Lorenzo Melegari: «Όποιος επιζητά ν’ αλλάξει το σύστημα, πρέπει να σκεφτεί νέες στρατηγικές»

Με επίκεντρο την Ιστορία του κατειλημμένου κοινωνικού κέντρου “Art Lab” στην Πάρμα, ο Ιταλός ντοκιμαντερίστας Lorenzo Melegari καταπιάνεται στο Into the movement με τα ριζοσπαστικά νεολαιίστικα κινήματα βάσης.

Με αφορμή την προβολή του ντοκιμαντέρ (10-14/5) στο πλαίσιο του διαδικτυακού κινηματογραφικού φεστιβάλ “Habitats” που διοργανώνει το Balkan Can Kino, συζητάμε διεξοδικά με τον σκηνοθέτη.

Ως κάτοικος της Πάρμα, θα ήξερες ήδη για για το κατειλημμένο κοινωνικό κέντρο “Art Lab” πριν αποφασίσεις να ξεκινήσεις το επταετές κινηματογραφικό σου «ταξίδι». Τι σε σαγήνευσε πιο πολύ σ’ αυτό το εγχείρημα, κατ’ αρχάς; 

Στην πραγματικότητα έμαθα για το Art Lab διαβάζοντας γι’ αυτή την κατάληψη σε μια τοπική εφημερίδα. 

Η Πάρμα είναι μια μικρή πόλη με επαναστατικό παρελθόν, ένα παρελθόν αλληλεγγύης και σημαντικών αξιών. 

Μέσα από τα χρόνια, όμως, έχει εξελιχθεί σε μια πολύ μπουρζουάδικη και επαρχιακή πόλη όπου συχνά είναι πιο σημαντικό να φαίνεσαι παρά να είσαι, και όπου η τοπική επιχειρηματικότητα κρατά σφιχτά στα χέρια της τη μοίρα της περιοχής. 

Καταλήψεις και κινήματα βάσης υφίσταντο στην Πάρμα, αλλά ελάχιστα είχαν κατορθώσει να εμπλέξουν πολλούς, εμού συμπεριλαμβανομένου. 

Μέχρι ν’ αποφασίσω να ξεκινήσω αυτό το ντοκιμαντέρ δεν είχα διεξοδική γνώση των ιταλικών κοινωνικών κέντρων και κοινωνικών κινημάτων. Ήξερα πως είχα πολλά κοινά μ’ αυτά, αλλά δεν είχα ακόμα τη δυνατότητα να συμμετέχω τακτικά. 

Πήγα, λοιπόν, απλά στο Art Lab για να μάθω και να δω και αμέσως αποφάσισα ότι θα ήθελα να κάνω το Into the movement. Το πρότεινα στα άτομα που συνάντησα εκεί, συμφώνησαν και με κάλεσαν να μιλήσω γι’ αυτό σε μια συνέλευση. 

Η απόφαση προέκυψε αμέσως, γιατί συνάντησα νέους ανθρώπους 20-25 ετών με πολλή ενέργεια, ξεκάθαρες ιδέες, ισχυρές ικανότητες πολιτικής ανάλυσης και ουσιαστική επιθυμία να αλλάξουν τον κόσμο που είχε χαθεί πρόσφατα. 

Το λέω και σε σχέση με τη δικιά μου γενιά, που είναι περίπου 15 χρόνια μεγαλύτερη. Νόμισα πως αυτό έπρεπε να ειπωθεί γιατί ήταν αναγκαίο και σημαντικό να «μολυνθούν» κι άλλοι άνθρωποι με αυτή την πρωτοποριακή δύναμη. 

Ταυτόχρονα, ένιωσα ότι ήταν και μια ευκαιρία να αλλάξω τη ζωή μου, να απελευθερωθώ από πολλές επιρροές που με είχαν οδηγήσει να κάνω μια δουλειά η οποία δε μου άρεσε και να έχω βάλει την καλλιτεχνική ευαισθησία μου στην άκρη. 

Είχα ένα υπόβαθρο στη μουσική και τα βίντεο, αλλά ήταν η απόφαση να κάνω αυτό το ντοκιμαντέρ που άλλαξε τα πάντα. Το να είμαι ένα κινηματογραφιστής θα ήταν το παρόν και το μέλλον μου. 

Βασικά, αισθάνθηκα το ίδιο πνεύμα χειραφέτησης που είδα στα νεαρά άτομα του Art Lab, τη θέληση ν’ αλλάξω τον εαυτό  μου και τον κόσμο γύρω μου προς το καλύτερο. 

Στις σκηνοθετικές σημειώσεις κάνεις λόγο για την εμπιστοσύνη που κερδήθηκε «μέρα τη μέρα». Πώς επιτεύχθηκε; Έγινες «ανεπίσημο» μέλος της συλλογικότητας ή παρέμεινες ένας (φιλικά) διακείμενος παρατηρητής; 

Ναι, η εμπιστοσύνη κερδήθηκε μέρα τη μέρα. Ήταν μια μακρά κι επίπονη διαδικασία και ποτέ δεν ήταν δεδομένη. Στην αρχή, η πρότασή μου για τη δημιουργία ενός ντοκιμαντέρ έγινε δεκτή καλά. 

Εκείνοι που μου είπαν «ναι» δεν είχαν αντίληψη τού τι ήθελα να κάνω ή πόσο θα διαρκούσε. Ούτε κι εγώ ήξερα, αλλά ήξερα πως ήθελα να το ολοκληρώσω με κάθε τίμημα. 

Αργότερα, κάποιος μου εξομολογήθηκε ότι επί μήνες πολλοί υποπτεύονταν πως ήμουν αστυνομικός!

Καθημερινά επεδείκνυα την εγγύητά μου στα πολιτικά ζητήματα που έφερνε στο προσκήνιο το Art Lab. Οποτεδήποτε, όμως, η κάμερα έπρεπε να τραβήξει ευαίσθητες ή ριψοκίνδυνες καταστάσεις, πάντα κάποιος ζητούσε να μην το κάνω. 

Το πρόβλημα, εξάλλου, συνίστατο και στο ότι έπρεπε να υπάρχει ομοφωνία για να παρθεί αυτή η απόφαση, γιατί η συναίνεση κάποιων δεν ήταν πάντα επαρκής.

Έτσι, πολλές φορές έπρεπε να βάζω την κάμερα στην άκρη, χωρίς να ξέρω αν θα τραβούσα κάτι. Κι όμως, σχεδόν αμέσως μου ζητούσαν να φτιάξω μικρά βίντεο για την προώθηση των δράσεων της συλλογικότητας, επομένως γεννήθηκε μια εμπιστοσύνη. 

Από την αρχή του εγχειρήματος εξέφρασα την πρόθεσή μου να φιλμάρω συνελεύσεις, γιατί πιστεύω πως ο μηχανισμός λειτουργίας της συλλογικότητας είναι θεμελιώδης για την κατανοήση τού τι είναι και πώς δουλεύει ένα κοινωνικό κέντρο. 

Το γεγονός, όμως, ότι ευαίσθητες καταστάσεις αποκαλύπτονταν στις συνελεύσεις αντιμετωπιζόταν ως πολύ προβληματικό, κι έτσι αυτά τα πλάνα αναβάλλονταν διαρκώς. Εντέλει, έπρεπε να συμφωνήσω να τραβήξουμε κάποιες από τις συνελεύσεις. 

Κατά κάποιο τρόπο ένιωθα κι ακόμα νιώθω μέλος αυτής της συλλογικότητας λόγω της εγγύτητας, της φιλίας, των αξιών, κι όμως αισθανόμουν πως έπρεπε να κρατήσω κάποια απόσταση, αλλιώς θα έχανα την αυτονομία μου στη διαμόρφωση της ιστορίας. 

Αν πιθανόν μπορείς να μαντέψεις την πολιτική θέση του σκηνοθέτη παρακολουθώντας την ταινία, μπορείς επίσης να καταλάβεις ότι καταβλήθηκε μεγάλη προσπάθεια να ειπωθούν τα γεγονότα με τον πιο αντικειμενικό τρόπο. 

Είμαι, λοιπόν, πεπεισμένος πως αυτή η ταινία μπορεί να είναι θέμα συζήτησης για τον καθένα κι όχι μόνο για ριζοσπάστες αριστερούς ακτιβιστές, γιατί παλεύει για μα πολύ πιο υψηλή πολιτιστική αξία. 

Όπως η δουλειά ενός πολεμικού ανταποκριτή. Τη στιγμή που κρατάς την κάμερά σου μπροστά από ένα δραματικό γεγονός κάνεις τη δουλειά σου, λες στους άλλους την πραγματικότητα- σίγουρα με τη ματιά σου κι ας ελπίσουμε με διανοητική ειλικρίνεια. 

Τη στιγμή που την αφήνεις -κι όλοι ξέρουμε ότι κάποιες φορές αυτό είναι αναγκαίο-, παύεις να είσαι ένας ηθοποιός της ιστορίας, και γίνεσαι μέρος της. Αυτό για έναν ντοκιμαντερίστα μπορεί να γίνει μόνο μερικές φορές. 

Σε τελική ανάλυση, είμαι πεπεισμένος πως ήταν αναγκαίο για μένα να διατηρήσω μια αυτονομία σκέψης για χάρη του ντοκιμαντέρ και για την κατανόηση της πολιτικής οπτικής της συλλογικότητας. 

Κρίνοντας από το πολιτικό «λεξιλόγιο» των μελών της συλλογικότητας που εμφανίζονται στην ταινία σου, θα τα ταξινομούσα ως ριζοσπάστες αριστεριστές, με κάποια αντικαπιταλιστικά στοιχεία. Είναι ακριβές αυτό; 

Δε μου αρέσουν οι ταμπέλες.

Αλλά ναι, υπάρχουν ξεκάθαρες αναφορές στον αριστερό ριζοσπαστισμό υπό την ευρύτερη έννοια, με διαφορετικές ψυχές εντός της συλλογικότητας, και άρα διαφορετικές αποχρώσεις, που έχουν συγκρουστεί ανά τα χρόνια. 

Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο, ωστόσο, είναι αυτή η συνεχής οικοδόμηση ενός μονοπατιού που ίσως έχει μια «ράγα», αλλά μετά ήταν ελεύθερο να παρεκκλίνει ή να κινηθεί πιο μακριά. 

Λέγεται στο φιλμ ότι για να είσαι σύντροφος πρέπει να εκπληρώνεις τρεις ελάχιστες προϋποθέσεις: να είσαι αντιφασίστας, αντισεξιστής και αντιρατσιστής. 

Ασφαλώς υπάρχει η αντικαπιταλιστική διάσταση- πιο κοντά σε μια μετα-μαρξιστική, παρά αναρχική σκέψη, αλλά πιστεύω πως το να βάζεις ταμπέλες σε μια ομάδα είναι λάθος, γιατί το μονοπάτι τους διαρκώς εξελίσσεται και συζητιέται εκ νέου. 

Νομίζω ότι όταν αποφάσισαν να ασχοληθούν με το ζήτημα της στέγασης και των εξώσεων ήρθαν πιο κοντά σε μεγαλύτερα τμήματα της τοπικής κοινωνίας- είτε «ντόπιους» είτε μετανάστες. Αληθεύει; 

Πόσο βαθιά είναι η σύνδεση του Art Lab με τους υπόλοιπους κατοίκους της Πάρμα; 

Το δικαίωμα στη στέγαση υπήρξε πάντα κομμάτι της δουλειάς αυτής της συλλογικότητας. 

Στην πόλη, ωστόσο, υπάρχει ένα πολιτικό υποκείμενο που εξειδικεύεται στην εναντίωση στις εξώσεις, το «Δίκτυο για τα στεγαστικά δικαιώματα». Κάποιοι από τους ακτιβιστές του Art Lab είναι επίσης μέλη του. 

Αναμφίβολα ήταν μια σημαντική φάση που έφερε το Art Lab πιο κοντά σε μια ευρύτερη κατηγορία ανθρώπων: από τον εκμεταλλευόμενο μετανάστη στον ντόπιο φτωχό κάτοικο. 

Κάποιες μάχες, ιδίως εκείνη για τους λογαριασμούς, σίγουρα προσέδωσαν ορατότητα στο Art Lab και το συνέδεσαν με περισσότερους πολίτες. 

Ανά τα χρόνια, το κοινωνικό κέντρο έχει χτίσει μια σχέση με τους κατοίκους της γειτονιάς, και κυρίως με τους τοπικούς συλλόγους. Ωστόσο, μεγάλο κομμάτι των πολιτών αγνοεί την ύπαρξη αυτού του κοινωνικού κέντρου. 

Δυστυχώς, η ικανότητα να εμπλέξει όλη την πόλη είναι περίπλοκη, αλλά πιστεύω ότι θα μπορούσαν να έχουν γίνει περισσότερα με μια σειρά από έξυπνα κόλπα- ίσως κάποιες φορές ακόμα και με πιο λελογισμένες θέσεις σε κάποια ζητήματα. 

Το Art Lab πρέπει επίσης να ανακτήσει εκείνη την επιθυμία του να μιλήσει γι’ αυτό στους ανθρώπους. Εκείνοι που κατέλαβαν το κτίριο την έχουν αντικαταστήσει με μια κατάκτηση της οποίας την αξία γνωρίζουν καλά. 

Τα χρόνια περνάνε, όμως, και ίσως κάποια ενέργεια έχει χαθεί, κάποιοι μετακομίζουν σ’ άλλες πόλεις και για τους καινούριους είναι διαφορετικά, τα βρίσκουν όλα έτοιμα. Αλλά μπορούν να μάθουν. 

“Όλα όσα επιθυμείς βρίσκονται στην άλλη πλευρά του φόβου», γράφει ένα από τα πανό του Art Lab. Σε μια χώρα σοβαρά χτυπημένη από την πανδημία, πώς ένας πολιτικά συνειδητός άνθρωπος πολεμά το φόβο- του ιού κι εκείνου που διαδίδεται από τις κυβερνήσεις; 

Είναι πολύ δύσκολο ν’ απαντήσω σε αυτή την ερώτηση, γιατί πιστεύω ότι όλοι όσοι εμπλέκονται στον πολιτικό ακτιβισμό υποφέρουν.

Σε αυτή τη συγκυρία, η πολιτική από τα κάτω, συντεθειμένη από διαρκή αντιπαράθεση, αμφισβήτηση στις πλατείες, τη θορυβώδη διαφωνία σε αυτή τη σχεδόν σιωπηλή περίοδο, δεν μπορεί να εκφραστεί παρά μόνο διαδικτυακά, κάτι πολύ ήπιο. 

Πολλοί πιστεύουν ότι πρόκειται για μια φάση κατά την οποία ο καπιταλισμός μαθαίνει νέα εργαλεία για την καταστολή, τεστάρει πόσο μπορεί να περιοριστεί η προσωπική ελευθερία, διά του γεωεντοπισμού επίσης των ανθρώπων. 

Στις μέρες μας, λοιπόν, συντελείται ένα παζάρι: το σύστημα επιβάλλει απόλυτο έλεγχο στους πολίτες και σε αντάλλαγμα προσφέρει προστασία της σωματικής υγείας. 

Το άτομο, όμως, δε συντίθεται μόνο από σωματική ευρωστία, είναι αναγκαία η ψυχική και κοινωνική υγεία, δεν είναι μια μάζα ζωντανών κυττάρων. 

Οι στατιστικές, ωστόσο, των νεκρών και των μολύνσεων μάς μιλάνε για μια αντικειμενικά επικίνδυνη καινούρια κατάσταση, όπου τόσο το καπιταλιστικό σύστημα όσο κι εκείνοι που το αμφισβητούν πρέπει να οργανώσουν αντίμετρα. 

Όποιος επιζητά ν’ αλλάξει αυτό το σύστημα, είτε μέσω μεταρρυθμίσεων είτε μέσω επανάστασης, πρέπει να σκεφτεί νέες στρατηγικές. Πολλά από τα δικαιώματα που κερδήθηκαν τις προηγούμενες δεκαετίες σήμερα μπορεί να κινδυνεύουν. 

Δεν ξέρουμε πόσο θα διαρκέσει αυτή η πανδημία, αν θα υπάρξουν νέες, αλλά κυρίως αν η εξουσία θα μάθει πώς να τις χρησιμοποιεί. 

Βασικά, λοιπόν, τίποτα δεν έχει αλλάξει: οι άνθρωποι πρέπει να είναι ενεργοί και προσεκτικοί, ένας κουραστικός αλλά αναγκαίος ρόλος, αν δε θέλουν να χάσουν τα δικαιώματά τους. 

Lorenzo Melegari 

Yπάρχει ακόμα το Art Lab, σε καιρούς που τα εφαρμοζόμενα περιοριστικά μέτρα παγκοσμίως συνήθως οδηγούν στην αναστολή ή, στην καλύτερη περίπτωση, στο μετασχηματισμό των περισσότερων κοινωνικο-πολιτικών δραστηριοτήτων; 

Το Art Lab εξακολουθεί να υπάρχει, η κατάσταση δεν έχει αλλάξει πολύ από το τέλος της ταινίας. 

Έχει «βαλτώσει», με την έννοια ότι ο Δήμος και το Πανεπιστήμιο της Πάρμα όπου ανήκει το κτίριο βασικά ανέχονται το κοινωνικό κέντρο, αλλά δεν υπάρχει επέμβαση- ούτε θετική, ούτε αρνητική. 

Ασφαλώς, στη συγκεκριμένη φάση το κοινωνικό κέντρο δρα όπως μπορεί: στιγμές διαδικτυακής συζήτησης σχετικά με πολλά θέματα έχουν οργανωθεί, αλλά και υποστηρικτικές δραστηριότητες για ανθρώπους.

Ο ακτιβισμός, επομένως, συνεχίζεται. 

Πιστεύω, πάντως, πως, αν αυτή η φάση διαρκέσει, θα είναι αναγκαίο να χρησιμοποιηθούν καινούρια εργαλεία κοινωνικού ακτιβισμού, κι είμαι σίγουρος ότι το Art Lab θα καταφέρει να το κάνει. 

Διατρέχει, ωστόσο, τον κίνδυνο να εξελιχθεί σε ένα αφομοιωμένο από το σύστημα «αρτιστίκ» εγχείρημα χάνοντας κάθε πολιτική αιχμή; 

Προφανώς ο κίνδυνος είναι πάντα υπαρκτός, αλλά όλα αυτά τα χρόνια το Art Lab είχε την ικανότητα να εμπλέκει ανθρώπους και να αλλάζει τη ζωή τους με κάποιο τρόπο. 

Και δεν εννοώ μόνο όσους ωφελήθηκαν άμεσα από τη δραστηριότητά του, αλλά κυρίως όσους μέσω αυτού είχαν τη δυνατότητα να στοχαστούν για το παρόν τους, την πόλη τους, τους ανθρώπους γύρω τους, για πολιτικά ζητήματα. 

Είχαν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με μια ζώσα πραγματικότητα κι αυτό επέφερε μια αλλαγή που θα τους συνοδεύει για πάντα. 

Παραμένει, πάντως, τόσο το γραφειοκρατικό όσο και το «συναισθηματικό» πρόβλημα.  

Είναι πολύ δύσκολο να πω αν μια πραγματικότητα όπως εκείνη ενός κοινωνικού κέντρου που γεννιέται αυθόρμητα, ριζώνει και αναπτύσσεται πρέπει μετά να γίνει κάτι πολύ μεγαλύτερο ή «νόμιμο». 

Στο τέλος του φιλμ κάποιοι ακτιβιστές, αντί να φαντάζονται το Art Lab ως ένα όλο και μεγαλύτερο κοινωνικό κέντρο, επιχειρηματολογούν για τη σημασία της «μόλυνσης». 

Το Art Lab μπορεί να πυροδοτήσει τη γέννηση άλλων κοινωνικών κέντρων, άλλων κινημάτων βάσης, άλλων τόπων ελεύθερης σκέψης, όπου άλλοι άνθρωποι μπορούν να χτίσουν μια καινούρια κοινωνία,  πολιτική, οικονομία: αυτό είναι το πιο σημαντικό. 

Τότε συγκεκριμένα, είμαι σίγουρος ότι το Art Lab θα συνεχίσει να ζει και θα έρθει σε συμφωνία με τους τοπικούς θεσμούς, ώστε να μην είναι πλέον παράνομο. 

Το Into the movement θα προβληθεί στο πλαίσιο του διαδικτυακού φεστιβάλ “Habitats” του Balkan Can Kino στην Αθήνα. Πόσο σημαντικές είναι τέτοιες πρωτοβουλίες για την προώθηση κριτικών, ανεξάρτητων, αντισυμβατικών αφηγήσεων και φωνών; 

Πρωτοβουλίες όπως αυτές που οργανώνει το Balkan Can Kino είναι πολύ σημαντικές. Αποτελούν ευκαιρίες για συζήτηση, για ελευθερία, για προσφορά πολιτιστικών προϊόντων χαρακτηριζόμενων από ελεύθερη σκέψη. 

Πολύ συχνά, η προσφορά περιεχομένου βίντεο σε διαδικτυακές πλατφόρμες ή στην τηλεόραση αφορά σε εμπορικά προϊόντα δημιουργημένα για την ευχαρίστηση, όχι ιδιαιτέρως πολιτιστικά. 

Φεστιβάλ όπως του Balkan Can Kino είναι, συνεπώς, σημαντικά για την ανάκτηση του θεμελιώδους ρόλου της τέχνης- σίγουρα της ψυχαγωγίας, αλλά και του να σε κάνει να σκέφτεσαι και να ωριμάζεις ως άνθρωπος. 

Είναι, λοιπόν, πολύ σημαντικό που υπάρχουν αυτά τα φεστιβάλ. Βέβαια σήμερα συντελούνται διαδικτυακά, κάτι που μπορεί να έχει και θετικές επιπτώσεις. 

Ελπίζουμε μια μέρα να καταφέρουμε να επανέλθουμε στην πρόσωπο με πρόσωπο συζήτηση, γιατί για μένα η σωματική εγγύητα και η άμεση αντιπαράθεση είναι αναντικατάστατες. 

Υπό ένα ορισμένο πρίσμα, λυπάμαι, επομένως, πολύ που δεν μπορώ να είμαι φυσικά παρών στο φεστιβάλ, να μιλάω με ανθρώπους, να παρακολουθώ άλλα φιλμ. Από την άλλη, χαίρομαι που υπάρχει μια εναλλακτική. 

Ευχαριστώ, άρα, το Balkan Can Kino, και είμαι πεπεισμένος ότι καταστάσεις τέτοιου τύπου πρέπει να ωριμάσουν και να αντιγραφούν, όπως τα κοινωνικά κέντρα. 

Δηλαδή, η κουλτούρα να γεννήσει κουλτούρα, άλλα φεστιβάλ να προκύψουν από αυτό το φεστιβάλ.

Ελπίζουμε πως οι άνθρωποι με περιέργεια θα αυξηθούν, άνθρωποι που δεν αρέσκονται να πατάνε ένα κουμπί και να κατακλύζονται παθητικά από περιεχόμενα χωρίς περιεχόμενο. 

Ευχαριστώ θερμά την Δήμητρα Μητσάκη, μέλος της ομάδας του Balkan Can Kino, για την πολύτιμη συνδρομή της στην πραγματοποίηση της συνέντευξης.

Το ντοκιμαντέρ του Lorenzo Melegari Into the movement προβάλλεται στο πλαίσιο του διαδικτυακού κινηματογραφικού φεστιβάλ “Habitats” που διοργανώνει το Balkan Can Kino, μεταξύ 10 και 14 Μαΐου.

Την Πέμπτη 14 Μαΐου θα πραγματοποιηθεί διαδικτυακό Q&A με τον σκηνοθέτη στις 19:00.

Περισσότερες πληροφορίες εδώ.