Φίλιππος Κουτσαφτής: «Προσπαθώ να κάνω το ντοκιμαντέρ βίωμα»

 

Φίλιππος Κουτσαφτής (Φωτογραφία: Γιάννης Κοντός)

Με το Αγέλαστος Πέτρα επαναπροσδιόρισε το εγχώριο ντοκιμαντέρ. Με το Ζάκρος, το οποίο έκανε την ελληνική του πρεμιέρα στο 25^ο ΦΝΘ και προβάλλεται στις 4, 5 και 7 Νοεμβρίου στον Δαναό, επιστρέφει στη ματιά που ανέδειξε και τον ανέδειξε.

Ο λόγος για τον Φίλιππο Κουτσαφτή, έναν από τους σημαντικότερους Έλληνες δημιουργούς ταινιών τεκμηρίωσης.

Aν και στο ευρύτερο κοινό -σινεφίλ και μη- είστε περισσότερο γνωστός ως σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ, έχετε παράλληλα διανύσει μια μεγάλη διαδρομή ως διευθυντής φωτογραφίας.

Αυτές οι πτυχές της καλλιτεχνικής σας δημιουργίας ξεκίνησαν παράλληλα;

Άρχισα να δουλεύω ως βοηθός διευθυντή φωτογραφίας το 1977, τότε με φιλμ. Για να κατακτήσει κάποιος τη γνώση του επαγγέλματος έπρεπε να περάσουν χρόνια.

Σχετικά σύντομα, ωστόσο, βρέθηκα σε αυτή τη θέση, γιατί βοήθησαν και οι συγκυρίες εκείνα τα χρόνια.

Παράλληλα, με ενδιέφεραν η Ιστορία, ο τόπος, ο χρόνος...

... Η μνήμη.

Η μνήμη. Προσπαθώντας, λοιπόν, να δω αν θα μπορούσα να καταπιαστώ με κάτι σχετικό με τα ενδιαφέροντά μου, βρέθηκα με την κόρη του αρχαιολόγου και επιγραφολόγου Νικολάου Πλάτωνα, Μαρία, επίσης αρχαιολόγο.

Μιλάμε για τη δεκαετία του 1980;

Γύρω στα 1983 συναντηθήκαμε για πρώτη φορά.

Τυχαία συνέβη αυτή η γνωριμία;

Τυχαία. Πήγα σε μια ανασκαφή στη συμβολή Ιεράς Οδού και Πειραιώς, όπου η Μαρία εργαζόταν ως αρχαιολόγος.

Κατόπιν, παρακολούθησα την εξέλιξη της ανασκαφής ενός μεγάλου νεκροταφείου στην περιοχή του Κολωνού, επί της οδού Λένορμαν, σε μια εποχή κατά την οποία οι γραμμές του τρένου και τα αυτοκίνητα διασταυρώνονταν ακόμα.

Προκειμένου να βυθιστεί η Λένορμαν κάτω από τις γραμμές του τρένου, πραγματοποιήθηκε μια εκτεταμένη ανασκαφή στην περιοχή, όπου ανακαλύφθηκε το νεκροταφείο το οποίο προανέφερα.

Τότε, μου ανέφερε η Μαρία τον πατέρα της, που ακόμη δε γνώριζα, και μου πρότεινε να επισκεφθώ τη Ζάκρο, στην οποία δούλευαν μαζί.

Επρόκειτο για την καλύτερη ευκαιρία που μπορούσε να μου παρουσιαστεί. Έτσι, το 1987 άρχισα να κινηματογραφώ τις ανασκαφές του ανακτόρου της Ζάκρου, τις τελευταίες που έγιναν ενόψει της δημοσίευσης του υλικού.

Κινηματογραφούσατε, λοιπόν, τη διαδικασία αποπειρώμενος να κατανοήσετε τα όσα συνέβαιναν.

Υπάρχει μια ερμηνεία σε όσα κάνω.

Το κίνητρό μου δεν ήταν η παραγωγή μιας ταινίας. Με ενδιέφερε να μπω μέσα σ’ αυτόν τον κόσμο και να μάθω μέσω αυτού.

Ήταν, επομένως, απολύτως τυχαία η συνάντησή σας με τον συγκεκριμένο «κόσμο» και το συγκεκριμένο υλικό.

Σύμφωνοι.

Εκείνα τα χρόνια, δεν ήταν πολύ συνηθισμένο να κινηματογραφούνται οι ανασκαφές. Αρκεί να σας πω ότι η κάμερα ζύγιζε δεκαπέντε κιλά και το τρίποδο άλλα τόσα!

Ό,τι σήμερα μπορεί κάποιος να κάνει με ένα κινητό τηλέφωνο, τότε ήταν μια δουλειά σύνθετη και πολύ ακριβή.

Όσα ζήσαμε εκείνες τις λίγες μέρες υπήρξαν πολύ γοητευτικά.

Επιστρέψαμε τον επόμενο χρόνο, οπότε και είχα αρχίσει να συγκεντρώνω ένα υλικό για την Ελευσίνα ορμώμενος από την ίδια αφετηρία, δηλαδή τις διασωστικές αρχαιολογικές ανασκαφές που πραγματοποιούνταν στην πόλη.

Τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η Ελευσίνα -όπως, νομίζω, και όλη η Ελλάδα- βίωνε έναν οικοδομικό «οργασμό».

Γίνονταν πολλές διασωστικές ανασκαφές και τα αρχαία έβγαιναν στην επιφάνεια, κατόπιν απομακρύνονταν και στη θέση τους οικοδομείτο ένα κτίριο. Χανόταν, λοιπόν, ένα επίπεδο μνήμης, αν μπορώ να το χαρακτηρίσω έτσι.

Θέλατε, άρα, αποτυπώνοντας αυτό το «επίπεδο μνήμης» να το διασώσετε.

Κατά μία έννοια, ναι.

Ταυτόχρονα, άρχισα να παρακολουθώ όσα συνέβαιναν μέσα στην πόλη, που δεν είναι τόσο χαώδης όσο η Αθήνα.

Αυτό το οποίο αντιλαμβάνομαι παρακολουθώντας τις δουλειές σας -πέραν του ότι συνιστούν έναν βαθύ και πολυεπίπεδο στοχασμό πάνω στον άνθρωπο, στη ζωή, στην Ιστορία, στη μνήμη- είναι πως λειτουργούν σαν «ανασκαφές».

Αντιλαμβάνεστε, επομένως, τη λειτουργία του σινεμά με έναν παρόμοιο τρόπο.

Μέσα από τη συλλογή πραγμάτων δομείς μια ιστορία. Η χρησιμοποιούμενη μέθοδος, συνεπώς, είναι χοντρικά η ίδια.

Δεδομένου ότι δεν είναι γνωστό τι πρόκειται να βρεθεί, δεν μπορείς να προγραμματίσεις πώς θα κινηθείς. Το καθημερινό απροσδόκητο μού ασκούσε προφανώς τεράστια γοητεία.

Έχω την αίσθηση ότι, ενώ οι τόποι που αποτυπώνετε αποτελούν αφορμή και λόγο συνάμα για να καταπιαστείτε μ’ αυτούς, στη συνέχεια οι ταινίες σας προχωρούν πολύ παραπέρα, αφουγκραζόμενες πολλά διαφορετικά επίπεδα.

Δεν ήταν αυτοσκοπός να παρακολουθήσω τις ανασκαφές μονάχα.

Ένας συνειρμός διαδέχεται τον άλλο, ένα γεγονός το άλλο, ζούμε μια καθημερινότητα με εναλλαγές. Δεν μπορούμε να μείνουμε ανεπηρέαστοι. Είναι σαν μια διαδρομή που κάποιος κάνει, και του δίνει την αφορμή να σκεφτεί και να διαβάσει κάτι διαφορετικό.

Όλα αυτά αναδεικνύονται μέσω ενός λόγου ταυτόχρονα λυρικού, μεστού, ποιητικού, ο οποίος δεν εκπίπτει σε κάτι γλυκανάλατο ή μελοδραματικό. Τον αντιλαμβάνεστε ως συμπληρωματικό της εικόνας ή αλληλένδετο με αυτή;

Τα αντιλαμβάνομαι αντιστικτικά.

Η εικόνα του ντοκιμαντέρ είναι αυτό που «γράφει» η κάμερα, κι ο λόγος είναι αυτός που δίνει την αφορμή για να γράψει κάποιος κάτι. Καμιά φορά μπορεί να προηγείται το ένα ή το άλλο.

Όταν, με την πάροδο των χρόνων και κρατώντας ημερολόγια, προσπαθούσα να αποδώσω με γραπτό λόγο ό,τι είχε «γράψει» η κάμερα την προηγούμενη μέρα, αυτή η διαδικασία «φώτιζε» άλλες πλευρές.

Συνέβαινε κάτι μαγικό που ούτε καν φανταζόμουν.

Τον εμπιστεύεστε τον λόγο, ως ένα κομβικό συστατικό της αφήγησης.

Ναι. Σε κάθε περίπτωση, τα τρία μεγάλου μήκους ντοκιμαντέρ που έχω μέχρι τώρα γυρίσει (Αγέλαστος Πέτρα, Αρκαδία Xαίρε και Ζάκρος) έχουν αυτή τη φόρμα.

Σας προβληματίζει μήπως αυτός ο τόσο «πυκνός» λόγος, σε συνδυασμό με την εικόνα, μπορεί να βαρύνει υπερβολικά τον θεατή της οποιασδήποτε δουλειάς σας;

Και η εικόνα είναι λόγος, και ο λόγος εικόνα. Aυτή η φόρμα με ενδιαφέρει. Δεν είναι το θέμα αν θα κουραστούν αυτοί οι λιγοστοί θεατές.

Θεωρείτε πως είναι λιγοστοί; Μπορεί να μην είναι άπειροι, αλλά εκτιμώ ότι είναι αρκετοί.

Αρκετοί; Δεν ξέρω! Αρκεί η δουλειά να έχει ένα επίπεδο.

Διαδραματίζει κι η μουσική σημαντικό ρόλο στην αφήγησή σας. Έχετε συνεργαστεί με τον Κωνσταντίνο Βήτα και στα τρία ντοκιμαντέρ σας, οπότε κάτι θα έχετε βρει σ’ αυτή τη συνύπαρξη.

Είναι ένα υπόγειο «ρεύμα» που συνδέει τη δουλειά του Κωνσταντίνου, τον λόγο και τις εικόνες. Είμαι ευτυχής που προέκυψε αυτή η συνεργασία και τη διατηρούμε μέχρι τώρα.

Στη δημιουργία των ντοκιμαντέρ είναι το απρόσμενο αυτό που κάθε φορά σας συγκινεί και σας κινητοποιεί περισσότερο;

Όχι αναγκαστικά.

Με ενδιαφέρει η ματιά πάνω στον τόπο που ζούμε, τον φορτισμένο αρχαιολογικά και λαογραφικά, σαν ένα «παλίμψηστο» ανοιχτό και σε άλλα βλέμματα σ’ αυτόν.

Δεν έχουμε πολύ καλή σχέση με την Ιστορία, νομίζω. Με τις φτωχές δυνάμεις που διαθέτω προσπαθώ να τη «φωτίσω».

Εμβαθύνετε σ’ αυτή με πολύ γοητευτικό τρόπο. Αν ασχολούσασταν με τη διδασκαλία της σε οπτικοακουστικό επίπεδο, θα μπορούσατε να παράγετε θαυμαστά αποτελέσματα.

Δεν ξέρω τι να πω!

Υπάρχει, πάντως, μια σχέση με τους νέους ανθρώπους, αλλά και με άλλους που έχουν ένα επίπεδο ανησυχίας σχετικά με τον τόπο, την Ιστορία, την ταυτότητά μας.

Μεγάλο μέρος της επιτυχίας της Αγέλαστου Πέτρας οφείλεται στο ότι τότε η Ελευσίνα δε βρισκόταν καθόλου στο «κάδρο». Αντανακλούσε, όμως, τις συλλογικές μας «ενοχές» ως ένας τόπος που είχε υποφέρει τόσο πολύ.

Πολλοί άνθρωποι που είχαν χρόνια να πάνε στον κινηματογράφο το έκαναν για να δουν αυτή την ταινία.

Άνοιξε «δρόμους» στο εγχώριο ντοκιμαντέρ, το οποίο γνωρίζει περίοδο «άνθησης» τα τελευταία χρόνια

Έχει παίξει μεγάλο ρόλο η ψηφιακή τεχνολογία που έχει κάνει τα πράγματα πολύ πιο απλά, εύκολα και φτηνά.

Υπάρχει μεγάλη παραγωγή φιλμ κάθε χρόνο, κι αυτό είναι πολύ σημαντικό.

Δεν είμαι πολύ ενημερωμένος για την παγκόσμια παραγωγή, υπάρχουν όμως πολλές εξαιρετικές δουλειές - για να μην ξεχνάμε τις κλασικές του είδους, που δεν υστερούν σε τίποτα έναντι των πιο πρόσφατων.

Σίγουρα για σας η διαδικασία προετοιμασίας μιας ταινίας είναι διαδικασία ζωής, έτσι δεν είναι;

Προσπαθώ να κάνω το ντοκιμαντέρ βίωμα. Ως εκ τούτου, υπάρχει μεγάλη δαπάνη χρόνου για κάθε φιλμ. Αυτός είναι ο τρόπος μου, δε σημαίνει όμως πως τον προτείνω και σε κάποιον άλλο.

Η αίσθηση του βιωμένου χρόνου που αποπνέουν οι δουλειές σας προϋποθέτει τη μακρόχρονη ενασχόληση με τα εκάστοτε «θέματα».

Δεν ασχολούμαι μόνο με τα ντοκιμαντέρ στη ζωή μου. Κάνω και πολλά άλλα. Τα προηγούμενα χρόνια εργάστηκα ως σχεδιαστής φωτισμών. Ούτως ή άλλως, η ζωή είναι πολυσύνθετη.

Νιώθετε πληρότητα μετά την ολοκλήρωση κάθε ταινίας στην οποία εμπλέκεστε - είτε ως σκηνοθέτης, είτε ως διευθυντής φωτογραφίας ή σχεδιαστής φωτισμών;

Μια πληρότητα, αλλά -πάντα- και μια αγωνία για το αν αυτό που έχω κάνει είναι όντως επιτυχημένο, αν εκπληρώνει τον κατά περίπτωση στόχο του.

Και αμφιβολία;

Αμφιβολία πολλή, ναι. Λόγω χαρακτήρα, τις περισσότερες φορές.

Πάντως, μετά και τον Ζάκρο σας αισθάνομαι καλά - υπαρξιακά και δημιουργικά, πέρα από τυχόν βιοποριστικές ή άλλες αγωνίες. Είστε ισορροπημένος, κατασταλαγμένος, ώριμος.

Είναι σημαντικό να ωριμάζει ο άνθρωπος μέσα στο διάβα της ζωής.

Όλες αυτές οι ανά τα χρόνια συναντήσεις -όχι μόνο με τους τόπους, αλλά και με τους ανθρώπους σε διαφορετικές φάσεις ζωής, δικιάς σας και δικιάς τους-, σας έχουν αλλάξει σε σημαντικό βαθμό;

Είναι πολύ μεγάλα μεγέθη η Ελευσίνα, η Ζάκρος, η Αρκαδία. Δε σου επιτρέπουν -ούτε δευτερόλεπτο- να αποφύγεις το δέος και τον σεβασμό.

Δεν ξέρω αν έχω αλλάξει. Κι εγώ ξεκίνησα για να μάθω κάτι. Είμαι ένας άνθρωπος που κατέβηκε από το χωριό σε δύσκολους καιρούς και δε σπούδασε.

Έχω, πάντως, αμειφθεί απείρως περισσότερο από αυτό που έχω δώσει.

Ευχαριστώ θερμά τον Κωνσταντίνο Μωριάτη, παραγωγό της ταινίας, για την πολύτιμη συνδρομή του στην πραγματοποίηση της συνέντευξης.

Το ντοκιμαντέρ του Φίλιππου Κουτσαφτή Ζάκρος έκανε την ελληνική του πρεμιέρα στο πλαίσιο του 25^ου Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.

Προβάλλεται στις 4, 5 και 7 Νοεμβρίου στον κινηματογράφο Δαναό.