Hubert Sauper: «Το σινεμά είναι μια μορφή προφητείας»

 

Ένας παιχνιδιάρικος, τρυφερός και εξαιρετικά πολιτικός φόρος τιμής στην κουβανική ουτοπία, το βραβευμένο ντοκιμαντέρ του σημαντικού Αυστριακού σκηνοθέτη Hubert Sauper Επίκεντρο είναι μια πολυεπίπεδη δουλειά.

Κουβεντιάζουμε μαζί του με αφορμή την προβολή της ταινίας του στο πλαίσιο της online έκδοσης του 11^ου Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου της Αθήνας (16-26 Οκτωβρίου).

Ένιωσα το Επίκεντρο σαν ένα είδος φόρου τιμής στην κουβανική ουτοπία, ίσως ένα ρέκβιεμ σ’ αυτή. Αυτή ήταν η πρόθεσή σου;

Το εγχείρημα δεν ξεκίνησε κατ’ ανάγκη με την Κούβα κατά νου.

Η ιδέα ήταν ο εντοπισμός του τρόπου με τον οποίο η αφήγηση μιας αυτοκρατορίας ή ενός έθνους αναδύεται και πώς η ουτοπία ενός καινούριου κόσμου συγχρονίζεται με το κινηματογραφικό πλατό, που από μόνο του είναι ένα είδος ουτοπίας.

Κι η Κούβα;

Η Κούβα ήρθε στο μυαλό μου γιατί ανακάλυψα ότι η αμερικανική αυτοκρατορία γεννήθηκε de facto στην Αβάνα. Βεβαίως η ιδέα ήταν πολύ παλαιότερη και προέκυψε όταν οι Η.Π.Α. απελευθερώθηκαν από την ευρωπαϊκή αυτοκρατορία.

H Αβάνα ήταν de facto μια βορειοαμερικανική πόλη κατά κάποιον τρόπο, γιατί από την εισβολή των Η.Π.Α. στην πόλη αυτή έγινε ένα είδος αποικίας, ένα προτεκτοράτο.

Αποτελεί η Αβάνα μεταφορά για την υπόλοιπη Κούβα ή πρόκειται για κάτι εντελώς διαφορετικό;

Η Αβάνα είναι κάτι εντελώς διαφορετικό, μια εκλεπτυσμένη, δυτική πόλη. Ήταν, τουλάχιστον, όταν η αμερικανική μαφία βρισκόταν εκεί, κι ενώ τα φώτα έλαμπαν στην Αβάνα οι χωριάτες της ανατολικής Κούβας λιμοκτονούσαν.

Ήταν ήδη ένα νησί ακραίων αντιθέσεων. Για κάποιο λόγο, η Κούβα είναι ο παράδεισος του ιμπεριαλιστή, η φαντασίωση Ευρωπαίων και Αμερικανών.

Γιατί οι Αμερικανοί γοητεύονται τόσο πολύ από τα παλιά σπίτια, τα παλιά αυτοκίνητα; Γιατί πρόκειται για την ίδια τους την Ιστορία. Οι παλιές Σεβρολέτ δεν έχουν καθόλου να κάνουν με την Κούβα, αλλά με τις Η.Π.Α.

Είναι σαν ένα παράθυρο στον χρόνο για τις Η.Π.Α.

Συνεπώς το κυρίαρχο δυτικό, βορειοαμερικανικό βλέμμα είναι μια άλλη μορφή και έκφανση αποικιοποίησης και ιμπεριαλισμού.

Ακριβώς!

Κατάγεσαι από την Ελλάδα, άρα γνωρίζεις Ιστορία. Η αρχαιοελληνική αυτοκρατορία, για παράδειγμα, κατεύθυνε το βλέμμα της στην αιγυπτιακή, κι οι Ρωμαίοι προσπαθούσαν να μιμηθούν τους αρχαίους Έλληνες.

Στις μέρες μας οι Κινέζοι προσπαθούν να μιμηθούν τους Αμερικανούς. Πάντοτε μια αυτοκρατορία πεθαίνει και μια άλλη γεννιέται.

Αυτό το βλέμμα εκδηλώνεται και μέσω της φλογερής επιθυμίας να απαθανατιστούν στιγμιότυπα ανθρώπων, καταστάσεων, τοποθεσιών.

Ως ντοκιμαντερίστας είσαι κομμάτι αυτής της κουλτούρας. Αναμφίβολα με σαγηνεύει η παρακμάζουσα βιομηχανική δόξα της Αβάνας.

Ένα εργοστάσιο που στο παρελθόν παρασκεύαζε Coca Cola και τώρα καταρρέει είναι πιο σαγηνευτικό για ανθρώπους όπως εμείς από κάποιο που λειτουργεί στην εντέλεια.

Πάντως το δικό σου βλέμμα είναι πολύ πιο κριτικό και αναστοχαστικό, κι αυτό το διαφοροποιεί από το προαναφερθέν.

Το πρώτο πράγμα που έκαναν οι Ευρωπαίοι όταν έφτασαν στην Ιαπωνία ήταν να στείλουν έναν «στρατό» από φωτογράφους, για να φωτογραφίσουν τα πάντα: τις Γιαπωνέζες, τις κερασιές, το όρος Φουτζιγιάμα.

Οι Ευρωπαίοι έστελναν ζωγράφους στο Κονγκό, κι εκείνοι επέστρεφαν για να ζωγραφίσουν πανοράματα που έδειχναν πώς έμοιαζε η χώρα και οι κάτοικοί της. Έφεραν επίσης πίσω ζωντανούς Κονγκολέζους και τους επεδείκνυαν σε κλουβιά.

Σήμερα δε χρειάζεται να βάλεις τους Μασάι σε κλουβιά, αλλά να τους φωτογραφίσεις. Πρόκειται για το ίδιο αντανακλαστικό.

Περίγραψέ μου τη μέθοδό σου, τη διαδικασία της έρευνας, των γυρισμάτων, του μοντάζ.

Όλες αυτές οι διαδικασίες είναι κατά τη μέθοδό μου πολύ επικαλυπτόμενες.

Διεξάγω έρευνα, ταξιδεύω στο μέρος για το οποίο ενδιαφέρομαι, αρχίζω να φιλμάρω ερευνητικό υλικό που κάποιες φορές καταλήγει να περιληφθεί στην ταινία γιατί είναι μοναδικό.

Δουλεύεις, εξάλλου, πολύ μόνος σου ή με ολιγομελές συνεργείο.

Δουλεύω με μικρό συνεργείο όταν κάνω γύρισμα, αλλά με μεγάλο όταν πραγματοποιώ έρευνα. Προσπαθώ να κρατώ το τεχνικό κομμάτι στο απολύτως μίνιμουμ: ένας άνθρωπος με μια μικρή κάμερα και ένα μικρόφωνο στη μέση του πουθενά!

Η διαδικασία γυρίσματος ταινιών, ωστόσο, είναι πολύ νοητική, απαιτεί πολύ χρόνο και παρακάμψεις.

Οι άνθρωποι που γνωρίζεις καθ’ οδόν και που γνώρισες στην Κούβα σε βοηθούν να αναδιαμορφώσεις την πορεία σου;

Ήξερα ότι το Επίκεντρο θα ήταν μια πολύπλοκη ιστορία στην αφήγησή της, αλλά δεν ήθελα να φαντάζει ακαδημαϊκή. Οι ακαδημαϊκοί είναι βεβαίως σημαντικοί και διαβάζω αυτά που γράφουν, αλλά δε θέλω να τους βλέπω στις ταινίες μου.

Έπρεπε, λοιπόν, να βρω εναλλακτικούς τρόπους να κάνω ένα φιλμ. Τα παιδιά μιας ορισμένης ηλικίας είναι για μένα μια εκπληκτική έμπνευση.

Στην Κούβα, τα δεκάχρονα είναι εξαιρετικά πολιτικοποιημένα και βεβαίως ενδιαφέρονται γι’ αυτή την τρελή φιγούρα που συνιστώ για εκείνα.

Είναι σαν παιχνίδι.

Με συναρπάζει το πώς είναι, πώς διαποτίζονται από την καστρική προπαγάνδα. Θέλω όμως να δείξω ότι είναι πολύ περισσότερα από αυτό, έχουν πολύ βαθύ τρόπο σκέψης.

Τα αποκαλείς «μικρούς προφήτες». Γιατί «προφήτες», και ποιου πράγματος;

Για να τους δώσω αξία. Tο σινεμά είναι μια μορφή προφητείας, νομίζω, αλλά όχι με τη θρησκευτική έννοια. Δεν είχα κατά νου τον Μωάμεθ ή τον Ιησού. Είναι μια μορφή προφητείας κατά τον ίδιο τρόπο που επινοήθηκε ο Apollo 11.

Η διπλωματική σου τιτλοφορείται «Το φιλμ ως διαθήκη». Είναι ακόμα για σένα και διαθήκη;

Κάθε έργο τέχνης είναι ένα είδος διαθήκης.

Η διπλωματική μου αφορούσε στις τελευταίες ταινίες των Σιρίλ Κολάρ, Αντρέι Ταρκόφσκι και Γιόρις Ίβενς. Ήταν, αντιστοίχως, 30, 50 και 90 χρονών όταν τις έκαναν. Ο Ταρκόφσκι ήταν σχεδόν στην ηλικία μου, είμαι 54 τώρα.

Με ενδιέφερε, λοιπόν, ο τρόπος με τον οποίο το σινεμά διαμορφώνει την πραγματικότητα, περισσότερο ίσως από το πώς η πραγματικότητα διαμορφώνει το σινεμά.

Το Χόλιγουντ διαμορφώνει την ανθρωπότητα κατά αδιανόητο τρόπο. Γιατί ένα νεαρό παιδί στην Αβάνα θέλει εν μέσω μιας ζεστής νύχτας να κολυμπήσει σε μια πισίνα; Επειδή μια πισίνα συνδέεται με το Αμερικανικό Όνειρο, με το να είσαι εύπορος.

Αυτά τα παιδιά βρίσκονται στα «διασταυρούμενα πυρά» δύο φαντασιώσεων, του Αμερικανικού Ονείρου και της Κουβανικής Επανάστασης.

Έχοντας ταξιδέψει και διαμείνει στην Κούβα, πώς πιστεύεις ότι θα εξελιχθεί η κατάσταση στη χώρα σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο;

Όταν ξεκίνησα με το Επίκεντρο, εκτιμούσα αυτό που εκτιμούσαν όλοι, ότι όταν πέθαινε ο Κάστρο όλα θα άλλαζαν. Αυτό δε συνέβη. Για μένα αυτό ήταν δύσκολο, γιατί ως κινηματογραφιστής ήθελα να αποτυπώσω τον μετασχηματισμό μιας κοινωνίας.

Στην τελική, όμως, ήταν κάτι καλό, γιατί η ταινία αφορά σε κάτι πολύ ευρύτερο από την Κούβα.

Αφορά στο πώς λειτουργεί η συλλογική ψυχολογία του αποικιοκρατούμενου και του αποικιοκράτη, πώς η αφήγηση του αποικιοκράτη διαμορφώνεται μέσω του σινεμά, και αναδεικνύει την όλη συζήτηση περί του πραγματικού και μη πραγματικού.

Δεν μπορώ να κινηματογραφήσω την Κούβα ή την Αφρική έτσι, γιατί δεν υπάρχουν. Μπορώ να περιγράψω ένα μέρος μόνο βάσει του συνόλου των εμπειριών μου.

Το Επίκεντρο είναι πιο ήπιο, τρυφερότερο από άλλες δουλειές σου, αν και όχι λιγότερο συγκρουσιακό.

Αν έκανα άλλο ένα φιλμ για το ανατολικό Κονγκό και τη γενοκτονία, θα είχα καταρρεύσει. Έπρεπε, λοιπόν, να «αποδράσω» για λίγο από την Αφρική. Ξέρω υπερβολικά πολλά για κι έχω δει υπερβολικά πολλά εκεί πια.

Στην Κούβα, πάντως, δεν ήρθα σωματικά αντιμέτωπος με τη γενοκτονία ή τον πόλεμο.

Μιας κι η ταινία προβάλλεται στο πλαίσιο του 11^ου Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου της Αθήνας, πώς αντιλαμβάνεσαι τον πειραματισμό στο σινεμά;

Εσύ ως θεατής είσαι ο τελικός σκηνοθέτης. Το φιλμ γράφεται τέσσερις φορές: την πρώτη στο χαρτί, τη δεύτερη με την κάμερα, την τρίτη μέσω του μοντάζ και την τέταρτη στο μυαλό και την καρδιά του θεατή.

Υπάρχει, επομένως, πάντα αυτή η διαλεκτική ανάμεσα στον δημιουργό και τον δέκτη/ «αναγνώστη» μιας ταινίας. Η διαλεκτική πάντα προωθείται. Κάποια τωρινά φιλμ θυμίζουν ταινίες του ’50, άλλα είναι πιο σύνθετα αφηγηματικά.

Νομίζω ότι είμαι κομμάτι του δεύτερου ρεύματος, και είμαι πολύ ευτυχής που άνθρωποι όπως εσύ «διαβάζουν» και νιώθουν τη δουλειά μου όπως θα ήθελα να βιωθεί και να «διαβαστεί».

Πολλά απ’ όσα κάνω είναι για να σου δώσω την ευκαιρία να ταξιδέψεις διανοητικά.

Ευχαριστώ θερμά τις Ευάννα Βενάρδου και Νίνα Βελιγράδη από το τιμ του 11^ου Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου της Αθήνας για την πολύτιμη συνδρομή τους στη διοργάνωση της συνέντευξης.

Το ντοκιμαντέρ του Hubert Sauper Επίκεντρο προβάλλεται στο πλαίσιο του Διεθνούς Διαγωνιστικού της διαδικτυακής εκδοχής του 11^ου Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου της Αθήνας (16-26 Οκτωβρίου).