Ντάνις Τάνοβιτς: «Αν η Βοσνία δεν μπορεί να υπάρχει, ούτε κι η Ευρώπη μπορεί»

Βραβευμένη στη φετινή Μπερλινάλε με το Μεγάλο Βραβείο της Επιτροπής και εκείνο της FIPRESCI, η πιο πρόσφατη ταινία του σημαντικότερου Βόσνιου σκηνοθέτη Ντάνις Τάνοβιτς Θάνατος στο Σαράγεβο είναι, ταυτόχρονα, ένα «σφιχτοδεμένο» πολιτικό θρίλερ και μια πολυεπίπεδη σάτιρα της Βοσνίας, αλλά και της Ευρώπης, του σήμερα. Κουβεντιάζουμε με τον σκηνοθέτη, με αφορμή την προβολή της ταινίας του στις αίθουσες από τις 10 Νοεμβρίου σε διανομή της AMA Films.

Η ταινία σου Θάνατος στο Σαράγεβο βασίζεται στο θεατρικό του Μπερνάρ Ανρί Λεβί Hotel Europe. Τι σε προσέλκυσε στο συγκεκριμένο θεατρικό, ώστε να προχωρήσεις στην κινηματογραφική του διασκευή;

Αρχικά, η ιδέα ήταν να κάνω ένα ντοκιμαντέρ, αλλά το θεατρικό στην πραγματικότητα είναι ένας μονόλογος για το τι συμβαίνει σε αυτό τον άνθρωπο, ο οποίος έρχεται στο Σαράγεβο. Το πιο ενδιαφέρον ήταν πώς ο Μπερνάρ βλέπει αυτό τον εορτασμό των 100 χρόνων από τη δολοφονία του Αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάδου από τον Γκάβριλο Πρίντσιπ. Το να λάβω το συγκεκριμένο γεγονός υπόψη θα έδινε στο φιλμ μια εντελώς διαφορετική προοπτική, βοσνιακή, όταν, μάλιστα, δεν ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο, γιατί η ζωή εδώ είναι δύσκολη για τους απλούς ανθρώπους. Το κατανοείς όντας από την Ελλάδα, επειδή η ζωή κι εκεί είναι δύσκολη στις μέρες μας.

Αποτελεί κάποιος είδος αμυντικού μηχανισμού το να μην εστιάζεις σε αυτά που σε αναστατώνουν;

Οι πολιτικοί σίγουρα χρησιμοποιούν αυτό τον αμυντικό μηχανισμό έναντι των ανθρώπων. Αν μιλήσεις στους καθημερινούς ανθρώπους, δε δίνουν δεκάρα για τον Γκάβριλο Πρίντσιπ. Αν, όμως, παρακολουθήσεις τα Μ.Μ.Ε., αναφέρονται στον πόλεμο και σ’ αυτόν λες και έχει πεθάνει 10 βδομάδες πριν. Αυτό είναι γελοίο, πρέπει να προχωρήσουμε.

Δεδομένου ότι πρόκειται για κινηματογραφική διασκευή, ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετώπισες στη διάρκεια των γυρισμάτων;

Δεν ήταν μόνο μία, για να είμαι ειλικρινής. Μια από τις μεγαλύτερες ήταν να κάνω την ταινία να κινείται, ξέρεις. Τα γυρίσματα πραγματοποιήθηκαν στο εσωτερικό ενός κτιρίου, επομένως ήθελα να κάνω μια οπτικά συναρπαστική κι όχι βαρετή ταινία, γι’ αυτό και άλλαξα το χώρο από το ξενοδοχείο Europa, όπου σύμφωνα με το θεατρικό λάβαινε χώρα η δράση, στο Holiday Inn, το οποίο έχει μια μυθική ιστορία, είναι συνδεδεμένο με την πόλη και φαίνεται εντυπωσιακό, παρότι την ίδια στιγμή καταρρέει- μια αντιστοιχία με το ένδοξο παρελθόν.

Έχω επισκεφτεί το Σαράγεβο μερικές φορές, αλλά δεν είχα δει πώς μοιάζει το Holiday Inn από μέσα.

Το είδες στην ταινία τώρα! Επιστρέφοντας στο ζήτημα των προκλήσεων, μια άλλη ήταν να αφαιρέσω το συμβολικό επίπεδο. Να μην είναι υπερβολικό, αλλά να το νιώθεις. Ρίσκο υπήρξε και η χρήση της κάμερας gimbal, δεν την είχα ξαναχρησιμοποιήσει ποτέ. Αλλά, ως επί το πλείστον, λειτούργησε.

Το Θάνατος στο Σαράγεβο μπορεί να «διαβαστεί» ταυτόχρονα ως «σφιχτοδεμένο» πολιτικό θρίλερ και πολυεπίπεδη, κυριολεκτικά και μεταφορικά, σάτιρα της βοσνιακής κοινωνίας. Είχες τον Ρόμπερτ Άλτμαν κατά νου όταν σκηνοθετούσες το φιλμ σου;

Ασφαλώς. Μου αρέσει ο τρόπος που αναμιγνύει τις ιστορίες, ιδίως όταν αυτό λειτουργεί. Επίσης, σκεφτόμουν ότι, αν εστίαζα μόνο σε μία ιστορία, θα έχανα την ευρύτερη εικόνα. Αλλά δεν είναι μόνο ο Άλτμαν αναφορά. Αν μπω στη διαδικασία να σκεφτώ τις αναφορές μου, η λίστα θα είναι πολύ μεγάλη, μιας και είμαι λάτρης του σινεμά.

Η ταινία σου διαθέτει, εξάλλου, θαυμάσια «ενορχηστρωμένες» ερμηνείες.

Είναι απόρροια της πολύχρονης δουλειάς με τους ηθοποιούς και την κάμερα, αλλά και της προσπάθειας να μην πιέζω τις καταστάσεις. Μου αρέσει η κίνηση της κάμερας, αλλά πρέπει να υπάρχει λόγος, για να γίνει κάτι τέτοιο. Έφερνα, λοιπόν, τους ηθοποιούς στο χώρο των γυρισμάτων, τους άφηνα να εξοικειωθούν μ’ αυτόν, τους τοποθετούσα κι έπειτα τους άφηνα να «χορέψουν». Πρόκειται για την 4^η ταινία μου με το ίδιο συνεργείο, καταλαβαίνει ο ένας τον άλλο.

Πόσο εύκολα θα μπορούσαν να σχετιστούν τα διαφορετικά κοινά με την ιστορία της ταινίας σου;

Οι άνθρωποι στα Βαλκάνια, και εσείς στην Ελλάδα, μπορείτε εύκολα να σχετιστείτε με την ιστορία. Δεν είμαι σίγουρος πως το γερμανικό κοινό θα συνδεόταν μ’ αυτή, δε ζουν σε ένα εξίσου χαοτικό σύστημα. Αντιμετωπίζουν άλλου είδους προβλήματα.

Πώς οραματίζεσαι την Ευρώπη;

Χρειαζόμαστε την Ευρώπη. Θα είμαστε καλύτερα εντός της, από το να υπάρχουν ένα μάτσο μικρές χώρες. Αυτό, στο οποίο χρειάζεται να επιστρέψουμε, ωστόσο, είναι η ιδέα της Ευρώπης, αποσπώντας την από όλους αυτούς τους γραφειοκράτες, τους τεχνοκράτες και τους τραπεζίτες, οι οποίοι την καταστρέφουν. Η ιδέα της, λοιπόν, συνίσταται στην ένωση των εθνών, στη συνεργασία των ανθρώπων. Τα ξεχάσαμε αυτά, μόνο για ποσοστώσεις μιλάμε. Κι η Ε.Ε. στις μέρες μας αντιμετωπίζει τη μεγαλύτερη κρίση της από τον καιρό της δημιουργίας της.

Η κατάσταση στη Βοσνία & Ερζεγοβίνη σε ανησυχεί; Πρόσφατη είναι, εξάλλου, η διεξαγωγή δημοψηφίσματος στη σερβοβοσνιακή οντότητα. Δεν ξέρω πόσο σοβαρή εξέλιξη είναι αυτή, τελικά.

Έχεις τον Ντόντικ (σημ.: ο ηγέτης των Σερβοβόσνιων της Republika Srpska), που ξέρει να χρησιμοποιεί καλά το «χαρτί» του εθνικισμού και για όσο διάστημα παράγει εχθρούς γύρω του δε χρειάζεται να φροντίζει την οικονομία. Αλλά, ξέρεις, το ρολόι χτυπάει, μπορείς να «παίζεις» με τον εθνικισμό για λίγο καιρό, αλλά, όταν οι άνθρωποι δεν έχουν να φάνε, δε θα τους αρκεί. Νομίζω, πάντως, ότι η κατάσταση αλλάζει, βελτιώνεται. Όταν τη βλέπεις ως εξωτερικός παρατηρητής, σε ανησυχεί. Δε βρισκόμαστε, όμως, στο 1992 και οι Σέρβοι δεν έχουν το γιουγκοσλαβικό στρατό από πίσω τους, οπότε ο πόλεμος δεν αποτελεί επιλογή αυτή τη στιγμή. Κι αν ο Ντόντικ επιδιώξει την απόσχιση της σερβοβοσνιακής οντότητας από τη χώρα, δε θα του το επιτρέψουν. Έχουν πεθάνει πολλοί, προκειμένου να μη συμβεί κάτι τέτοιο. Παίζει με τη φωτιά, αλλά πρέπει να βρούμε μια κοινή γλώσσα.

Μια τέτοια γλώσσα επιδιώκει να αναζητήσει και η ταινία σου.

Μεγάλωσα στο Σαράγεβο. Πάντοτε μου άρεσε το γεγονός πως αποτελεί ένα κράμα Μουσουλμάνων, Ορθόδοξων, Καθολικών υπό σοσιαλιστικό, ή όπως αλλιώς θέλεις να το αποκαλέσεις, καθεστώς. Ήταν ένα είδος Ευρώπης σε μικρογραφία. Αυτή είναι η κληρονομιά του, για την οποία πρέπει να είμαστε περήφανοι και να την προστατεύουμε, όχι να τη διαγράφουμε. Αν η Βοσνία δεν μπορεί να υπάρχει, ούτε κι η Ευρώπη μπορεί. Είναι τόσο απλό. Μιλάμε την ίδια γλώσσα, έχουμε την ίδια κουλτούρα, ακούμε την ίδια μουσική, διαβάζουμε τους ίδιους συγγραφείς, μετακινούμαστε με τα ίδια λεωφορεία. Αν δεν μπορούμε να ζήσουμε μαζί, τότε κανένας δεν μπορεί.

Έχεις κερδίσει  Όσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας και πλήθος άλλων βραβείων. Πόσο σημαντικό είναι για σένα το γεγονός αυτό;

Είμαστε 4 εκατομμύρια άνθρωποι σε αυτή τη χώρα. Η διεθνής βράβευση, λοιπόν, μου προσφέρει μια αναγνώριση, την οποία δε θα απολάμβανα στη χώρα μου. Είναι διαφορετικό όταν είσαι Γάλλος, Γερμανός ή Αμερικανός. Πρέπει να έχουμε αυτή τη διεθνή επιτυχία, αλλιώς δεν υπάρχουμε. Είμαι σίγουρος ότι έχετε πολλές σπουδαίες ταινίες στην Ελλάδα, αλλά μόνο λίγες βγαίνουν προς τα έξω. Και φυσικά το όνειρο του κάθε κινηματογραφιστή είναι να αναγνωριστεί γι’ αυτό που κάνει. Υπήρξα πολύ τυχερός που κέρδισα το Όσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας με την πρώτη μου δουλειά. Κατά κάποιο τρόπο, αυτό σε διευκολύνει να γυρίσεις ταινίες, ιδίως το είδος των ταινιών που σκηνοθετώ.

Πώς αντιμετωπίζονται οι ταινίες σου διεθνώς; Στις Η.Π.Α., σε άλλες ηπείρους;

Οι Η.Π.Α. είναι «σκληρό καρύδι» για όλους. Αλλά οι ταινίες μου προβάλλονται στην Ιαπωνία, τη Βραζιλία, την Ινδία. Αναλογιζόμενος ότι προέρχομαι από μια μικρή χώρα και μιλάω σε γλώσσα που κανένας δεν καταλαβαίνει, νομίζω πως πάνε πολύ καλά.

Ελπίζω η ταινία σου να πάει καλά κι εδώ.

Κι εγώ. Δεν έχω επισκεφτεί ποτέ την Αθήνα και θα με ευχαριστούσε, αν έβρισκα την ευκαιρία να κάνω κάτι τέτοιο.  

Η ταινία του Ντάνις Τάνοβιτς Θάνατος στο Σαράγεβο προβάλλεται από τις 10 Νοεμβρίου στους κινηματογράφους σε διανομή της AMA Films.