Aντρέι Κούρκοφ: «Η λογοτεχνία και η φύση είναι “αντικείμενα που κινούνται αργά”»

 

Στο βαθύ αντιπολεμικό του μυθιστόρημα Γκρίζες μέλισσες ο Αντρέι Κούρκοφ, ο σημαντικότερος σύγχρονος Ουκρανός συγγραφέας, εξιστορεί την «οδύσσεια» του 49χρονου μελισσοκόμου Σεργκέι διαμέσου μιας πληγωμένης, διαιρεμένης περιοχής.

Μια συζήτηση με τον Αντρέι Κούρκοφ με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου στα ελληνικά.

Έχουν περάσει τέσσερις και πλέον μήνες από την έναρξη της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία. Πώς καταφέρνεις να διατηρείς την ψυχική, ηθική και διανοητική σου ακεραιότητα υπό τέτοιες συνθήκες; Ποιανού πόλεμος είναι, τελικά;

Κατά τη διάρκεια της πρώτης εβδομάδας του πολέμου δεν μπορούσα να γράψω τίποτα και είχα παραλύσει στις σκέψεις μου, αν και καταλάβαινα τι συνέβαινε.

Χρειάστηκα δύο μέρες, σαρανταοκτώ ώρες, για να αποδεχτώ την πραγματικότητα αυτού του πολέμου.

Όταν άρχισα να γράφω για τον πόλεμο, ήρθα στα σύγκαλά μου και σταμάτησα να πίνω κρασί. Λατρεύω το κόκκινο κρασί, αλλά τώρα ήθελα να μείνω νηφάλιος.

Αυτός είναι ένας πόλεμος μεταξύ του παρελθόντος και του μέλλοντος, μεταξύ της ΕΣΣΔ και της ανεξάρτητης Ουκρανίας.

Ένας πόλεμος ανάμεσα σε δύο νοοτροπίες: την ουκρανική που αγαπά την ελευθερία του ατόμου και τη συλλογική ρωσική που αγαπά τη μοναρχία και την κυριαρχία.

Έχεις γεννηθεί σ’ ένα χωριό στην περιφέρεια του πρώην Λένινγκραντ. Επέλεξες, ωστόσο, να κατοικείς στο Κίεβο. Τι σε προσελκύει σ’ αυτή την πόλη;

Η οικογένειά μου μετακόμισε στο Κίεβο όταν ήμουν σχεδόν δύο χρονών και ο αδερφός μου εννιά. Μετακομίσαμε στης γιαγιάς μου που ζούσε στην πόλη και ήταν πολύ γνωστή γιατρός.

Το Κίεβο ήταν ανέκαθεν μαγικό για μένα και εξακολουθεί να είναι μέχρι σήμερα. Είναι η παλαιότερη πόλη της Ουκρανίας και της πρώην ΕΣΣΔ.

Είναι 1540 ετών, ενώ η Μόσχα μόλις 875. Στην πραγματικότητα, η Μόσχα χτίστηκε από τον πρίγκιπα του Κιέβου, Γιούρι Ντολγκορούκι, ο οποίος είναι θαμμένος στην πόλη. Ίσως αυτός είναι ένας ακόμα λόγος για τη ρωσική επιθετικότητα.  

Ανά τα χρόνια έχεις κάνει πολλές δουλειές, ανάμεσά τους και δεσμοφύλακας. Ποιo είναι το «ίχνος» που καθεμιά έχει αφήσει και γιατί τελικά αποφάσισες να αφοσιωθείς στη λογοτεχνία;

Ήθελα να γίνω συγγραφέας από τα δεκατρία μου.

Κάποιος μου είχε πει ότι οι συγγραφείς δε δουλεύουν, μένουν στο σπίτι και γράφουν. Αγάπησα αυτή την ιδέα. Άρχισα να γράφω ποιήματα στα εφτά, αστεία και διηγήματα στα δεκατρία-δεκατέσσερα και εκτενέστερες ιστορίες στα δεκαεφτά.

Αλλά έκανα πολλά διαφορετικά πράγματα στη ζωή μου.

Εργάστηκα σε μια υδρογεωλογική αποστολή, υπήρξα επιμελητής σε εκδοτικό οίκο, δημοσιογράφος, βιβλιοδέτης μαζί με τον αδερφό μου.

Λατρεύω την εκμάθηση νέων δεξιοτήτων και τώρα, με κάθε καινούριο μυθιστόρημα, λατρεύω το να μαθαίνω περισσότερα για τα όσα γράφω.

Πήγα στη Λιθουανία και πέρασα μια εβδομάδα -ή κάπου τόσο- προσπαθώντας να μάθω μελισσοκομία σε μια απομακρυσμένη πόλη στα σύνορα με τη Λετονία. Ήταν για τις Γκρίζες μέλισσες.

Aν και αυτοπροσδιορίζεσαι ως Ουκρανός, γράφεις στα ρωσικά. Σε έχει αυτή η επιλογή σου αποξενώσει από καθεμιά εκ των αντίστοιχων κοινοτήτων; Ή -σε κάθε περίπτωση- σου έχει προσφέρει ανεξαρτησία πνεύματος;

Όντως με αποξένωσε από τη Ρωσία και εισέπραξα πολύ οργισμένα σχόλια από τον ρωσικό Τύπο.

Μου δημιουργεί προβλήματα και με κάποιους Ουκρανούς διανοούμενους που δεν αποδέχονται το ότι μπορεί να γράφεται ουκρανική λογοτεχνία σε άλλη γλώσσα πλην της ουκρανικής.

Η ουκρανική λογοτεχνία, ωστόσο, γράφεται και υπάρχει σε πολλές γλώσσες: στα ρωσικά, στα κριμαιο-ταταρικά, στα γκαγκαουζικά, στα γίντις, στα ουγγρικά- στην Υπερκαρπαθία, όπου υπάρχουν πολλοί συγγραφείς οι οποίοι μιλάνε ουγγρικά.

Η Ουκρανία είναι μια πολυπολιτισμική χώρα, άρα και η λογοτεχνία της είναι πολυγλωσσική. Θα χρειαστεί χρόνος πριν μερικοί διανοούμενοι και κριτικοί κατανοήσουν και αποδεχτούν αυτό το γεγονός.

Συχνά σε συγκρίνουν με τον Μπουλγκάκοφ της όψιμης περιόδου- ακόμα και με τον Μουρακάμι. Πού εντοπίζεις τις αναφορές σου- λογοτεχνικές, πολιτισμικές, πολιτικές;

Οι αγαπημένοι μου συγγραφείς προέρχονται από διαφορετικές χώρες και εποχές.

Eίναι ο Κνουτ Χάμσουν, ο Αντρέι Πλατόνοφ, ο Δανιήλ Χαρμς, ο Φραντς Κάφκα, ο Κονσταντίν Βαγκίνοφ, ο Νικολάι Γκόγκολ, ο Χριχόρι Σκοβορόντα. Αλλά και οι Μπουλγκάκοφ και Έρενμπουργκ.

Ως νέος αγαπούσα την ιαπωνική κουλτούρα, μελετούσα μάλιστα ιαπωνικά.

Με ενδιέφερε η αντικομμουνιστική λογοτεχνία των Πολωνών μεταναστών, υπήρξα μάλιστα φίλος με την χήρα του σπουδαίου Πολωνοεβραίου διαφωνούντα συγγραφέα Σίμον Σέχτερ που ζούσε στο Λονδίνο.

Πολιτικά ήμουν πάντα φιλελεύθερος και ταυτόχρονα σαγηνευμένος από τη φυσιογνωμία του Νικίτα Χρουστσόφ. Τον έκανα χαρακτήρα σ’ ένα μυθιστόρημά μου.

Οι Γκρίζες μέλισσες εστιάζουν στον 49χρονο μελισσοκόμο Σεργκέι Σεργκέγιτς, κάτοικο της «γκρίζας ζώνης» στην Ανατολική Ουκρανία, η μόνη επιθυμία του οποίου είναι βοηθήσει τις μέλισσές του να συλλέξουν τη γύρη τους ειρηνικά.

Γιατί αποφάσισες να τοποθετήσεις το μυθιστόρημά σου σ’ αυτόν τον (σχεδόν) κυριολεκτικό και μεταφορικό ερημότοπο; Και γιατί ο βασικός πρωταγωνιστής είναι μελισσοκόμος;

Η γκρίζα ζώνη δημιουργείται από κάθε πόλεμο ο οποίος παγώνει. Στην Ουκρανία μέχρι τις 24 Φεβρουαρίου του 2022 η γκρίζα ζώνη είχε το ίδιο μήκος με την πρώτη γραμμή: 430 χιλιόμετρα.

Υπήρχαν δεκάδες χωριά και χιλιάδες άνθρωποι που παρέμεναν εκεί στα σπίτια τους, σε χωριά χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα, καταστήματα τροφίμων, φαρμακεία, αστυνομία και ιατρική βοήθεια.

Μέχρι να ξεκινήσω τη συγγραφή αυτού του μυθιστορήματος ήδη είχαν εκδοθεί περισσότερα από διακόσια βιβλία για τον πόλεμο στο Ντονμπάς, αλλά όλα αφορούσαν σε στρατιώτες και μάχες.

Αποφάσισα να δώσω φωνή στους πολίτες που για διαφορετικούς λόγους παρέμεναν στην εμπόλεμη ζώνη. Κανένας δε μιλούσε γι’ αυτούς τα προηγούμενα χρόνια.

Οι μελισσοκόμοι είναι πάντα ειρηνικοί και όχι επιθετικοί, και τους απασχολεί πιο πολύ η φύση παρά οι άνθρωποι. Συνήθως γίνονται αντιληπτοί ως σοφοί απ’ τους συγχωριανούς τους.

Ξέρουν τη ζωή των μελισσών, κι έτσι κατανοούν τους κανόνες της φύσης. Μοιάζουν κι οι ίδιοι με μέλισσες, συχνά δεν ενδιαφέρονται για την πολιτική και άλλα κοινωνικά ζητήματα. Έχουν τον καιρό να σκέφτονται γιατί ποτέ δε βιάζονται. Όπως οι μέλισσες.

Ένας μελισσοκόμος ως κεντρικός χαρακτήρας πιο πολύ θα στοχαζόταν για τον πόλεμο γύρω του παρά θα προέβαινε σε γρήγορες αποφάσεις. Έτσι σκέφτηκα.

Ο Σεργκέι κάπου αναλογίζεται ότι η ερημιά σε βοηθά να καταλάβεις τον εαυτό σου καλύτερα. Είναι κι η λογοτεχνία ένας πιο βαθύς τρόπος κατανόησης του εαυτού και των άλλων, είτε ατόμων είτε πολιτισμών; 

Ναι, η λογοτεχνία και η φύση είναι «αντικείμενα που κινούνται αργά», κι αυτό σου επιτρέπει να σταματάς, να σκέφτεσαι και να κατανοείς κάποιον. Εκτιμώ πλέον τις στιγμές κατά τις οποίες δεν τρέχω προς κάποια κατεύθυνση, όταν δε βιάζομαι.

Έχω σταματήσει να δίνω γρήγορες απαντήσεις ακόμα και σε όχι τόσο δύσκολες ερωτήσεις. Απολαμβάνω το να παίρνω τον χρόνο μου, κι αυτό με βοηθά να κάνω λιγότερα λάθη.

Η «οδύσσεια» του Σεργκέι διαμέσου γεωγραφικών, εθνικών και θρησκευτικών συνόρων λειτουργεί ως μια διεισδυτική, και κάποτε (σκοτεινά) χιουμοριστική ματιά σε μια βαθιά τραυματισμένη και διαιρεμένη περιοχή.

Ποια, κατά τη γνώμη σου, είναι η προϋπόθεση για τον τερματισμό αυτού του πολέμου;

Το «κουμπί» για να σταματήσει ο πόλεμος βρίσκεται στο Κρεμλίνο. Από εκεί προέρχεται ο πόλεμος.

Είναι το αποτέλεσμα του παλαιού ονείρου ενός ανθρώπου που θέλει να παραμείνει στα ιστορικά βιβλία ως κάποιος ο οποίος έκανε τη Ρωσία σπουδαία ξανά.

Θα συνεχιστεί ο πόλεμος αν αυτός ο άνθρωπος φύγει; Εξαρτάται από αυτόν που θα τον αντικαταστήσει.

Οι μηχανισμοί εξουσίας -ή άνθρωποι σε θέσεις εξουσίας- αποτυπώνονται κυρίως -και σωστά- εναλλάξ ως απαθείς, κυνικοί, καταπιεστικοί, ακόμα και σαδιστικοί. Είναι κι η δικιά σου σχέση με την εξουσία εξίσου έντονη και συγκρουσιακή;

Συχνά έχει υπάρξει έτσι, και κατά κάποιον τρόπο αισθάνθηκα κάπως άβολα πρόσφατα.

Αν κάποιος είναι εντελώς ανεξάρτητος και λέει και γράφει αυτό που πιστεύει χωρίς να σκέφτεται την αυτολογοκρισία, μπορεί να δημιουργηθούν προβλήματα τόσο έναντι μεμονωμένων ατόμων όσο και απέναντι σε επίσημους φορείς.

Στο τέλος του μυθιστορήματός σου ο Σεργκέι επιτέλους κατευθύνεται προς το σπίτι του. Τι θα μπορούσε να αποκληθεί «σπίτι» σε μια τόσο ταραγμένη, αβέβαιη, βίαιη εποχή;

Το σπίτι είναι εκεί όπου ένας άνθρωπος συνήθιζε να νιώθει προστατευμένος ή προστατεύεται τώρα. Αυτή η προστασία μπορεί να είναι πνευματική, φαντασιακή, υπάρχουσα μόνο στη σκέψη του.

Το να χάσεις, όμως, ένα τέτοιο σπίτι είναι για κάποιους ανθρώπους πιο επικίνδυνο από το να το αφήσεις πίσω σου και να γίνεις πρόσφυγας ή εκτοπισμένος.

Από τη Γαλλία, την Ουγγαρία και την Τουρκία, στη Ρωσία, την Ουκρανία και τις Η.Π.Α. ο φασισμός παραμένει ανησυχητικά παρών με διάφορους τρόπους, 77 χρόνια μετά την ήττα του.

Πώς ερμηνεύεις τη διαρκή απήχησή του και πώς νομίζεις ότι μπορεί να καταπολεμηθεί πιο αποτελεσματικά;

Ο φασισμός είναι στον αέρα- κι όχι μόνο στη Ρωσία.

Οι άνθρωποι που αρχίζουν να μισούν άλλους ανθρώπους, άλλες εθνοτικές ή θρησκευτικές ομάδες γρήγορα γίνονται δυσανεκτικοί.

Κατά συνέπεια μετατρέπονται σε φασίστες που νομίζουν πως διαδραματίζουν σπουδαίο ιστορικό ρόλο ή διαθέτουν κάποια άλλη υπερβολική αυτοαντίληψη.

Εντυπωσιάστηκα όταν ο Λαβρόφ ξεκίνησε να προβαίνει σε αντισημιτικές επισημάνσεις σε μια συνέντευξή του με τον ισπανικό Τύπο.

Ήταν ξεκάθαρο γι’ αυτόν ότι ο αντισημιτισμός είχε γίνει μια νέα «κανονικότητα». Και πριν απ’ αυτό κατηγορούσε τους Ουκρανούς πως διαπνέονταν από οξύ αντισημιτισμό.

Οι Γκρίζες μέλισσες είναι το τέταρτο βιβλίο σου που μεταφράζεται στα ελληνικά. Θα μπορούσες να κατονομάσεις μερικά ελληνικά μυθιστορήματα -ή και μόνο ένα- που έχεις διαβάσει τα τελευταία χρόνια και σ’ έχουν σημαδέψει;

Ξέρω την κλασική αρχαιοελληνική λογοτεχνία από τα φοιτητικά μου χρόνια, αλλά τελευταία διαβάζω αστυνομικά του Πέτρου Μάρκαρη τον οποίο γνωρίζω.

Το Νυχτερινό δελτίο και η Άμυνα ζώνης όχι μόνο είναι ψυχαγωγικά μυθιστορήματα, αλλά και δείχνουν την καθημερινότητα στην Ελλάδα, γεγονός που θεωρώ πολύ ενδιαφέρον και κατατοπιστικό.

Ευχαριστώ θερμά τον συγγραφέα για τον χρόνο του και την παραχώρηση της φωτογραφίας του που συνοδεύει την ανάρτηση.

Το μυθιστόρημα του Αντρέι Κούρκοφ Γκρίζες μέλισσες κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Καστανιώτη σε μετάφραση του Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη.

Η παρουσίασή του πραγματοποιείται την Παρασκευή, 1^η Ιουλίου, 20:00-21:00, στο πλαίσιο του 1^ου Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων (θέατρο «Μίκης Θεοδωράκης», πλατεία Κατεχάκη 8, Παλιό Λιμάνι), με τη συμμετοχή του συγγραφέα.