Εμπρού Τζεϋλάν: «Ένα έργο τέχνης χωρίς ποίηση είναι σαν ένα πτώμα χωρίς πνεύμα»

Ηθοποιός, σκηνοθέτρια, φωτογράφος, σεναριογράφος, η Εμπρού Τζεϋλάν είναι ένας πολυτάλαντος άνθρωπος. Κουβεντιάζοντας μαζί της για τη φωτογραφία, την ποίηση, το σινεμά, τη σημερινή Τουρκία και την αναζήτηση νοήματος στη ζωή, με αφορμή την προβολή στις αίθουσες από τις 3 Ιανουαρίου της πιο πρόσφατης ταινίας του Νούρι Μπιλγκέ Τζεϋλάν Η άγρια αχλαδιά, της οποίας το σενάριο συνυπογράφει.

Ηθοποιός, σκηνοθέτρια, φωτογράφος, σεναριογράφος, είσαι όντως μια γυναίκα με πολλά ταλέντα και ιδιότητες. Γεννήθηκες σε οικογένεια με καλλιτεχνικό προσανατολισμό, γεγονός που συνέβαλε στην καλλιέργεια των ταλέντων σου, ή απλώς ακολούθησες το ένστικτό σου;

Ευχαριστώ! Δε γεννήθηκα σε καλλιτεχνική οικογένεια. Νομίζω, όμως, ότι πολλοί απρόβλεπτοι λόγοι ίσως έπαιξαν ρόλο στην άνθηση αυτού του ενδιαφέροντος και της αγάπης μου για την τέχνη και τη ζωή, συμπεριλαμβανομένων αρκετών χαρακτηριστικών της οικογένειάς μου.

Ο άνθρωπος είναι μια πολύ σύνθετη ύπαρξη, τόσο κοινωνικά όσο και ψυχολογικά. Είναι στ’ αλήθεια υπερβολικά δύσκολο να κατανοήσω τι τα προκάλεσε. Αλλά είμαι πολύ περίεργη για τη ζωή. Νομίζω πως ο πιο βασικός λόγος της ενασχόλησής μου με όλα αυτά είναι αυτή η αίσθηση της περιέργειας.

Σε τι ηλικία ξεκίνησες με τη φωτογραφία; Έλαβες επίσημη εκπαίδευση;

Το ενδιαφέρον μου για τη φωτογραφία προέκυψε όταν ήμουν περίπου δεκαπέντε χρονών. Με βοήθησε να συγκρατήσω την εφηβική επαναστατικότητα μέσα μου και να τη μετασχηματίσω σε παραγωγή. Τότε ανακάλυψα τον κινηματογράφο και έλαβα την πανεπιστημιακή μου εκπαίδευση σ’ αυτό το πεδίο. 

Υπάρχει κάτι βαθιά ποιητικό στο ανθρωποκεντρικό φωτογραφικό σου στιλ. Μιας και παραθέτεις Χέλντερλιν στο προσωπικό σου site, είναι, για σένα, η φωτογραφία η συνέχιση της ποίησης με άλλα μέσα; Απολαμβάνεις, επίσης, να διαβάζεις ποίηση;

Για μένα, η ποίηση είναι μια μορφή αντίληψης πέραν του ότι αποτελεί ένα λογοτεχνικό είδος. Είναι μια αντίληψη για τη ζωή. Η ποίηση αναζωογονεί το πνεύμα στο καθετί, διευρύνοντας, βελτιώνοντας, ακόμα και αναδημιουργώντας πράγματα. Η ποίηση είναι αυτό που κάνει τη ζωή αιώνια. Ένα έργο τέχνης χωρίς ποίηση είναι σαν ένα πτώμα χωρίς πνεύμα. Υφίσταται με μια παρουσία που είναι κενή νοήματος.

Διαβάζω ποιήματα, αλλά γενικά το κάνω σαν να διαβάζω κάτι φιλοσοφικό. Καταβάλλω διανοητική προσπάθεια να αντιληφθώ που κατατείνει το ποίημα. Έτσι, η ποίηση είναι για μένα μια εμπειρία η οποία δεν είναι μόνο διαισθητική, αλλά και γνωστική, και μου ανοίγει τα μάτια.

Το 1998 έγραψες και σκηνοθέτησες την πρώτη μικρού μήκους ταινία σου Kiyida, που έκανε πρεμιέρα στις Κάννες. Σε ποιο βαθμό υπήρξε η εμπειρία σου ως σκηνοθέτριας παρόμοια με εκείνη ως φωτογράφου;

Η μεγαλύτερη διαφορά ανάμεσα στον κινηματογράφο και τη φωτογραφία είναι ότι το σινεμά είναι μια τέχνη του «χρόνου». Εννοώ, είναι μια τέχνη που χτίζει τις «στιγμές» για να κατασκευάσει το χρόνο. Ο Αριστοτέλης ορίζει το χρόνο ως «μια γραμμή που συνδυάζει τις ατομικά αδιαίρετες στιγμές». Κάθε στιγμή που είναι τυπωμένη σε μια φωτογραφία συνδέεται με την άλλη, για να δημιουργηθεί κίνηση και χρόνος. 

Από τη στιγμή που εμπλέκεται ο χρόνος, ο χώρος, η πλοκή και η μυθοπλασία επίσης ακολουθούν- δυο κλάδοι τέχνης πολύ παρόμοιοι εξωτερικά, αλλά τόσο διαφορετικοί στο βάθος.

Για μένα, μια από τις βασικές διαφορές ανάμεσα στη φωτογραφία και το σινεμά είναι πως είσαι ολομόναχος όταν παράγεις φωτογραφίες. Γιατί, από τη φύση μου, νιώθω πιο κοντά στις μορφές τέχνης που μπορούν να επιτελεστούν μοναχικά. Όπως η ποίηση κι η φωτογραφία.

Ένα χρόνο νωρίτερα, το 1997, ήσουν υπεύθυνη για το σχεδιασμό παραγωγής της πολυαγαπημένης ταινίας του Νούρι Μπιλγκέ Τζεϋλάν Η μικρή πόλη. Αυτή ήταν η πρώτη σας συνεργασία; Ήσουν εξοικειωμένη με τη φωτογραφική και κινηματογραφική δουλειά του; Σε έχει επηρεάσει;

Ναι, συνάντησα τον Μπιλγκέ όταν γύριζε την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του Η μικρή πόλη. Σπούδαζα Κινηματογράφο στο Πανεπιστήμιο. Είχε προηγουμένως κάνει μία μικρού μήκους, αλλά ήταν η πρώτη δικιά μου κινηματογραφική εμπειρία. Νομίζω ότι η συνεργασία μας στο πλαίσιο αυτής της χαριτωμένης και ανιαρής δουλειάς είχε ενισχυτική επίδραση στη σχέση μας. Ήμασταν επηρεασμένοι από τα ίδια πράγματα. Με αυτό τον τρόπο με εντυπωσίασε αρχικά. Κι αυτή η στοργή συνεχίστηκε.

Το 2008 «σάλπαρες» σε ένα ακόμη καλλιτεχνικό ταξίδι, αυτό της συν-σεναριογράφου των κατοπινών φιλμ του, πλέον, συζύγου σου. Θα ήθελες να αναλύσεις τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η δημιουργική διαδικασία; Είναι γενικά αρμονική, ή βιώνετε επίσης διαφωνίες, ασυμβατότητες και ένταση;

Δεν έχουμε σχεδόν καμία διαφωνία στην καθημερινή μας ζωή. Και πιθανόν παίρνουμε εκδίκηση όταν γράφουμε σενάρια. Η διαδικασία της συγγραφής σεναρίων είναι μια μάχη μεταξύ μας. Η διαδικασία αυτή είναι εκείνη που αποδεικνύει πως δύο άνθρωποι είναι δύο διαφορετικά πράγματα όσο καλά και να τα πηγαίνουν ως ζευγάρι. Είναι, επίσης, μια πολύ μακρά κι έντονη διανοητική διαδικασία. Και, σαν να μην έφτανε αυτό, νομίζω ότι είμαι λιγάκι επίμονη. Εκεί γεννιέται η διαμάχη!

Η Άγρια αχλαδιά, την οποία παρακολούθησα στο Φεστιβάλ του Σαράγεβο, είναι η πιο πρόσφατη συνεργασία σου ως σεναριογράφου σε δουλειά του Τζεϋλάν. Πρόκειται, όντως, για ένα συχνά τολμηρό κι επιβλητικό στοχασμό για τη ζωή, το θάνατο, τις οικογενειακές σχέσεις, την τέχνη, την πολιτική και τη θρησκεία. Πώς δουλέψατε στη «συνύφανση» όλων αυτών των θεματικών «νημάτων»;

Πηγή της έμπνευσής μας είναι η ίδια η ζωή- μια ρεαλιστική κι αμερόληπτη παρατήρηση της ζωής. Όλα διασυνδέονται στη ζωή. Όλα αυτά τα θέματα για τα οποία μιλάς συνυφαίνονται. Αιτία κι αποτέλεσμα το ένα του άλλου. Όπως η νύχτα κι η μέρα. Δεσμευτήκαμε να προβούμε σε καλές παρατηρήσεις και σωστές ερμηνείες και να αντιληφθούμε τη ζωή όπως είναι, με ουδέτερο βλέμμα, για να δούμε την απλότητα και την περιπλοκότητά της. Αυτό ισχύει για μένα, τουλάχιστον.

Ο Αϋντίν Ντογού Ντεμιρκόλ ενσαρκώνει περίφημα το χαρακτήρα του επίδοξου συγγραφέα Σινάν Καρασού, που είναι διατεθειμένος να κάνει ό,τι χρειάζεται για να γίνει αυτό που οραματίζεται. Βασίζεται ο χαρακτήρας του στην αντίληψη για τον καλλιτέχνη που μοιράζεστε με τον σύζυγό σου;

Ή, ίσως, στα εμπόδια που κι οι δυο σας συναντήσατε σε πρώιμα στάδια της ζωής σας;

Ασφαλώς, κάθε έργο τέχνης έχει μια αυτοβιογραφική πλευρά. Αλλά τα περισσότερα από όσα είναι αληθινά για έναν άνθρωπο είναι επίσης αληθινά για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Είναι οικουμενικά, εννοώ. Ο Σινάν μπορεί να επινοεί διάφορες μεθόδους για να πετύχει τους στόχους του ή για να κρατηθεί από τη ζωή. Όπως όλοι μας. Ό,τι είναι σωστό και ό,τι δεν είναι, ό,τι είναι ηθικό και ό,τι όχι είναι κάτι πολύ σχετικό κι εξαρτάται από τις συνθήκες.

Ο καλλιτέχνης δεν είναι εκεί για να κρίνει τα πράγματα. Δεν πρέπει. Ο στόχος του καλλιτέχνη, για μένα, είναι να προτείνει κάποια ζητήματα όπως ένας φιλόσοφος και να δημιουργεί ένα χώρο γι’ αυτά, ώστε να προσελκύσουν την προσοχή. 

Και, τελικά, πώς είναι να υπάρχεις ως καλλιτέχνης στη σημερινή Τουρκία, δεδομένου του καταπιεστικού πολιτικού και κοινωνικού κλίματος;

Δε νομίζεις ότι ήδη υπάρχουν υπερβολικά πολλοί άνθρωποι που μελετούν τα πολιτικά ζητήματα; Δε θα ήταν καλό αν κάποιος, ελεύθερος από υποχρεώσεις, επικαιρότητα, δημοφιλία, εθνικότητα, πολιτική και θρησκεία, αντί για όσα αλλάζουν και τα καθημερινά ασχολιόταν μόνο με όσα βρίσκονται πιο πέρα, πράγματα μεγαλύτερης διάρκειας, αιώνια κι ουσιώδη; Δεν είναι αυτό το πραγματικό ενδιαφέρον ενός καλλιτέχνη;

Η Ιστορία είναι επαρκώς ξεκάθαρη. Όλα είναι προσωρινά, όλοι έχουν έναν αντικαταστάτη. Οι ηθικοί νόμοι μπορεί να αλλάξουν. Οι κώδικες, τα σύνορα, οι πεποιθήσεις μπορεί να αλλάξουν. Είναι όλα τα ίδια. Ή γίνονται παρόμοια, με το χρόνο.

Δε χρειαζόμαστε, λοιπόν, κάποιον που να τρέχει σε αναζήτηση της αρχαίας γνώσης και του νοήματος της ζωής; Στην αναζήτηση του αμετάβλητου. Νομίζω πως ναι. Και δε χάνω την ελπίδα μου για τον κόσμο χάρη σ’ αυτούς τους αναζητητές. Αυτούς τους ιχνηλάτες. Νομίζω ότι αξίζει να ζεις τη ζωή και τον κόσμο εξαιτίας όσων κάνουν αυτοί οι άνθρωποι.

Περισσότερες πληροφορίες για την Εμπρού Τζεϋλάν μπορείτε να αναζητήσετε στο προσωπικό της site.

Η ταινία του Νούρι Μπιλγκέ Τζεϋλάν Η άγρια αχλαδιά, σε σενάριο του ίδιου, της Εμπρού Τζεϋλάν και του Ακίν Ακσού, προβάλλεται στους κινηματογράφους από τις 3 Ιανουαρίου σε διανομή της AMA Films.