της ανάμεσα στο 1986 και το 1995.

Η Ένωση διοργάνωσε δεκάδες τοπικές, εθνικές και διεθνείς εκθέσεις. Μαζί συστήσαμε πολυάριθμους οργανισμούς για την προώθηση της τέχνης και της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης, συμπεριλαμβανομένων της Gallery 79, που την έκλεισε ο ισραηλινός στρατός λίγο αφότου είχε ανοίξει, το Κέντρο Al Wasiti στην Ιερουσαλήμ και τη Διεθνή Ακαδημία Τεχνών στη Ραμάλα.

Οι καλλιτέχνες ήταν εκτεθειμένοι σε όλων των ειδών τους κατοχικούς περιορισμούς και τις τακτικές.

Αυτοί συμπεριλάμβαναν το κλείσιμο των γκαλερί, ταξιδιωτικούς περιορισμούς εκτός Παλαιστίνης, κατάσχεση καλλιτεχνικών έργων και άρνηση του στρατιωτικού προσωπικού να επιτρέψει τη χρησιμοποίηση εθνικών συμβόλων όπως η παλαιστινιακή σημαία και η Kufia. 

Σε μια περίπτωση, μας «συμβούλευσαν» να μη χρησιμοποιούμε τα χρώματα της παλαιστινιακής σημαίας (κόκκινο, πράσινο, μαύρο και άσπρο) σε οποιαδήποτε δουλειά μας και να δουλεύουμε πάνω σε αφηρημένους πίνακες!

Η εμπλοκή μου σ’ αυτά τα εγχειρήματα και η διδασκαλία μου στο Κολέγιο του ΟΗΕ στη Ραμάλα για περισσότερα από τριάντα χρόνια περιόρισαν την ικανότητά μου να εστιάζω σε και να παράγω περισσότερη δουλειά.

Συνταξιοδοτήθηκα το 2003. Έκτοτε, αφιέρωσα μεγάλο μέρος της ζωής μου στην παραγωγή καλλιτεχνικής δουλειάς και, σε κάποιο βαθμό, έχω αναπληρώσει το χρόνο!

Δεδομένης της πολιτικής, αν και με συμβολικό τρόπο, διάστασης της τέχνης σας και της σχέσης σας με την Ο.Α.Π. (σημ.: Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης) στο παρελθόν, πόσο έχετε εμπλακεί στην «κεντρική» πολιτική σκηνή;

Δούλεψα με την Ο.Α.Π. μόνο όταν είχε την έδρα της στη Βηρυτό, προκειμένου να κερδίσω υποστήριξη για καλλιτεχνικά πρότζεκτ στην Παλαιστίνη, και μόνο μέσω της Ένωσης, η οποία υπήρξε θυγατρικό μέλος Συνδικάτου Παλαιστίνιων Καλλιτεχνών.

Θεωρώ την καλλιτεχνική δουλειά μου αναπόσπαστο κομμάτι του συνολικού αγώνα προβολής της επιθυμίας για ταυτότητα και χειραφέτηση.

Παραδόξως, νομίζω ότι η πολιτική περιορίζει το καλλιτεχνικό εγχείρημα, γι’ αυτό και ποτέ δεν επέλεξα να δουλέψω στο πεδίο της πολιτικής ή να είμαι υπάλληλος ενός κυβερνητικού φορέα. 

Κατά τη γνώμη σας, υπάρχουν ακόμη ελπίδες και προοπτικές για μια δίκαιη επίλυση του Παλαιστινιακού; Προσωπικά θα προτιμούσατε την εναλλακτική των δύο κρατών ή του ενός;

Τα δικαιώματα των Παλαιστίνιων δε θα χαθούν ποτέ και προσωπικά είμαι αισιόδοξος αναφορικά με την τελική διασφάλιση του δικού μας ανεξάρτητου κράτους.

Ο αριθμός των Παλαιστίνιων στην ιστορική Παλαιστίνη είναι ίσος με εκείνο των Ισραηλινών και θα συμφωνούσα με την οποιαδήποτε επιδίωξη της πλειονότητας- είτε πρόκειται για ένα κράτος ή για δύο.

Έτσι ή αλλιώς, το Ισραήλ πρέπει να αναγνωριστεί ως ένα ανεξάρτητο και ασφαλές κράτος που ζει πλάι μας και πλάι σε άλλα αραβικά έθνη. Νομίζω ότι αυτό θα είναι ωφέλιμο και για τους δύο λαούς.

Η δουλειά σας, όποια μορφή κι αν παίρνει, γιορτάζει την Παλαιστίνη και τους ανθρώπους της. Σας αγκαλιάζουν εξίσου θερμά οι συμπατριώτες σας ως άνθρωπο, αποδίδοντάς σας την αγάπη, τον έπαινο και την αναγνώριση που αξίζετε;

Υπάρχει μια μερίδα ανθρώπων που είναι αφοσιωμένοι πάτρονες της παλαιστινιακής τέχνης- και στην Παλαιστίνη και στη Διασπορά. Αυτοί οι άνθρωποι έχουν επί μακρόν υποστηρίξει τη δουλειά πολλών καλλιτεχνών κι άλλες καλλιτεχνικές δραστηριότητες σε όλη την περιοχή.

Ποτέ δεν προσπάθησα να «θερίσω ό,τι έσπειρα» από την έναρξη του καλλιτεχνικού ταξιδιού μου τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’70. Ποτέ δεν περίμενα να δρέψω οικονομική ανταμοιβή.

Το μόνο που γνώριζα από πολύ νεαρή ηλικία ήταν η προσωπική επιθυμία να ζωγραφίζω και να δουλεύω καθημερινά ως καλλιτέχνης. 

Παραμένετε, λοιπόν, ολόψυχα αφοσιωμένος στην τέχνη σας; Πώς εκτυλίσσεται μια συνηθισμένη «μέρα εργασίας» σας στη Ραμάλα;

Αφότου αποσύρθηκα το 2003, αφιερώνω τέσσερις με πέντε ώρες καθημερινά ζωγραφίζοντας στο στούντιό μου στο ισόγειο του σπιτιού μου στη Ραμάλα.

Το στούντιο έχει θέα στον κήπο μου, γεμάτο οπωροφόρα δέντρα, τον οποίο επίσης φροντίζω τακτικά. Ο κήπος μού θυμίζει το Halhoul όταν περνούσα ώρες βοηθώντας τον πατέρα μου να προσέχει τα αμπέλια και τους μπαξέδες μας, για τους οποίους το Halhoul είναι διάσημο.

Photo credit (Nabil Anani): Sulieman Mleahat, Ιούλιος 2017.

Ευχαριστώ θερμά τον Nabil Anani, τόσο για την πολυδιάστατη δουλειά του όσο και για τον ανυπόκριτο ενθουσιασμό με τον οποίο ανταποκρίθηκε στο αίτημά μου για συνέντευξη.

Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον Sulieman Mleahat, συν-επιμελητή του αφιερωματικού βιβλίου Nabil Anani. Palestine, Land and People, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Saqi Books, για την καλοσύνη του να μεταφράσει τις ερωτήσεις μου στα αραβικά και τις απαντήσεις στα αγγλικά.

Ευχαριστώ πολύ την Elizabeth Briggs, επιμελήτρια και υπεύθυνη μάρκετινγκ του Εκδόσεων Saqi Books, για την παροχή ενός αντιτύπου του προαναφερθέντος βιβλίου.

Ευχαριστώ, τέλος, τον Ziad Anani, ιδρυτή της Γκαλερί Zawyeh και γιο του Nabil Anani, για την επιλογή των φωτογραφιών των πινάκων του καλλιτέχνη που συνοδεύουν το κείμενο.