Tεόνα Στρούγκαρ Μιτέφσκα: «Ουδέποτε βιώσαμε τη διαδικασία συμφιλίωσης στη Γιουγκοσλαβία»

 

Τεόνα Στρούγκαρ Μιτέφσκα (Φωτογραφία: Γιάννης Κοντός)

Βασισμένη σε πραγματικά γεγονότα, η γλυκόπικρη ταινία Ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος στον κόσμο της Βορειομακεδόνισσας Τεόνα Στρούγκαρ Μιτέφσκα εμβαθύνει στο τραύμα των πολέμων στη Βοσνία και στην αναζήτηση της ευτυχίας.

Συναντηθήκαμε με την σκηνοθέτρια στο πλαίσιο του 63^ου ΦΚΘ. Το φιλμ της προβάλλεται και στο 35^ο Πανόραμα Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου την Πέμπτη 24 Νοεμβρίου.

Η γλυκόπικρη τελευταία σου ταινία Ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος στον κόσμο αφορά στην αναζήτηση και το βίωμα της ευτυχίας. Πώς την ορίζεις, λοιπόν, ως υπαρξιακή κατάσταση και σχέση γενικότερα;

Για μένα η ευτυχία έχει να κάνει με το να ειρηνέψεις με τον εαυτό σου, με την κατανόηση και την αποδοχή όσων σε περιβάλλουν. Μόλις το πετύχεις, νιώθεις εμψυχωμένος να αντιδράσεις, να κάνεις κάτι.

Οπότε ευτυχία είναι και η ικανότητα να μπορείς ν’ αλλάζεις τα πράγματα όχι μόνο στη ζωή σου, αλλά και στο περιβάλλον σου.

Όσον αφορά στο φιλμ, ο κακομοίρης ο Ζόραν, ο πρωταγωνιστής, δε θα βρει ποτέ την ευτυχία, αλλά το παλεύει.

Γι’ αυτό και κάνει το πρώτο βήμα αναλαμβάνοντας την ευθύνη για τις πράξεις του και ζητώντας συγχώρεση, ώστε ίσως να μπορέσει να βρει την εσωτερική ειρήνη.

Η ζωή είναι γεμάτη εκπλήξεις- για σένα απρόσμενες καταστάσεις και συναντήσεις, όπως ανέφερες στο Q&A μετά την προβολή της ταινίας σου στο 63ο ΦΚΘ.

Αν δεν ήξερα ότι το σενάριο βασιζόταν σε πραγματικές εμπειρίες της Έλμα Τάταραγκιτς, θα μου ήταν πολύ επώδυνο να πιστέψω μια τέτοια πραγματικότητα.

Το φιλμ αφορά στη συμφιλίωση, στην ανθρώπινη ανάγκη να καταλάβεις τα πράγματα. Ουδέποτε βιώσαμε τη διαδικασία συμφιλίωσης στη Γιουγκοσλαβία.

Ούτε και σε άλλες χώρες υπήρξε.

Στη Νότια Αφρική επιτεύχθηκε, το ίδιο και στη Γερμανία -κατά κάποιον τρόπο- ή στη Χιλή. Στην πρώην Γιουγκοσλαβία ήμασταν πολύ ξεροκέφαλοι, νομίζω.

Στο πεδίο της τέχνης αυτό έχει συμβεί, είναι όμως φρικτό που οι πολιτικοί δεν έχουν προχωρήσει. Μας μισώ γι’ αυτό.

Δυστυχώς, το κίνημα για τη συμφιλίωση πρέπει να ξεκινήσει από τις πολιτικές δομές. Τη χρειαζόμαστε για να χτίσουμε ένα μέλλον. Είναι τόσο απλό!

Η Έλμα υπήρξε πολύ γενναία αποφασίζοντας να μετασχηματίσει -σε έναν βαθμό, έστω- τόσο επώδυνα βιώματα σε σενάριο και κατόπιν, με τη συμβολή σου ως σκηνοθέτριας, σε ταινία.

Αυτή της τη γενναιότητα σκεφτόμουν χτες μετά την προβολή, γιατί αφηγούμενη αυτή την ιστορία, βασικά απογυμνώνεται, αποκαλύπτοντας το πιο βαθύ μυστικό που κουβαλούσε μέσα της.

Όσο βρισκόμουν στη Βοσνία για την προετοιμασία του φιλμ, αναρωτιόμουν μήπως οι άνθρωποι εκεί γνώριζαν κάτι που ο υπόλοιπος κόσμος δε γνωρίζει.

«Χρειάζεται η ανθρωπότητα να εμπλακεί σε πολέμους για να αφυπνιστεί;» σκέφτηκα κατόπιν. Η ζωή έχει να κάνει με την ομορφιά και τόσα άλλα πράγματα, εξάλλου.

Η αποκάλυψη, επομένως, αυτών των βιωμάτων είναι και μια γενναιόδωρη απόφαση και -κατά κάποιον τρόπο- το δώρο της στον κόσμο.

Ποιος θα φανταζόταν ότι αυτή η δυναμική, λυγερόκορμη, πανύψηλη αμαζόνα θα είχε βιώσει τόσο τραυματικές καταστάσεις...

Η επισήμανσή σου είναι πολύ ενδιαφέρουσα. «Ποτέ μην κάνεις casting την προφανή επιλογή», είναι το μότο μου! Η Έλμα είναι η αμαζόνα που έχει περάσει μια κόλαση.

Στο Βερολίνο είχα κάποτε αγοράσει ένα μαγνητάκι από αυτά που τοποθετούμε στο ψυγείο με τη φράση της Λουίζ Μπουρζουά, «Πέρασα μια κόλαση, και επέστρεψα». Είναι υπέροχη!

Δε χρειάζεται να προστεθεί κάτι άλλο. Πώς διάλεξες τις/τους ηθοποιούς σου, λοιπόν;

Το πιο σημαντικό ήταν να συνθέσω την ομάδα. Προφανώς πρόκειται για την ιστορία της Άσια και του Ζόραν, αλλά οι ιστορίες και των υπόλοιπων χαρακτήρων τροφοδοτούν την αλήθεια αυτής της ιστορίας.

Κατά περίεργο τρόπο, πρώτα βρήκα τον ηθοποιό που υποδύεται τον Ζόραν, τον Adnan Omerović.

Κατάγεται από τη Ζένιτσα και είναι παιδί κομμουνιστικής οικογένειας: στη Βοσνία τους αποκαλούν «Οι κόκκινοι». Ο ίδιος είναι μαρξιστής, κοινωνικά συνειδητοποιημένος και μουσικός.

Δεν τον επέλεξα μέχρι που βρήκα την Jelena Kordić Kuret, δεδομένου ότι η ταινία έχει να κάνει με την ενέργεια που «εκλύεται» μεταξύ των δύο χαρακτήρων. Όταν, επομένως, συνάντησα την Jelena, κάτι συνέβη ανάμεσά τους.

Λατρεύω την ενέργεια που υπερβαίνει τη λογική και την κατανόηση και την πιθανότητα της αγάπης μεταξύ αυτών των χαρακτήρων.

Μου έλεγε η Έλμα: «Συνάντησα αυτόν τον άνθρωπο, ακούγαμε την ίδια μουσική, διαβάζαμε τα ίδια βιβλία, θα μπορούσαμε να είμαστε οι καλύτεροι φίλοι». Θα έπρεπε, άρα, να υπάρχει μια ορισμένη κατανόηση ανάμεσα στους δύο χαρακτήρες.

Το σενάριο και η υποκριτική των ηθοποιών αποπνέουν την αίσθηση της βιωμένης εμπειρίας- κι αυτό καθιστά την παρακολούθηση της ταινίας σου συναρπαστική και συγκινητική. Ως θεατής, αισθανόμουν σαν να καθόμουν δίπλα τους.

Είναι όμορφο αυτό που λες! Το ζητούμενο είναι η ενσάρκωση ενός χαρακτήρα, το να είσαι και όχι να υποδύεσαι. Σ’ αυτό συνίσταται η συνεργασία με τις/τους ηθοποιούς.

Έχω λατρέψει κατά το παρελθόν να δουλεύω με μη επαγγελματίες ηθοποιούς, αλλά αποφάσισα να σταματήσω να το κάνω γιατί φέρω μια ηθική ευθύνη απέναντί τους καθοδηγώντας τους, και από ένα σημείο και εξής δεν μπορείς να προχωρήσω άλλο.

Με τις/τους επαγγελματίες ηθοποιούς, αντιθέτως, μπορώ να προχωρήσω παραπέρα γιατί είναι κομμάτι της διαδικασίας. Γι’ αυτό και τους διάλεξα και τους ώθησα στα όριά τους, ώστε να φτάσουμε στο επιθυμητό σημείο.

To στοιχείο της καλώς εννοούμενης θεατρικότητας είναι παρόν στην ταινία σου, όπως ήταν και σ’ αυτή του Alen Drljević Οι άντρες δεν κλαίνε.

Ήταν κάτι συνηθισμένο μετά τον τερματισμό του πολέμου στη Βοσνία τέτοια εργαστήρια/σεμινάρια/τόποι συνάντησης;

Συνέβαιναν. Άλλωστε η Έλμα γνώρισε τον υπαίτιο των όσων υπέστη σε ένα εργαστήριο συγγραφής σεναρίου όταν ήταν φοιτήτρια. Σ’ αυτό συμμετείχαν άτομα και από τις τρεις πλευρές, συμπεριλαμβανομένης και της κροατικής.

Τέτοια εργαστήρια ήταν κομμάτι του ευρωπαϊκού κινήματος για τη συμφιλίωση, κάτι που διήρκεσε λίγο και δυστυχώς δεν είχε συνέχεια.

Γιατί απέτυχε; Λόγω αντιστάσεων από την πλευρά των αντίστοιχων κοινοτήτων ή υπήρχαν και ζητήματα χρηματοδότησης;

Οι Συμφωνίες του Ντέιτον έκαναν τη Βοσνία μια χώρα που -ακόμα και σήμερα- είναι αδύνατον να κυβερνηθεί.

Ο τρόπος που ανοικοδομήθηκε ήταν καταστροφικός. Ήταν σαν όλα να έγιναν ώστε να μη λειτουργούν, γιατί οι ντόπιοι ουδέποτε εντάχθηκαν στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων.

Δεν μπορείς να επιβάλεις τον ευρωπαϊκό μας τρόπο λειτουργίας σε μια βαλκανική χώρα.

Κατά κάποιον τρόπο, αυτό που κάναμε στην ταινία θα μπορούσε να λειτουργήσει στα Βαλκάνια! Είναι ένα αμερικανο-ευρωπαϊκό μοντέλο επανεπινοημένο με έναν βαλκανικό τρόπο.

Κι εσύ κατάγεσαι από την πρώην Γιουγκοσλαβία- αν και όχι από τη Βοσνία, αλλά από τη Βόρεια Μακεδονία. Πώς βίωσες τη διάλυση αυτής της χώρας;

Ήταν κάτι φρικτό!

Όταν συνέβαινε ο πόλεμος στη Βοσνία, σπούδαζα στις Η.Π.Α. Ούτε καν ήθελα να ακούσω γι’ αυτόν.

Για πολλά χρόνια ήμουν απολύτως θυμωμένη -απέναντι στον κόσμο, απέναντι στους Σέρβους λόγω του εθνικισμού τους- και απογοητευμένη, και δεν μπορούσα να καταλάβω γιατί.

Ίσως αυτό το φιλμ να είναι η συμφιλίωσή μου με το τέλος της Γιουγκοσλαβίας και με αυτό που υπήρξα, γιατί ήμουν η Γιουγκοσλαβία: η μητέρα μου είναι Μαυροβούνια, ο πατέρας μου κατάγεται από τη Βόρεια Μακεδονία.

Σε μια τηλεοπτική συνέντευξη όπου ήμουν παρούσα ρώτησαν έναν πολεμικό ανταποκριτή πότε θα επιλυθεί η κατάσταση στη Βοσνία. «Μόνο όταν πεθάνει η γενιά όσων γεννηθεί τη δεκαετία του 1970», απάντησε.

«Γαμώτο! Είμαι αυτή η γενιά», σκέφτηκα, «το ίδιο και η Άσια και ο Ζόραν. Δε θέλω να το πιστέψω, αλλά ίσως είναι αλήθεια. Είναι φρικτό!»

Δε συμφωνώ, το βρίσκω κυνικό. Αν δεν αντιμετωπίσεις όσα σε βασανίζουν -ως άνθρωπο, κοινότητα, κοινωνία, χώρα-, καμία βιώσιμη λύση δε θα προκύψει ποτέ. Τα προβλήματα παραμένουν όσο δεν κάνεις κάτι για να τα λύσεις.

Ακριβώς! Έχεις δίκιο.

Είχα μια μακρά συζήτηση με τον γιο μου που σπουδάζει φιλοσοφία. Πάντα είμαι θιασώτρια της ελευθερίας της έκφρασης.

Μου είπε, λοιπόν, τις προάλλες: «Υποστηρίζω τη λογική, η λογική έχει να κάνει με την κατανόηση. Η ελευθερία της έκφρασης πηγάζει από αυτή».

Χρησιμοποιείς τη μουσική με εξαιρετικό τρόπο, ιδίως προς το τέλος του φιλμ. Τι σηματοδοτεί η επιλογή της συγκεκριμένης σύνθεσης;

Είναι του Γιόχαν Γιόχανσον, ξέρεις.

Τον συνάντησα όταν ετοίμαζε την προτελευταία του ταινία στα Μπίτολα, στο Φεστιβάλ των αδελφών Μανάκια. Αυτό συνέβη πριν γίνει μεγάλο όνομα.

Μου έστειλε μουσική για να ακούσω. Ήταν τέλεια για το φιλμ μου, και τη χρησιμοποίησα κατόπιν άδειας από τον ατζέντη και τον μάνατζέρ του.

Είναι η φωνή, η ψυχή της Άσια. Η κινηματογραφική κάθαρση, η εύρεση της ευτυχίας για την οποία συζητούσαμε στην αρχή της κουβέντας μας.

Ποιος είναι ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος στον κόσμο; Εκείνη, γιατί βρήκε την ειρήνη της. Ίσως τώρα μπορέσει να «κατασκευάσει» τον εαυτό της.

Είμαι λάτρης του Σαράγεβο και των ανθρώπων του, και ανησυχώ πολύ για το μέλλον τους. Είναι μια πόλη που κι εσύ αγαπάς;

Απολύτως! Για μένα αυτή η ταινία είναι ένα ερωτικό ποίημα στο Σαράγεβο, και το Φεστιβάλ του Σαράγεβο ανέκαθεν με υποστήριζε πάρα πολύ.

Όταν κάποιος από τους χαρακτήρες λέει, «Λυπάμαι μονάχα για το Σαράγεβο», είναι η πιο προσωπική ατάκα της Έλμα. Μ’ αυτό το φιλμ επιστρέφω στις καταβολές μου, που είναι μια βοσνιακή ιστορία.

Είσαι ένας πολύ παθιασμένος και δραστήριος άνθρωπος. Πόσο δύσκολο ή συναρπαστικό είναι να διοχετεύεις αυτά τα χαρακτηριστικά σου στη δημιουργία ταινιών, κάτι που απαιτεί πειθαρχία και αυτοέλεγχο;

Ουφ, δεν έχω ιδέα!

«Πώς είναι να είσαι εσύ;» με ρώτησε πρόσφατα μετά από μια προβολή μια γυναίκα.

«Δυνατή! Είναι η στιγμή στη ζωή σου που συνειδητοποιείς και αποδέχεσαι ποια είσαι, που δίνεις στον εαυτό σου την άδεια να είναι αυτός ο οποίος είναι, θέλει να είναι, και επιλέγει να είναι. Είσαι η αρχή και το τέλος των πάντων», της απάντησα.

Ως γυναίκα, δεν είχα ποτέ την πλήρη αυτοπεποίθηση να είμαι ο εαυτός μου, γιατί μεγάλωσα σ’ αυτόν τον κόσμο, και στα Βαλκάνια. Χρειάστηκα, επομένως, περισσότερο χρόνο για να δώσω στον εαυτό μου αυτή την άδεια.

Βάζω πολλή ενέργεια στη δημιουργία ενός φιλμ, και ίσως περισσότερη στη διανομή  του, γιατί οι ταινίες μου είναι εγώ και οι συνεργάτες μου. Είναι, άρα, πολύ σημαντικό να τις υπερασπιζόμαστε. Πρέπει να λειτουργείς σαν στρατιώτης.

Τόσοι άνθρωποι μου έχουν δώσει μια χείρα βοηθείας, υπάρχει τόση ομορφιά στον κόσμο- το λιγότερο που που σου αναλογεί είναι να κάνεις το ίδιο.

Όταν πρόσφατα πήγα στο Κίεβο για την προβολή του φιλμ, με ρωτούσαν γιατί το έκανα.

Γιατί το έκανες;

«Ποιος θα το κάνει, αν όχι και εγώ;» τους απάντησα. Ένιωσα την ανάγκη να το μοιραστώ, να συζητήσουμε με τους συναδέλφους μου, να δείξω αλληλεγγύη. «Γιατί βομβαρδίζονται αυτοί και όχι εγώ;» δε σταμάτησα ν’ αναρωτιέμαι.

Ο πόλεμος είναι κάτι τόσο άδικο! Η διανομή, λοιπόν, είναι η πιο μεγάλη μας μάχη, για να δουν τις ταινίες μας οι νεότεροι, που δεν τις βλέπουν γιατί δεν τους εκπαιδεύουμε.

Η ομορφιά του σινεμά και αυτού που μπορεί να σου δώσει είναι τα πάντα, γι’ αυτό και είναι μια τόσο όμορφη τέχνη. Ανοίγει τόσες διεξόδους μέσα σου.

Όταν σταματάς να σκέφτεσαι, σταματάς και να υπάρχεις. Και ο κινηματογράφος είναι κομμάτι αυτής της διαδικασίας στοχασμού και ανάληψης ενεργητικού ρόλου.

Η συνέντευξη με την σκηνοθέτρια πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του 63^ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.

Ευχαριστώ θερμά τον Δημήτρη Κερκινό, υπεύθυνο του τμήματος Ματιές στα Βαλκάνια στην οποία συμμετείχε το φιλμ, για την πολύτιμη συμβολή του στον προγραμματισμό της.

Η ταινία της Τεόνα Στρούγκαρ Μιτέφσκα Ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος στον κόσμο προβάλλεται στο Διεθνές Διαγωνιστικό του 35^ου Πανοράματος Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου την Πέμπτη 24 Νοεμβρίου (κινηματογράφος Έλλη, 22:00).