Markéta Luskačová: «Πρωτίστως με ενδιαφέρει η συντροφικότητα των ανθρώπων»

75 χρονών σήμερα, η αειθαλής Markéta Luskačová είναι η σημαντικότερη εν ζωή εκπρόσωπος της τσεχικής φωτογραφίας τεκμηρίωσης. Με πολλή εγκαρδιότητα μάς ξεναγεί στον πολυδιάστατο φωτογραφικό -και όχι μόνο- κόσμο της.

Η αρχική ενασχόλησή σας με τη φωτογραφία σχετίζεται με την αποτύπωση θρησκευτικών παραδόσεων στη Σλοβακία που έχουν επιβιώσει, ιδίως στο χωριό Šumiac. Πότε την αντιληφθήκατε ως συνέχιση της διπλωματικής σας;

Το χρονολόγιο της πρώιμης δουλειάς μου από την Τσεχοσλοβακία ήταν διαφορετικό από αυτό που υπονοείς.

Ξεκίνησα να φωτογραφίζω προσκυνήματα στη Σλοβακία το 1964, ενώ ήμουν φοιτήτρια κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα.

Το 1967, ο καθηγητής κοινωνιολογίας, που γνώριζε τις φωτογραφίες μου από τη Σλοβακία από τα προηγούμενα τέσσερα χρόνια και τις εκτιμούσε πολύ, μου πρότεινε να γράψω ένα κείμενο για τις διασωθείσες θρησκευτικές παραδόσεις στη χώρα.

Αν περιλάμβανα φωτογραφίες από προσκυνήματα, θα μου επέτρεπαν να αποφοιτήσω.

Ήταν ξεκάθαρο πια ότι θα γινόμουν φωτογράφος κι όχι κοινωνιολόγος. Ενώ έγραφα τη διπλωματική μου, ήδη σπούδαζα φωτογραφία στη FAMU, κι ο καθηγητής μου ονειρευόταν ένα νέο γνωστικό αντικείμενο, την κοινωνιολογική φωτογραφία. 

Η σειρά Pilgrims δεν έγινε για να εικονογραφήσει τη διπλωματική μου, υφίστατο ανεξάρτητα, και χρησιμοποιήθηκε ως εικονογράφησή της. Και ναι, συνέχισα αυτή τη σειρά μετά την αποφοίτηση.

Περαιτέρω σύγχυση προέκυψε όταν το 1983 το Μουσείο Βικτόρια και Άλμπερτ εξέθεσε τη σειρά αυτή (1964-1971) μαζί με εκείνη από το ορεινό χωριό Šumiac (1967-1974) και εξέδωσαν τον κατάλογο με τον τίτλο Pilgrims.

Μόνο φέτος, όταν εκτέθηκε η πρώιμη δουλειά μου στην Tate Britain, κατέστησα σαφές πως επρόκειτο για δύο διαφορετικές δουλειές.

Είστε η πρωτοπόρος της τσεχικής φωτογραφίας τεκμηρίωσης. Πώς ερμηνεύετε τη σχετική απουσία γυναικών φωτογράφων στην πρώην Τσεχοσλοβακία; Αλληλεπιδρούσατε προσωπικά και καλλιτεχνικά με τους άντρες ομότεχνούς σας;

Όχι, δεν είμαι πρωτοπόρος στην τσεχική φωτογραφία τεκμηρίωσης, και οι γυναίκες δεν υπήρξαν απούσες.

H Dagmar Hochová, που ήταν μια γενιά μεγαλύτερη και πέθανε το 2012, ήταν πολύ διάσημη στη χώρα. Ο Josef Koudelka την κατονομάζει ως μία από τις τρεις γυναίκες στις οποίες έδειχνε και με τις οποίες συζητούσε τη δουλειά του.  

Τώρα υπάρχουν γυναίκες φωτογράφοι όπως η Dana Kyndrová, η Jolana Havelková, η Andrea Lhotáková.

Όσον αφορά στους άντρες φωτογράφους, υπήρξα φίλη με τον Josef Sudek, τον Josef Koudelka και τον Pavel Dias, λιγότερο γνωστό έξω από τη χώρα μας, καθώς και με άλλους.

Είχατε την ευκαιρία να καταγράψετε επίσης τη σοβιετική εισβολή στην Πράγα. Θα πρέπει να υπήρξε ένα αρκετά επικίνδυνο και συναρπαστικό εγχείρημα ταυτόχρονα. Έτσι είναι;

Το να φωτογραφίσω την εισβολή στην Πράγα από το σοβιετικό στρατό και το στρατό του Συμφώνου της Βαρσοβίας το 1968 ήταν κατά κάποιο τρόπο επικίνδυνο. Πάντα είναι το να φωτογραφίζεις τον πόλεμο. Σε καμία περίπτωση συναρπαστικό, όμως.

Ήμουν ανείπωτα θλιμμένη και μπερδεμένη. Η εισβολή έβαλε ένα απότομο τέλος στο πολιτικό μας πρόγραμμα με τον τίτλο «σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο», τερματίζοντας βίαια την καλή περίοδο της Ιστορίας μας. 

Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του ’70 και του ’80 η δουλειά σας ήταν απαγορευμένη στην Τσεχοσλοβακία. Σας εξόργισε ή σας πίκρανε αυτό;

Δε με θύμωσε που δεν μπορούσα να εκδώσω τις φωτογραφίες μου εκεί. Μετά τη σοβιετική εισβολή πολλοί άνθρωποι δεν μπορούσαν να εκδώσουν τη δουλειά τους -οι καλύτεροι στη χώρα-, κι έτσι είχα καλή παρέα.

Ούτε μπορούσα να νιώθω πίκρα, καθώς συνέβαιναν πολύ χειρότερα πράγματα εκείνη την περίοδο.

Οι φωτογραφίες σας από τις αγορές του Λονδίνου συγκαταλέγονται στις πιο γνωστές και αγαπημένες σας. Ανακαλύψατε τυχαία αυτές τις αγορές;

Ήμουν νεοαφιχθείσα μετανάστρια από την κεντρική Ευρώπη. Ξεκίνησα να καταγράφω το χρονικό των υπαίθριων αγορών του Λονδίνου ενώ ψώνιζα εκεί.

Με συγκίνησε το ψυχικό σθένος, το πείσμα και το χιούμορ, ο αγώνας εμπόρων και πελατών εξίσου να επιβιώσουν στην πόλη, ενώ κι εγώ η ίδια προσπαθούσα να επιβιώσω. 

Χρονολογούμενη από το 1976-77, η σειρά σας για τους άστεγους στο Λονδίνο ανήκει στις πιο κοινωνικά ευαίσθητες και δυνατές ολόκληρου του έργου σας, κουβαλώντας ακόμα ακόμα μια επώδυνη επικαιρότητα. Συμφωνείτε;

Είναι να καλό που μου λες πως βρίσκεις τις φωτογραφίες μου από άστεγους ανθρώπους επώδυνα επίκαιρες. Νομίζω ότι είναι ακόμα ωμές. Ήθελα να μάθω πώς συνέβη να καταλήξουν γύρω από εκείνη τη φωτιά.

Στεκόμουν εκεί μαζί τους γύρω από τη φωτιά, ακούγοντας τις ιστορίες τους, με την κάμερά μου στο λαιμό, αλλά χωρίς να τραβάω φωτογραφίες για πολύ καιρό. Μια μέρα μου πρότειναν να τους τραβήξω. Δε βούτηξα αυτές τις φωτογραφίες, μου δόθηκαν.

Η πιο πρόσφατη δουλειά σας, To Remember - London Street Musicians 1975-1990, αυτοέκδοση του 2016, είναι ένα είδος φόρου τιμής στους πλανόδιους μουσικούς από το Λονδίνο. Τι σας προσελκύει στους μουσικούς του δρόμου;

Υποθέτω τα πρόσωπά τους, τόσο πολλά είναι γραμμένα σε αυτά. Και μια ορισμένη αντίφαση: συχνά ήταν κι οι ίδιοι πολύ μοναχικοί, αλλά η μουσική ελάττωνε τη μοναξιά των ανθρώπων στο δρόμο, τη δική μου μοναξιά.

Κι η μουσική τους- ακόμα και μια κακή μουσική είναι καλύτερη από καθόλου μουσική. 

Στιλιστικά, προτιμάτε να φωτογραφίζετε σε ασπρόμαυρο, παρόλο που -σε κάποιες περιπτώσεις- έχετε πειραματιστεί με το έγχρωμο. Πώς και δεν έχετε επεκτείνει τη χρήση του έγχρωμου στη δουλειά σας; Αισθάνεστε πιο σίγουρη με το ασπρόμαυρο;

Δεν είναι ζήτημα αυτοπεποίθησης ή έλλειψής της. Νομίζω ότι στα περισσότερα θέματά μου ταιριάζει το ασπρόμαυρο.

Για τα καρναβάλια το έγχρωμο είναι ταιριαστό, γι’ αυτό και τα φωτογραφίζω έτσι, αλλά -ειλικρινά- και σε ασπρόμαυρο.

Τι σας συναρπάζει στα καρναβάλια, παρεμπιπτόντως;

Πρωτίστως με ενδιαφέρει η συντροφικότητα των ανθρώπων, κάτι τόσο σπάνιο στις μέρες μας.

Στην Τσεχοσλοβακία τα καρναβάλια ήταν απαγορευμένα ή τα διέκοπταν κάθε φορά που οι καιροί ήταν κακοί στη χώρα: τον προηγούμενο αιώνα επί Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, κι έπειτα όταν οι Ναζί κατέλαβαν την Τσεχοσλοβακία το 1939.

Κατόπιν, τα σταμάτησαν οι κομμουνιστές όταν ανήλθαν στην εξουσία το 1948, θεωρώντας τα μέρος του χριστιανικού ημερολογίου. Οι χριστιανικοί εορτασμοί υφίσταντο καταπίεση στη διάρκεια της κυριαρχίας τους. 

Όταν η δημοκρατία επέστρεψε στη χώρα μετά το 1989, τα καρναβάλια ξανάρχισαν με αργούς ρυθμούς.

Ίσως ως επιβεβαίωση της εθνικής μας ταυτότητας, της κοινής κληρονομιάς, της παλιάς παράδοσης συντόμευσης των μακρών και δύσκολων χειμώνων, φέρνοντας λίγο κέφι σε μια δύσκολη εποχή του χρόνου.

Αποτελούν επίσης μια απλή χαρά, το ότι οι άνθρωποι μπορούν να γιορτάζουν μαζί χωρίς λογοκρισία.

Σε ποιο βαθμό έχει αλλάξει ανά τις δεκαετίες η φωτογραφία ως μέσο, ιδίως με τη σταδιακή είσοδο της ψηφιακής τεχνολογίας;

Όλος ο κόσμος φωτογραφίζει στις μέρες μας, δε με ανησυχεί αυτό! 

Πριν από μερικούς μήνες ολοκληρώθηκε μια πλήρης αναδρομική έκθεση στη δουλειά σας στην Tate Britain. Τη νιώσατε ως εορτασμό και σύνοψη μιας σταδιοδρομίας δεκαετιών στο πεδίο της φωτογραφίας;

Αισθάνθηκα πολύ ευτυχής όταν η Tate Britain μου έκανε αυτή την πρόταση. Είμαι 75 χρονών φέτος. Η έκθεση στην Tate και η θετική ανταπόκριση σε αυτή με έκανε να δουλεύω σε 24ωρη βάση.

Εντός του δεύτερου μισού του 2019 πρόκειται να κυκλοφορήσει το λεύκωμά μου με τις φωτογραφίες στην παραλία και η σχετική έκθεση συνεχίζεται στο Martin Parr Foundation μέχρι τις 5 Οκτωβρίου.

Ταυτόχρονα δουλεύω πάνω σε ένα φωτογραφικό λεύκωμα για τις αγορές του East End, που ελπίζω να εκδοθεί το 2020.

Υπάρχουν ακόμα πολλά να κάνω!

Περισσότερες πληροφορίες για την Markéta Luskačová και τη δουλειά της μπορείτε να αναζητήσετε στο προσωπικό της site.