Σινάν Αντούν: «Τα μυθιστορήματα καταλαμβάνουν έναν χώρο που είναι μεθοριακός»

Ένας από τους διαπρεπέστερους εκπροσώπους της σύγχρονης αραβόφωνης λογοτεχνίας, ο Ιρακινός Σινάν Αντούν καταθέτει με το μυθιστόρημα Η ροδιά μονάχα ξέρει ένα σπαρακτικό χρονικό πόνου και λύτρωσης.

Συνομιλώντας μαζί του με αφορμή την πρόσφατη κυκλοφορία του βιβλίου στα ελληνικά.

Το σπαρακτικό μυθιστόρημά σου Η ροδιά μονάχα ξέρει κυκλοφόρησε πριν από μερικούς μήνες στα ελληνικά. Ποια είναι η σημασία της ροδιάς στην προσωπική σου, αλλά και στη συλλογική ιρακινή μυθολογία και το υποσυνείδητο;

Η ροδιά έχει βαθιές ρίζες στο Ιράκ. Εμφανίζεται συχνά στην αρχαία μυθολογία και τέχνη της Μεσοποταμίας. Ήταν ένα ιερό δέντρο.

Οι μονοθεϊστικές θρησκευτικές παραδόσεις «κληρονόμησαν» και οικειοποιήθηκαν τόσο πολλές αφηγήσεις και σύμβολα από τους προ-μονοθεϊστικούς αρχαίους πολιτισμούς.

Οι ροδιές είναι επίσης παρούσες στο τοπίο του Ιράκ και τόσα νοικοκυριά έχουν τέτοια στους κήπους τους. Είχαμε μια μικρή ροδιά στον κήπο μας. Λατρεύω τα άνθη της και το ίδιο το φρούτο.

Καθώς πραγματοποιούσα έρευνα για το μυθιστόρημα, ανακάλυψα ότι τα κλαδιά της ροδιάς -όπως και του φοίνικα- τοποθετούνται μαζί με τη σορό του νεκρού. Έπρεπε, λοιπόν, να βρίσκεται εκεί.

Αποφάσισα έτσι να έχω μια ροδιά στον χώρο πλύσης, και καθίσταται μια μεταφορά του πώς ζωή και θάνατος διαπλέκονται.

Ο θάνατος, είτε ως βιωμένη πραγματικότητα είτε ως επανερχόμενος εφιάλτης, είναι ένας από τους κύριους χαρακτήρες στο μυθιστόρημά σου- και ο πιο καταπιεστικός.

Είναι η πιο βασική σου ανάμνηση από το Ιράκ αφότου έφυγες σε νεαρή ηλικία;

Όχι, όχι πάντα.

Αν και έζησα υπό καθεστώς δικτατορίας όλη μου τη ζωή -έφυγα το 1991 όταν ήμουν 23- και πολέμου με το Ιράν ανάμεσα στο 1980 και το 1988, έχω τόσο υπέροχες αναμνήσεις από την παιδική μου ηλικία στο Ιράκ και τον καιρό στο πανεπιστήμιο.

Υπήρχε μια ζωηρή, ως επί το πλείστον κοσμική κοινωνία, κι ένα ευρύ φάσμα αναμνήσεων- κάποιες λυπημένες, πολλές πολύ ευτυχισμένες.

Ο Πόλεμος του Κόλπου το 1991, ενώ ήμουν ακόμα στη Βαγδάτη, και οι οικονομικές κυρώσεις που διήρκεσαν μέχρι το 2003, κι έπειτα η εισβολή, η κατοχή κι ο θάνατος που ακολούθησε ρίχνουν βεβαίως μια σκιά στις πιο πρόσφατες αναμνήσεις μου.

Ένα εκατομμύριο άνθρωποι έχουν πεθάνει στο Ιράκ κι υπάρχουν τέσσερα εκατομμύρια ορφανά. Αλλά ακόμα και στο μυθιστόρημά μου, ο Τζαουάντ αντιστέκεται σε όλον τον θάνατο και αρπάζεται από τη ζωή.

Ο νεαρός Τζαουάντ, λοιπόν, πρωταγωνιστής του βιβλίου και φέρελπις καλλιτέχνης του οποίου τα όνειρα γκρεμίζονται από τους διαδοχικούς πολέμους, την εισβολή και κατοχή των Η.Π.Α. και τη σεκταριστική βία, φαίνεται να είναι αμάλγαμα πραγματικών ανθρώπων κι όχι απλώς ένα σύμβολο. Έτσι είναι;

Τα μυθιστορήματα, όπως και άλλες μορφές τέχνης, καταλαμβάνουν έναν χώρο που είναι μεθοριακός. Βρίσκονται κάπου ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φαντασία. Αλλά ακόμα κι αυτό που είναι φανταστικό εμπνέεται από πραγματικούς ανθρώπους.

Είναι ένα ξαναγράψιμο αυτού που είναι πραγματικό και ρεαλιστικό. Ο Τζαουάντ μπορεί να «διαβαστεί» ως σύμβολο, φυσικά, αλλά συντίθεται από πραγματικούς ανθρώπους.

Ο Τζαουάντ εξαναγκάζεται από τις συνθήκες να πλένει πτώματα, ακολουθώντας μια μακρά οικογενειακή παράδοση.

Είναι η πλύση και το σαβάνωμα των νεκρών μια ζωντανή παράδοση στο Ιράκ; Ποια είναι η κοινωνική της λειτουργία και σπουδαιότητα;

Η πλύση των πτωμάτων υπήρχε ανέκαθεν ως παράδοση. Υπάρχει και στην εβραϊκή παράδοση, και εντοπίζονται πολλές ομοιότητες.

Μεγάλωσα σε χριστιανική οικογένεια, και οι Χριστιανοί πλένουν το σώμα του νεκρού στο σπίτι.

Στη μουσουλμανική παράδοση, επειδή είναι πιο λεπτομερής και περιλαμβάνει περίπλοκες τελετουργίες, υπάρχουν ένας χώρος όπου γίνονται οι πλύσεις και άνθρωποι που είναι η δουλειά τους να τις κάνουν.

Οι περισσότεροι, όμως, πολύ σπάνια εκτίθενται σε κάτι τέτοιο. Μόνο όταν ένα στενό συγγενικό πρόσωπο πεθαίνει επισκέπτεται κάποιος αυτόν τον χώρο.

Μετά το 2003, επειδή υπήρχε τόσος θάνατος λόγω του πολέμου, οι χώροι πλύσης έγιναν πολύ απασχολημένοι.

Εμπνεύστηκα την ιδέα για το μυθιστόρημα όταν διάβασα σε μια εφημερίδα τη συνέντευξη ενός ανθρώπου που έπλενε πτώματα κι έβγαζε καλά λεφτά, αλλά βίωνε τραύμα μετά την ενασχόλησή του με τόσο πολύ θάνατο.

Ήθελε να φύγει, για να μην κληρονομήσει ο γιος του αυτή τη δουλειά. Έκλαψα, κι αποφάσισα πως θα έγραφα ένα μυθιστόρημα σχετικά μ’ αυτό το θέμα.

Στη διάρκεια του βιβλίου ο Τζαουάντ ανακαλύπτει κι αγκαλιάζει τα γλυπτά του Αλμπέρτο Τζιακομέτι. Συμμερίζεσαι τον ενθουσιασμό του; Κι αν ναι, γιατί;

Ο Τζιακομέτι είναι περίφημος καλλιτέχνης και όποιος ενδιαφέρεται για την τέχνη θα συναντήσει τη δουλειά του. Ο Τζαουάντ σπούδαζε πολιτισμό κι έτσι ο Τζιακομέτι τον σαγήνευσε.

Με είχε και μένα σαγηνεύσει όταν σπούδαζα στο πανεπιστήμιο. Τα έργα του απλά σε στοιχειώνουν κι έχουν μια διαχρονική ποιότητα. Οι μορφές και οι στάσεις τους συνοψίζουν τα δεινά της ύπαρξης.

Ανακαλύπτει επίσης την αγάπη και τη σεξουαλική πληρότητα στο πρόσωπο δυο απελευθερωμένων νεαρών γυναικών.

Είναι η στάση τους προϊόν μιας ισχυρής παράδοσης κοσμικότητας στο Ιράκ ή ήθελες να ξεφύγεις από τη στερεοτυπική αποτύπωση των θυματοποιημένων γυναικών;

Υπάρχουν πάντα απελευθερωμένες και τολμηρές γυναίκες παντού στον κόσμο, ακόμα και σε μέρη που γίνονται πιο συντηρητικά για οποιονδήποτε λόγο.

Νομίζω πως η επιθυμία για ελευθερία, πολιτική και σεξουαλική -κι αυτές δε διαχωρίζονται- είναι κάτι φυσιολογικό για το είδος μας. Γνώριζα πολύ δυνατές κι απελευθερωμένες γυναίκες στο Ιράκ, συνεπώς είναι μια ρεαλιστική αποτύπωση.

Η πρόσφατη εξέγερση στη χώρα, η οποία ξέσπασε τον Οκτώβριο του 2019, περιλάμβανε πολλές γυναίκες που ηγούνταν των διαδηλώσεων, των τραγουδιών και της πάλης για ένα καλύτερο μέλλον.

Μέσω της μυθοπλαστικής εξερεύνησης της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στους χαρακτήρες προβαίνεις σε οξεία κριτική της σταδιακής ηθικής και κοινωνικής κατάπτωσης μιας ολόκληρης χώρας, χωρίς να χαρίζεσαι σε κανέναν και σε τίποτα.

Πώς γίνεται αντιληπτή αυτή η αταλάντευτη στάση στο σύγχρονο Ιράκ;

Αυτό είναι το πιο δημοφιλές και πετυχημένο από τα τέσσερα μυθιστορήματά μου. Απέσπασε εξαιρετική κριτική αναγνώριση στον αραβικό κόσμο και στο Ιράκ.

Επαινέθηκε για την αισθητική του, αλλά και για την άτεγκτη κριτική των ιστορικών δυνάμεων που κατέστρεψαν το Ιράκ, ξένων και εγχώριων. Διαβάζεται ακόμα, δέκα χρόνια μετά την έκδοσή του.

Οι περισσότεροι αναγνώστες του μου μεταφέρουν ότι θαυμάζουν τα αντι-σεκταριστικά θέματά του και τον Τζαουάντ που υπερβαίνει τις σέκτες και τον σεκταρισμό.

Συγκινήθηκα πολύ όταν ανακάλυψα πως οι διαδηλωτές στη Βαγδάτη και στην Μπάσρα διάβαζαν το μυθιστόρημα στις σκηνές τους όταν έκαναν διάλειμμα από τις διαδηλώσεις.

Θα έλεγες ότι η σεκταριστική βία κι ο θρησκευτικός εξτρεμισμός συνιστούν τα κύρια ζητήματα της ιρακινής κοινωνίας;

Θρησκευτικές ομάδες και σέκτες έχουν υπάρξει επί εκατοντάδες χρόνια.

Το πρόβλημα είναι όταν οι ταυτότητές τους πολιτικοποιούνται, ο σεκταρισμός θεσμοποιείται και τα θρησκευτικά «ιδιώματα» χρησιμοποιούνται στην πολιτική.

Αυτό κατέστη πρόβλημα μετά το 2003 και αφότου οι Η.Π.Α. διέλυσαν το ιρακινό κράτος και τους θεσμούς του και δημιούργησαν ένα σεκταριστικό πολιτικό σύστημα φέρνοντας τους συμμάχους τους για να το γεμίσουν.

Οι εκατοντάδες χιλιάδες Ιρακινοί και Ιρακινές που διαδήλωναν για μήνες διακήρυξαν την απόρριψη του σεκταρισμού και την αξιοποίηση της θρησκείας. Το σύνθημά τους ήταν: «Στο όνομα της θρησκείας, οι κλέφτες μάς έκλεψαν».

Έχοντας ξεκάθαρα καταδικάσει την εισβολή των Η.Π.Α. και την κατοχή του Ιράκ, τοποθέτησες τον εαυτό σου στις τάξεις των διαφωνούντων. Δυσκόλεψε αυτή η επιλογή τη ζωή σου, ιδίως σε καιρούς αυξανόμενης ισλαμοφοβίας;

Όχι σοβαρά.

Υπήρξαν μερικά περιστατικά ελάσσονος σημασίας στα πρώτα χρόνια του πολέμου και της εισβολής όταν πολλοί Αμερικανοί, συμπεριλαμβανομένων και φιλελεύθερων, υποστήριζαν τον πόλεμο και δεν ήθελαν να ακούσουν καμιά άλλη γνώμη.

Υπάρχουν αυξανόμενες απειλές εναντίον διαφωνούντων ακαδημαϊκών και διανοούμενων την εποχή του Τραμπ, αλλά αυτά που αναγκάζονται να περνάνε οι μετανάστες και οι Αφροαμερικανοί καθημερινά είναι τρομακτικά.

Κατά ειρωνικό τρόπο, μοιάζω με την μητέρα μου που ήταν Αμερικανίδα, κι έτσι δεν καταχωρούμαι ως «άλλος» σε σχέση με την εξωτερική εμφάνιση.

Η άλλη ειρωνεία είναι ότι είμαι άθεος προερχόμενος από χριστιανική οικογένεια, αλλά οι περισσότεροι συνδέουν τον Άραβα με τον Μουσουλμάνο!

Είναι σπάνιο φαινόμενο ένας συγγραφέας να μεταφράζει ένα μυθιστόρημά του. Στην περίπτωσή σου συνέβη. Τι κερδίζεται και τι χάνεται στη διάρκεια της διαδικασίας;

Συχνά ακούμε ή διαβάζουμε για την «απώλεια» στη μετάφραση. Με βεβαιότητα, υπάρχει περισσότερο κέρδος παρά απώλεια.

Η μετάφραση δεν είναι η απλή διαδικασία μεταφοράς ενός κειμένου σε μια άλλη γλώσσα. Είναι μια δημιουργική διαδικασία και μια τέχνη. Υπάρχουν μεταφράσεις που είναι ακόμα και καλύτερες από το πρωτότυπο.

Η μόνη απώλεια στην περίπτωσή μου ίσως είναι οι διάλογοι.

Στα μυθιστορήματά μου οι χαρακτήρες χρησιμοποιούν στην καθομιλουμένη, που είναι διαφορετική ανάλογα με την περιοχή και την πόλη από τις οποίες προέρχονται. Αυτό είναι αδύνατο να μεταφερθεί σε μια άλλη γλώσσα.

Αλλά, εκτός κι αν ξέρεις αραβικά, η ελληνική και η αγγλική μετάφραση είναι εξαιρετικές!

Τέλος, υπάρχει κάποια ελπίδα πως η ιρακινή κοινωνία θα ανθίσει ξανά, όπως η ροδιά του μυθιστορήματός σου; Νιώθεις την ανάγκη να συνεισφέρεις σ’ ένα τέτοιο μέλλον;

Έχω πολλές ελπίδες για τη νέα γενιά στο Ιράκ.

Ξεκίνησαν μια επανάσταση τον προηγούμενο Οκτώβριο που περιλάμβανε όλα τα τμήματα της κοινωνίας και τα συνθήματα και το όραμά της έχουν να κάνουν με έναν νέο πατριωτισμό, ο οποίος αφορά στα δικαιώματα και την υπηκοότητα.

Απορρίπτουν τη γλώσσα και τις πρακτικές της άρχουσας τάξης. Αντιτίθενται στην ξένη επέμβαση, είτε πρόκειται για τις Η.Π.Α. είτε για το Ιράν. Δε θα είναι εύκολο ν’ αλλάξει ένα τέτοιο καθεστώς, αν λάβουμε υπόψη την τοπική και την παγκόσμια γεωπολιτική.

Είμαι αισιόδοξος, όμως. Πέραν των μυθιστορημάτων μου, έχω γράψει και συνεχίζω να γράφω δοκίμια για την πολιτική στο Ιράκ και προσπαθώ να κάνω ό,τι μπορώ για να είμαι μια υποστηρικτική φωνή από τη διασπορά.

Ευχαριστώ θερμά την Ισμήνη Κουρούπη, υπεύθυνη Τύπου & Επικοινωνίας των Εκδόσεων Καστανιώτη, για την πολύτιμη συνδρομή της στην πραγματοποίηση της συνέντευξης.

Το μυθιστόρημα του Σινάν Αντούν Η ροδιά μονάχα ξέρει κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Καστανιώτη σε μετάφραση Ελένης Καπετανάκη.