Γιαβούζ Εκιντζί: «Η πραγματική αιχμαλωσία ενός συγγραφέα ξεκινά με την αυτολογοκρισία»

Αρχαίοι μύθοι και ευρηματική μυθοπλασία, ο Καβάφης κι ο Μπέκετ «συναντιούνται» στο αντιπολεμικό, υπαρξιακό μυθιστόρημα του κουρδικής καταγωγής συγγραφέα Γιαβούζ Εκιντζί Πότε! Πότε! Μια μέρα.

Με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Τόπος το Μάρτιο κουβεντιάζουμε με τον συγγραφέα για τον άνθρωπο, την πολιτική, τη λογοτεχνία, την ποίηση και, αναπόφευκτα, για την πανδημία.

Γεννήθηκες σε μια αγροτική κουρδική οικογένεια στην πόλη Μπατμάν της νοτιοανατολικής Τουρκίας, κάτι εμφανές στη γήινη ποιότητα της γραφής σου. Σε ποιο βαθμό έχει επηρεάσει το περιβάλλον σου την κλίση σου; 

Και βέβαια η γεωγραφία επηρεάζει τον τρόπο σκέψης του ανθρώπου, τη σκοπιά από την οποία βλέπει τον κόσμο. 

Ο İbn-i Haldun[1] λέει πως «η γεωγραφία είναι πεπρωμένο». Αυτά που έχω ζήσει και αυτά που έχω δει έχουν επηρεάσει και εξακολουθούν να επηρεάζουν πολύ σοβαρά τον τρόπο σκέψης και την οπτική μου. 

Οι ήρωες που δημιούργησα και οι ιστορίες που αφηγήθηκα διαμορφώθηκαν μέσα από αυτή την οπτική γωνία. Εάν δεν είχα γεννηθεί και εάν δεν είχα μεγαλώσει και ζήσει εδώ, πιθανόν να αφηγούμουν πολύ διαφορετικές ιστορίες. Πιθανόν τότε να μην ήμουν εγώ.

Αρχαίοι μύθοι και ευρηματική, πολυφωνική μυθοπλασία συνυφαίνονται στο μυθιστόρημά σου Πότε! Πότε! Μια μέρα. Στόχευες κυρίως στην αποτύπωση της διαδρομής των καθημερινών Κούρδων ανά τους αιώνες; 

Το μυθιστόρημά μου διαδραματίζεται στην Κοιλάδα με τις Καρυδιές. Εκεί όπου η καταστροφή αναμένεται ανά πάσα στιγμή πίσω από τα βουνά. 

Οι κάτοικοι της Κοιλάδας με τις Καρυδιές δεν είναι ποτέ μόνο οι Κούρδοι! Οι κάτοικοι της Κοιλάδας με τις Καρυδιές είναι οι αθώοι άνθρωποι που περιμένουν τους βαρβάρους την περίοδο της Καταστροφής. 

Οι Γιαζίντι στη Συρία και το Ιράκ το 2015, οι Βόσνιοι στο κέντρο της Ευρώπης τη δεκαετία του ’90, οι Κούρδοι στη Χαλάμπια τη δεκαετία του ’80, οι Εβραίοι στη Γερμανία τη δεκαετία του ’40, οι Αρμένιοι στην Οθωμανική αυτοκρατορία το 1915. 

Oι Έλληνες, οι Αρμένιοι και άλλοι μη μουσουλμάνοι στην Κωνσταντινούπολη, στα γεγονότα της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου του ’55, και ακόμα πιο πριν οι ιθαγενείς στην Αυστραλία και την Αμερική. 

Το αίσθημα του φόβου είναι οικουμενικό και ανθρώπινο. Σήμερα, και εμείς, όπως και οι άνθρωποι στην Κοιλάδα με τις Καρυδιές, περιμένουμε το φόβο να μας κυριεύσει στα σπίτια και στις πόλεις μας. 

Δε γνωρίζουμε ποιος είναι ο εχθρός, αλλά γνωρίζουμε πολύ καλά τι θα μας κάνει ο εχθρός αυτός. Όπως ένα ανθρώπινο πλάσμα έχει το DNA του, έτσι και οι ιστορίες έχουν επίσης το δικό τους DNA.

Το μυστικό του δεν είναι κρυμμένο μόνο στο σήμερα αλλά και στο παρελθόν. 

Σε ένα ποίημά του, ο Köroğlu[2] λέει: «Ποιος υπήρχε όταν εμείς δεν ήμασταν εδώ;»

Χρειαζόμαστε τη γνώση του παρελθόντος για να κατανοήσουμε το μέλλον. Οι στιγμές όπου αισθάνομαι τον ισχυρότερο δεσμό με την ιστορία της ανθρωπότητας είναι όταν διαβάζω θρύλους, μύθους, παραμύθια, καθώς και τα ιερά βιβλία. 

Ο τίτλος του βιβλίου σου προέρχεται από το εμβληματικό θεατρικό του Μπέκετ Περιμένοντας τον Γκοντό. Πώς επικοινωνεί μ’ αυτό, ακόμα κι υποσυνείδητα; 

Υπάρχει ένα θέμα για το οποίο κάθε συγγραφέας γράφει και ξαναγράφει. 

Σε μια συνέντευξή του ο Μάρκες λέει ότι πάντα γράφει για τη μοναξιά. Εγώ, μετά από πολλά χρόνια, έγραψα για την «αναμονή». 

Συνειδητοποίησα ότι περιστρεφόμουν γύρω από αυτή την κατάσταση όταν πριν από δύο χρόνια συμμάζεψα όλα μου τα βιβλία. 

Ο αρχικός τίτλος του μυθιστορήματος αυτού ήταν Περιμένοντας τους βαρβάρους. Φυσικά, ο λόγος που δεν έδωσα αυτόν τον τίτλο είναι το υπέροχο ποίημα του Καβάφη. Ανέφερα και το όνομα του Καβάφη στο μυθιστόρημα. 

Αλλά ο τίτλος του μυθιστορήματος άλλαξε με την πάροδο του χρόνου. Σε αυτό συνετέλεσε ότι υπήρχαν πολλά βιβλία που άρχιζαν με βαρβάρους, όπως και ότι με τον καιρό το παραμύθι κυριάρχησε του μυθιστορήματος. 

Η φωνή του Καβάφη ήταν πάντα στο αυτί μου κατά τη διάρκεια της συγγραφής. Ποτέ δεν έχω γράψει ποίηση, αλλά μου αρέσει να τη διαβάζω. Γράφοντας ένα μυθιστόρημα, διαβάζω πάντα ποίηση. 

Κι αυτό επειδή ανάμεσα στους λογοτέχνες, οι ποιητές είναι αυτοί που μπορούν να τα βάλουν ακόμη και με τον διάβολο[3] και χρειάζομαι πάντα τη μεγαλοφυΐα τους. 

Ο δεύτερος σημαντικός άξονας αυτού του μυθιστορήματος είναι το έργο Περιμένοντας τον Γκοντό του Σάμουελ Μπέκετ. Το μυθιστόρημα τελειώνει με τα λόγια του: «Πότε! Πότε! Μια μέρα». 

Η ατελείωτη αναμονή σε αυτό το συμβολικό έργο είναι παράλληλη με την ανήσυχη αναμονή στην Κοιλάδα με τις Καρυδιές. 

Πόσο δύσκολο ήταν κι είναι ακόμα να μεταφέρεις το μήνυμά σου ως άνθρωπος και συγγραφέας κουρδικού υποβάθρου στο πλαίσιο ενός αυξανόμενα καταπιεστικού κι ολοκληρωτικού καθεστώτος και μιας πολωμένης κοινωνίας; 

Ο Said Nursi[4] έχει πει: «Χωρίς ψωμί μπορώ να ζήσω, χωρίς ελευθερία όχι». 

Η Τουρκία, κάθε μέρα που περνάει, γίνεται ολοένα και πιο αυταρχικό κράτος. Τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι ελευθερίες, το δικαίωμα στη ζωή και το αίσθημα της δικαιοσύνης απειλούνται σοβαρά. Τα πεδία ελευθερίας γίνονται καθημερινά ολοένα και πιο στενά. 

Αυτά όμως συνέβαιναν και πριν από σαράντα χρόνια. Η λογοτεχνική Ιστορία της Τουρκίας είναι γεμάτη από φυλακισμένους συγγραφείς. Οι κρατήσεις, οι διώξεις, τα δικαστήρια είναι καταστάσεις με τις οποίες οι συγγραφείς είναι εξοικειωμένοι. 

Αν γινόταν μια σχετική λογοτεχνική ανθολογία, ο όγκος της θα διαμορφωνόταν στη φυλακή. Η συγγραφή, σε τέτοιες ακριβώς περιόδους, αποκτά σημασία. 

Κατά την άποψή μου, η πραγματική αιχμαλωσία, ακόμη και ο θάνατος ενός συγγραφέα, ξεκινά με την αυτολογοκρισία. Τότε είναι που παραδίδεται. Δεν μπορεί να παράξει. 

Νομίζω ότι η μεγαλύτερη απειλή για το σήμερα αλλά και για τα επόμενα χρόνια είναι η αυτολογοκρισία ενός συγγραφέα υπό την επίδραση της εξουσίας. Εγώ έχω μόνο έναν ρόλο: να γράφω. Δε δίνω στον εαυτό μου διαφορετικό ρόλο. 

Ως άνθρωπος έχω μία συνείδηση. Τον λογαριασμό με τη συνείδησή μου δεν την κάνω μόνο ως Κούρδος, ή μόνο ως συγγραφέας, αλλά ως άνθρωπος! 

Όταν ήμουν μόνο δεκαεπτά-δεκαοκτώ ετών, υπήρχαν δύο οργανώσεις στις οποίες είχα γίνει μέλος. Το πρώτο θεσμικό όργανο στο οποίο έγινα μέλος ήταν η Ένωση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. 

Το δεύτερο ήταν η Ένωση Εθελοντών Hasankeyf, η οποία προσπαθούσε να αποτρέψει τη λεηλασία του περιβάλλοντος και της Iστορίας. Δυστυχώς, δεν μπορέσαμε να σώσουμε την Ένωση Hasankeyf. 

Ακόμα και σήμερα, τα θέματα στα οποία είμαι πιο ευαίσθητος είναι το περιβάλλον, τα ανθρώπινα δικαιώματα και η ελευθερία έκφρασης. 

Οι άνθρωποι μερικές φορές περιμένουν να ενεργήσω και να μιλήσω ως πολιτικός. Ωστόσο, δεν είμαι πολιτικός. Είμαι συγγραφέας. Πρώτα απ’ όλα, γράφω μυθοπλασία. Δεν περιγράφω πολέμους ή σφαγές με τη μορφή μαρτυρίας ή ως πολιτικός. 

Προσπαθώ να καταλάβω και να εξηγήσω τις πληγές που προκαλούν αυτοί οι πόλεμοι, οι σφαγές και οι θάνατοι στην ανθρώπινη ψυχή.

Αφιερώνεις το μυθιστόρημά σου στον Mirza Ali. Ποιος είναι και τι σημαίνει για σένα; 

Ναι, το μυθιστόρημα το αφιέρωσα στον Mirza Ali. Ο Mirza Ali είναι ο γιος μου. Είναι η πηγή της ευτυχίας μου. Είναι τα πάντα για μένα. 

Πόσο εξοικειωμένος νιώθεις με την ελληνική λογοτεχνία και ποίηση του παρόντος και του παρελθόντος; 

Γνωρίζω πολύ καλά τα αρχαία ελληνικά κείμενα. Τα πιο σημαντικά ράφια της βιβλιοθήκης μου είναι γεμάτα από αυτά τα κείμενα. 

Διαβάζω και ξαναδιαβάζω τις τραγωδίες, τον Όμηρο, τον Ηρόδοτο, τον Αριστοτέλη. Κάθε χρόνο διαβάζω την Οδύσσεια του Ομήρου. 

Φυσικά, μεγάλοι ποιητές και συγγραφείς της ελληνικής λογοτεχνίας είναι πάντα κοντά μου - αν πρέπει να αναφέρω πρόχειρα μερικά ονόματα: 

Κωνσταντίνος Καβάφης, Γιώργος Σεφέρης, Γιάννης Ρίτσος, Οδυσσέας Ελύτης, Κώστας Βάρναλης, Νίκος Καζαντζάκης, Ρέα Γαλανάκη, Γεώργιος Βιζυηνός, Μενέλαος Λουντέμης, Ιωάννα Καρυστιάνη... 

Δυστυχώς, οι σύγχρονοι Έλληνες συγγραφείς και ποιητές δε μεταφράζονται αρκετά στα τουρκικά. Πριν από πολλά χρόνια διάβασα το βιβλίο που ετοίμασε ο φίλος μου, ο Άρης Τσοκώνας, Η ανθολογία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. 

Υπήρχαν κάποιοι πολύ καλοί συγγραφείς που μου άρεσαν, αλλά η συντριπτική πλειονότητα αυτών των συγγραφέων δεν έχει μεταφραστεί ακόμα στα τουρκικά. 

Ίσως οι μεταφράσεις αυτές αυξηθούν το επόμενο διάστημα. Έτσι ελπίζω τουλάχιστον- αυτές οι μεταφράσεις να αυξηθούν. 

Ο εκδοτικός οίκος Ιστός στην Κωνσταντινούπολη εκδίδει βιβλία στα τουρκικά, στα ελληνικά και μερικές φορές στα αγγλικά, και κάνει πολύ σημαντικό έργο στο θέμα αυτό. Παρακολουθώ με προσοχή τα βιβλία που εκδίδει. 

Φαίνεται, τέλος, ότι έχουμε εισέλθει στην αβέβαιη «εποχή» του κορονοϊού. Πώς νομίζεις ότι θα επηρεαστεί η συλλογική ανθρώπινη ψυχοσύνθεση; Nα αναμένεται αξιόλογη λογοτεχνία απορρέουσα από αυτή την εμπειρία; 

Ρώτησαν την ανθρωπολόγο Μάργκαρετ Μιντ ποιο ήταν το πρώτο σημάδι του πολιτισμού. Απάντησε: «Ένα σπασμένο και θεραπευμένο μηριαίο οστό». 

Στη φύση, κανένα ζώο δεν μπορεί να επιβιώσει μόνο του μέχρι να θεραπευτεί το σπασμένο οστό του.

Αν θεραπευτεί, σημαίνει ότι κάποιος έμεινε μαζί του και το φρόντισε. Από αυτό προκύπτει ότι ο πολιτισμός είναι να βοηθάς κάποιον σε δύσκολους καιρούς. Περνάμε δύσκολες στιγμές.

Είμαστε ενώπιον μιας επιδημίας που πλήττει ολόκληρο τον κόσμο. Είμαστε φοβισμένοι. Αισθανόμαστε την ψυχρή πνοή του θανάτου στην ψυχή, στο σώμα και στο σβέρκο μας. 

Περιμένουμε τον φόβο και τον θάνατο, όπως και στο μυθιστόρημα Πότε! Πότε! Μια μέρα.

Βρισκόμαστε επίσης στην αρχή μιας νέας εποχής. Πολλά από τα ανθρώπινα συναισθήματα θα δοκιμαστούν στις μέρες μας. Ελεημοσύνη, αλληλεγγύη, αντίσταση, αλληλοβοήθεια... 

Νομίζω ότι η ανθρωπότητα θα αντιμετωπίσει αυτή την κατάσταση, επειδή ο άνθρωπος είναι κατ’ ουσίαν καλός. Και πιστεύω στην ανθρωπότητα. Σήμερα, πρέπει να αφήσουμε όλες τις διαφορές μας και να δράσουμε από κοινού. 

Μαζί με αυτή την επιδημία, το πρώτο πράγμα που θα πεθάνει θα είναι η ιδέα του έθνους. Θεωρώ ότι το έθνος, ο εθνικισμός και η άνοδος των ακροδεξιών οργανώσεων θα μειωθούν με αυτή την επιδημία. 

Επειδή, όπως λέει ο Σενέκας: «Είμαστε κύματα της ίδιας θάλασσας, φύλλα του ίδιου δέντρου, άνθη του ίδιου κήπου». 

Η τέχνη και η λογοτεχνία θα τροφοδοτηθούν από αυτά. Οι μέρες αυτές που ζούμε θα γίνουν το θέμα πολλών μυθιστορημάτων και ταινιών. Κι αυτό επειδή η ανθρωπότητα βιώνει μια μεγάλη τραγωδία. 

Νομίζω ότι οι αναζητήσεις στη λογοτεχνία και την τέχνη θα αλλάξουν πολύ σοβαρά. Επειδή αυτή η επιδημία θα μας οδηγήσει στον άνθρωπο, θα μας κάνει να γίνουμε άνθρωποι.

Photo credit (Γιαβούζ Εκιντζί): Hermann Bredehorst.

Ευχαριστώ θερμά την Δήμητρα Αρκουμάνη από τις Εκδόσεις Τόπος για τη συνδρομή της στη διοργάνωση της συνέντευξης και την Βίκη Χριστοφορίδου για τη μετάφραση των απαντήσεων από τα τουρκικά, καθώς και για τις παραπομπές.

Το μυθιστόρημα του Γιαβούζ Εκιντζί Πότε! Πότε! Μια μέρα κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Τόπος σε μετάφραση της Νερίνας Κιοσέογλου.

[1] İbn-i Haldun (Ιμπν Χαλντούν 1332-1406): Άραβας ιστοριογράφος και ιστορικός που γεννήθηκε στην περιοχή της σημερινής Τυνησίας και θεωρείται ένας από τους πρόδρομους της σύγχρονης ιστοριογραφίας, κοινωνιολογίας και πολιτικής οικονομίας.

[2] Köroğlu Ruşen Ali (16ος αιώνας): Λαϊκός ποιητής, σύμβολο αγώνα και ελευθερίας.

[3] Η ακριβής τουρκική έκφραση που χρησιμοποιεί είναι «κάθονται στο τραπέζι του διαβόλου», με την οποία παινεύει τους ποιητές για τις ικανότητές τους.

[4] Bediüzzaman Said Nursî (1877-1960): Θεολόγος, συγγραφέας, στοχαστής και ιδρυτής του θρησκευτικού κινήματος Nur.