Χουάν Βιγιόρο: «Γράφουμε την ιστορία του κόσμου για να αντέξουμε αυτό που συνέβη»

 

Ο ρόλος του μάρτυρα στη θρησκεία, στη δικαιοσύνη και στην προσωπική ζωή βρίσκεται στην «καρδιά» του πολυεπίπεδου μυθιστορήματος του Μεξικανού Χουάν Βιγιόρο, ενός από τους κορυφαίους Λατινοαμερικανούς λογοτέχνες, Ο μάρτυρας.

Συνομιλώντας με τον συγγραφέα με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Κουκκίδα.

Συνιστά, κατ’ εσάς, ο Μάρτυρας μια μεξικανική εκδοχή της ομηρικής Οδύσσειας, όπου τη θέση του Οδυσσέα καταλαμβάνει ο κεντρικός χαρακτήρας, Χούλιο Βαλδιβιέσο, και της Ιθάκης το Μεξικό - πραγματικό και επινοημένο, παρελθοντικό και παροντικό;

Ποια είναι η συνειδητή ή υποσυνείδητη συνάφειά του με το αρχαιοελληνικό κείμενο;

Η παρουσία της Οδύσσειας είναι ουσιώδης για κάθε άνθρωπο που βιώνει έναν ξεριζωμό. Μάλιστα, οι γιατροί μιλούν για το «Σύνδρομο του Οδυσσέα» προκειμένου να αναφερθούν στη νοσταλγία για τον τόπο καταγωγής.

Ο ήρωάς μου, ο Χούλιο Βαλδιβιέσο, λείπει πάνω από είκοσι χρόνια από το Μεξικό τη στιγμή που αποφασίζει να επιστρέψει σε αυτό.

Υπό αυτή την έννοια, έρχεται αντιμέτωπος με το θέμα που πραγματεύεται ο Όμηρος. Εμείς οι Μεξικάνοι δε διαθέτουμε κουλτούρα μετανάστευσης, πέρα από όσους καταλήγουν στις ΗΠΑ για οικονομικούς λόγους.

Ο Χούλιο Βαλδιβιέσο αποτελεί εξαίρεση. Έχει παραμείνει με τη θέλησή του μακριά από τη χώρα του και πρέπει τώρα να γυρίσει σε μια πατρίδα η οποία, μέχρι κάποιο βαθμό, δεν είναι πλέον δική του, καθώς έχει περάσει πολύ καιρό μακριά της.

Η έννοια της μαρτυρίας -στο επίπεδο της προσωπικής (και όχι μόνο) ζωής του Χούλιο, στο πεδίο της δικαιοσύνης και της θεολογίας- κατέχει κυρίαρχη θέση στο μυθιστόρημά σας.

Αποτελεί η λογοτεχνία ένα είδος μαρτυρίας; Κι αν ναι, ποιου και προς ποιον;

Η ερώτησή σας είναι θεμελιώδης για το συγκεκριμένο μυθιστόρημα.

Σύμφωνα με τη νομική επιστήμη, υπάρχουν κανόνες οι οποίοι προσδιορίζουν ποιος μπορεί να θεωρηθεί αξιόπιστος μάρτυρας σε μια δίκη.

Αν πρόκειται για συγγενή του θύματος, ή κάποιον ο οποίος ήταν μεθυσμένος όταν έλαβε χώρα το συμβάν ή για ένα άτομο που χρησιμοποιεί γυαλιά αλλά δεν τα φορούσε τις επίμαχες στιγμές, η μαρτυρία του χάνει την αξία της.

Στη λογοτεχνία είναι πιο δύσκολο να καθορίσουμε τίνος η μαρτυρία είναι αληθινή.

Όλοι μας έχουμε προκαταλήψεις, πάθη που μας κάνουν υποκειμενικούς, προβλήματα νευρικής φύσεως τα οποία αλλοιώνουν όσα βλέπουμε.

Το μυθιστόρημά μου αποτελεί μια διερεύνηση της δυνατότητας να καταθέσουμε μια αληθινή μαρτυρία για τα γεγονότα.

Έπειτα είναι κι η ποίηση, κυρίως εκείνη του Ραμόν Λόπες Βελάρδε, που προβάλλει ως άλλος πρωταγωνιστής, αντιφατικός και ζωτικός συνάμα. Αποτελεί αντίβαρο, αντίδοτο, καταφύγιο ίσως;

Ο Λόπες Βελάρδε είχε μια μυθιστορηματική ζωή.

Πέθανε στα τριάντα τρία του, χωρίς να έχει δει τη θάλασσα, χωρίς να έχει δικό του ρολόι, χωρίς να είναι ιδιοκτήτης κανενός σπιτιού.

Αγάπησε τέσσερις γυναίκες, ανταποκρίθηκαν και οι τέσσερις στον έρωτά του, καμία ωστόσο δε θέλησε να τον παντρευτεί, ενώ όλες πέθαναν ανύπαντρες. Μη μου πείτε ότι δεν πρόκειται για μυθιστορηματικό υλικό!

Επιπλέον είναι ο πιο γνωστός και πιο πολυδιαβασμένος ποιητής στο Μεξικό. Στο εξωτερικό δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση, με εξαίρεση τον Μπέκετ ο οποίος τον μετέφρασε στα αγγλικά και τον Μπόρχες που ήξερε τα ποιήματά του απέξω.

Με ενδιέφερε πολύ να ενσωματώσω τον «εθνικό ποιητή» μας στην πλοκή, όχι μόνο εξαιτίας της σπουδαιότητάς του, προκειμένου να εκφραστεί ο μεξικάνικος συναισθηματισμός, αλλά και εξαιτίας της ασυνήθιστης ζωής του.

Στη βιογραφία του υπάρχει ένα κενό κάποιων ημερών, κατά τις οποίες κανείς δε γνωρίζει τι έκανε. Φαντάστηκα αυτές τις ημέρες στον Μάρτυρα.

Τέλος, ήθελα να γράψω όχι μόνο για τον ποιητή, αλλά και για τους αναγνώστες του, για τον κόσμο που τον απαγγέλλει από μνήμης και του αποδίδει ιστορίες οι οποίες πιθανότατα είναι αναληθείς.

Ένα από τα πρόσωπα που υπερερμηνεύει τους στίχους τους είναι ένας ιερέας ο οποίος πιστεύει βαθιά ότι ο Λόπες υπήρξε άγιος και ότι η απόδειξη των θαυμάτων του βρίσκεται στα ποιήματά του.

«Η τηλεόραση δεν ανήκει στον κλάδο της κουλτούρας, αλλά της νευρολογίας», αποφαίνεται ο Δονασιάνο δηκτικά για τον αντίποδα της ποίησης, που επίσης «ανατέμνεται» στον Μάρτυρα.

Μάλλον αποστρέφεστε την τηλεόραση, έτσι δεν είναι;

Εγώ δεν την αποστρέφομαι καθόλου.

Ο Δονασιάνο ανήκει σε εποχή παλαιότερη των ΜΜΕ και του φαίνεται φριχτό το γεγονός ότι ο εγκέφαλος δέχεται τόσο πολλά ηλεκτρονικά ερεθίσματα (φανταστείτε και να είχε γνωρίσει και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης!)

Ένα από τα θέματα που πραγματεύεται ο Μάρτυρας είναι ο τρόπος με τον οποίο αναπαριστούμε την πραγματικότητα, πώς πλάθονται οι μύθοι, πώς αφηγούμαστε την Ιστορία, και η τηλεόραση έχει παίξει καθοριστικό ρόλο σχετικά.

Επιστρέφοντας στο Μεξικό, ο Χούλιο Βαλδιβιέσο δέχεται την πρόταση να αναλάβει ρόλο συμβούλου σε μια ιστορική τηλεοπτική σειρά.

Και ας λάβουμε υπόψη μας εδώ ότι αυτός ο τρόπος, οι τηλεοπτικές σειρές, αποτελούν το πλέον δημοφιλές μέσο διάδοσης των γεγονότων.

O Χούλιο, πάντως, σίγουρα αποστρέφεται τους Supertramp - που συνηχούν παράδοξα με τον Trump! Αντικατοπτρίζουν την κενότητα, τη ρηχότητα και τη φτήνια της κυρίαρχης βορειοαμερικανικής κουλτούρας;

Πράγματι, ο Χούλιο μισεί τους Supertramp, όχι όμως τόσο για την ίδια τη μουσική τους, όσο επειδή του θυμίζουν μια δραματική στιγμή της ζωής του, τη στιγμή που έγινε λογοκλόπος, αντιγράφοντας τη διπλωματική του εργασία.

Σε κάποιες περιπτώσεις, αντί να κατηγορούμε τους εαυτούς μας για τα λάθη που διαπράττουμε, μεταθέτουμε την οργή μας σε άλλο πράγμα.

Οι Rolling Stones ή οι Pink Floyd είναι πανίσχυροι αντίπαλοι. Χρειαζόμουν ένα συγκρότημα λιγότερο ισχυρό, ανώδυνο, λίγο επιφανειακό, με ένρινες φωνές...

Πολλοί/ές ριζοσπαστικά σκεπτόμενοι/ες ανά τον κόσμο θαυμάζουν το κίνημα των Ζαπατίστας, το οποίο εξακολουθεί να βάλλεται από κράτος, καρτέλ και παραστρατιωτικές οργανώσεις, και επιδεικνύουν την αλληλεγγύη τους σ’ αυτό.

Εσείς πώς το προσεγγίζετε;

Είναι ό,τι πιο σημαντικό έχει συμβεί στο Μεξικό τα τελευταία τριάντα χρόνια.

Χάρη στους Σαπατίστας το θέμα των αυτοχθόνων μπήκε στην ατζέντα της μοντερνικότητας.

Όταν εγώ ήμουν παιδί, έμαθα στο σχολείο ότι οι Αζτέκοι και οι Ίνκας του παρελθόντος ήταν θρυλικοί και ως απόδειξη είχαμε τις πυραμίδες και τους θησαυρούς που γέμιζαν τα μουσεία, κανείς, ωστόσο, δε μιλούσε για τους αυτόχθονες του παρόντος.

Το κίνημα των Σαπατίστας απέδειξε πως η κληρονομιά των αυτοχθόνων εξακολουθεί να είναι ζωντανή και ότι, σε μεγάλο βαθμό, το μέλλον μας εξαρτάται από αυτήν.

Στάθηκα κοντά στο κίνημα των Σαπατίστας από την αρχή, ενώ ο πατέρας μου είναι θαμμένος στο Καρακόλ δε Οβεντίκ (“caracol” de Oventik), επομένως το όλο θέμα σημαίνει πολλά για μένα.

«Σε τούτη την κοιμισμένη χώρα η κουλτούρα ταξιδεύει καλύτερα με κάρο», λέει κάπου αφοριστικά ο θείος του Χούλιο, Δονασιάνο, και «εδώ έχουμε δημοκρατία στις λαμογιές» ο Φραντσέσκο.

Είναι μια «κοιμισμένη χώρα», μια «δημοκρατία στις λαμογιές» το Μεξικό;

Ο Δονασιάνο ζει προσκολλημένος στο παρελθόν, γι’ αυτό εμπιστεύεται περισσότερο τα αργά πράγματα.

Πιστεύει ότι η προφορική παράδοση, οι ανεκδοτολογικές ιστορίες και οι φήμες έχουν μεγαλύτερη δύναμη από τις φευγαλέες ειδήσεις των μαζικών μέσων.

Από τη μεριά του ο Φραντσέσκο αντιλαμβάνεται ότι η χώρα είναι εξαρτημένη από τη διαφθορά και ότι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να ολοκληρώσεις μια διαδικασία είναι η δωροδοκία.

Πρόκειται για δυο κριτικές ματιές σε μια κατακερματισμένη πραγματικότητα που μοιάζει δίχως μέλλον.

Ο Χούλιο επιστρέφει στο Μεξικό το 2001, όταν το Θεσμικό Επαναστατικό Κόμμα βγαίνει για πρώτη φορά ηττημένο από τις εκλογές, έπειτα από εβδομήντα ένα χρόνια στην εξουσία.

Θεωρεί πως θα βρει μια χώρα ανανεωμένη, διαπιστώνει όμως ότι η δημοκρατική εναλλαγή, της οποίας ηγείται ένα συντηρητικό κόμμα, συνιστά ένα μυστήριο ταξίδι προς τα πίσω.

Επιπλέον, «μια μονάχα σημαντική γεωγραφική διαίρεση έχει: τα καρτέλ», σύμφωνα με τον «Βίκινγκ»;

Το μυθιστόρημα κυκλοφόρησε το 2004, δυο χρόνια προτού ο Φελίπε Καλδερόν εξαγγείλει τον παράλογο «πόλεμο κατά του ναρκεμπορίου» και η χώρα βυθιστεί στη βία.

Ο Μάρτυρας προοικονομεί το γεγονός ότι το οργανωμένο έγκλημα θα γίνεται όλο και πιο ισχυρό και υπονοεί πως η χώρα έχει ήδη μοιραστεί σε καρτέλ. Δυο χρόνια μετά όλοι μιλούσαν για το ίδιο θέμα.

Άλλαξε, τελικά, κάτι στην πολιτική κατάσταση της χώρας υπό την προεδρία του -παρουσιαζόμενου ως «αριστερού»- Λόπες Ομπραδόρ, σχεδόν έναν αιώνα μετά την ανακήρυξη της Μεξικανικής Ανεξαρτησίας;

Είναι πολύ αμφίβολο πως ο Λόπες Ομπραδόρ είναι αριστερός, δεδομένου ότι συμμάχησε με την Ευαγγελική Εκκλησία, τα συντηρητικά τμήματα των παραδοσιακών κομμάτων, τους διεφθαρμένους συνδικαλιστές ηγέτες, τους κυρίαρχους επιχειρηματίες της χώρας.

Ένα παράδειγμα: ο υπαίτιος για την εκλογική απάτη του 1988 είναι ο υπεύθυνος της Επιτροπής Ηλεκτρικής Ενέργειας.

Ο Λόπες Ομπραδόρ αντιτίθεται στους επιστήμονες, στον πολιτισμό, στον φεμινισμό, στο κάλεσμα για συμμετοχή των Σαπατίστας... Τίποτε από τα παραπάνω δεν είναι αριστερό.

Είναι ένας λαϊκιστής που προσπαθεί να διορθώσει τις καταχρήσεις των προηγούμενων κυβερνήσεων πολεμώντας τη διαφθορά, πράγμα που είναι θετικό, αλλά δεν αρκεί.

Χρειάζεται μια μοντέρνα δημόσια πολιτική για μια ανάπτυξη ισότιμη και οικολογικά βιώσιμη. Τέτοιου είδους προτάσεις λείπουν.

«Ιστορία δεν είναι αυτό που συμβαίνει, αλλά η θεραπεία που δεχόμαστε για την πραγματικότητα», υποστηρίζει ο Φέλιξ Ροβιρόσα. To συμμερίζεστε;

Πρόκειται μια μελαγχολική φράση, ειπωμένη από έναν πεσιμιστή, η οποία εντούτοις περιέχει μεγάλη δόση αλήθειας.

Η εξιστόρηση των γεγονότων δεν είναι ποτέ ουδέτερη. Γράφουμε την ιστορία του κόσμου για να περιγράψουμε αυτό που συνέβη, πάνω απ’ όλα όμως για να το αντέξουμε.

Ευχαριστώ ιδιαιτέρως την Ασπασία Καμπύλη για τη φροντισμένη μετάφραση των ερωτήσεών μου στα ισπανικά και των απαντήσεων του συγγραφέα στα ελληνικά.

Το μυθιστόρημα του Χουάν Βιγιόρο Ο μάρτυρας κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Κουκκίδα σε μετάφραση της Ασπασίας Καμπύλη.