Μοχάμεντ Ντιάμπ: «Για την αιγυπτιακή κοινωνία δεν υπάρχει άλλη διέξοδος από το μαζί»

Το κλειστοφοβικό πολιτικο-κοινωνικό θρίλερ του πολλά υποσχόμενου Αιγύπτιου σκηνοθέτη Μοχάμεντ Ντιάμπ Η κλούβα, εξ ολοκλήρου γυρισμένο σε μια αστυνομική κλούβα, αποτυπώνει με οδυνηρή διαύγεια τη χαοτική κατάσταση που επικρατεί στη χώρα μέσα από την ιστορία μιας πλειάδας αντιπροσωπευτικών χαρακτήρων διαφορετικών πεποιθήσεων, έγκλειστων εκεί για τα 97 εκρηκτικά λεπτά της ταινίας. Το φιλμ του Ντιάμπ, με το οποίο εγκαινιάστηκε το τμήμα Ένα κάποιο βλέμμα του περσινού Φεστιβάλ Καννών, προκάλεσε παθιασμένες συζητήσεις και διαμάχες στην Αίγυπτο και προβάλλεται από τις 9 Φεβρουαρίου  στις αίθουσες, μετά την πανελλήνια πρεμιέρα του στο περσινό Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Συνομιλώντας με τον σκηνοθέτη.

Από τη σεξουαλική παρενόχληση γυναικών (Οι γυναίκες του λεωφορείου 678), στην πολιτική βία και τη στρατιωτική καταστολή (Η κλούβα), δε φοβάσαι ποτέ να καταπιαστείς με σύγχρονα ζητήματα, ως επί το πλείστον συνδεόμενα με την αιγυπτιακή κοινωνία. Θεωρείς τη σκηνοθεσία πολιτική διαδικασία, μια αντανάκλαση του πώς λειτουργείς πολιτικά ως άτομο;

Για μένα η σκηνοθεσία είναι κάτι άλλο. Όταν γράφω και σκηνοθετώ μια ταινία, πρόκειται για 3 χρόνια από τη ζωή μου, επομένως χρειάζεται να έχω κίνητρο, μια ιδέα που να με έχει συγκινήσει τόσο πολύ, ώστε να είμαι εντάξει με το να αφιερώσω αυτό τον καιρό στοχαζόμενος πάνω στη συγκεκριμένη ιδέα κάθε μέρα που περνά. Ασφαλώς, οι περισσότερες από αυτές αφορούν ουσιωδώς την κοινωνία μου. Η πρώτη σχετιζόταν με τη σεξουαλική παρενόχληση. Ένιωσα την ανάγκη να καταπιαστώ μ’ αυτή, ιδίως ως άντρας, γιατί εκείνη την περίοδο κανένας δεν παραδεχόταν πως αντιμετωπίζαμε αυτό το πρόβλημα στην Αίγυπτο- οι γυναίκες κυρίως ήταν εκείνες που το συζητούσαν, ενώ οι άντρες κυρίως εκείνοι που αρνούνταν την ύπαρξή του.

Το ίδιο και με την Κλούβα. Κάποια στιγμή, συνειδητοποίησα ότι δεν υπάρχει πιο σημαντική ιδέα στην αιγυπτιακή κοινωνία από εκείνη της συνύπαρξης. Όταν μια χώρα βρίσκεται στα πρόθυρα εμφύλιου πολέμου, δεν υπάρχει κάτι ουσιαστικότερο από το να πεις «όχι, δεν είναι αυτή η λύση». Εξ αποστάσεως, είμαι το είδος του ανθρώπου, ο οποίος θα ήθελε οι ταινίες που κάνει να έχουν θετική επίδραση στους ανθρώπους, να αλλάξουν τη ζωή τους, να τους φέρουν κοντά. Δε με βλέπω ως πολιτικοποιημένο άτομο, είμαι κοινωνικός ακτιβιστής. Ϊσως η επόμενη ταινία μου να είναι μόνο για την αγάπη. Δεν ξέρω.

Η πιο πρόσφατη ταινία σου Η κλούβα, προσφέρει μια ολοκληρωμένη, αν και ενοχλητική, εικόνα της μετεπαναστατικής αιγυπτιακής κοινωνίας. Πόσο δούλεψες πάνω στη βασική ιδέα της ταινίας και σε ποιο βαθμό μετασχηματίστηκε με τον καιρό;

Η ιδέα ήρθε στον αδερφό μου, που είναι και συν-σεναριογράφος, και σε μένα στο τέλος του 2013 και μας πήρε 3 χρόνια, για να την υλοποιήσουμε. Τουλάχιστον ένα χρόνο πριν την έναρξη των γυρισμάτων, κατασκευάσαμε μια ξύλινη ρεπλίκα της κλούβας και ξεκινήσαμε τις πρόβες με τους ηθοποιούς εκεί, ανακαλύπτοντας ιδέες και καταστάσεις, οι οποίες δεν περιέχονταν στο σενάριο. Έπειτα, γυρίσαμε όλη την ταινία μέσα στην κλούβα, γεγονός που μου δίδαξε πολλά για τον κάθε χαρακτήρα ξεχωριστά. Τα γυρίσματα υπήρξαν πρόκληση από τεχνικής άποψης, ιδίως για κάποιον όπως εγώ με μηδενικό τεχνικό υπόβαθρο. Ήταν η περίοδος της δοκιμής και του λάθους.

Γιατί επέλεξες να τη γυρίσεις σε κλειστό χώρο;

Γιατί ήθελα οι θεατές της ταινίας να βιώσουν αυτή την εμπειρία ως δικιά τους- αν βρεθείς σε μια τέτοια κλούβα, έτσι βλέπεις τον κόσμο. Για μένα, σε αυτό συνίσταται το σινεμά, στο να βλέπεις τον κόσμο μέσω της ιδέας, των ματιών ενός άλλου. Κι η συγκεκριμένη ταινία βλέπει τον κόσμο μέσω των εμπειριών άλλων ανθρώπων. Αυτή είναι Αίγυπτός μας, παραπονιόμαστε πολύ, είναι δύσκολο, αλλά ζούμε μαζί και πρέπει να βρούμε ένα τρόπο. Για την αιγυπτιακή κοινωνία δεν υπάρχει άλλη διέξοδος από το μαζί.

Παρά την ύπαρξη του συγκεκριμένου φορμαλιστικού περιορισμού, αλλά και πρόκλησης, καταφέρνεις να διατηρήσεις μια απίστευτη αίσθηση ρυθμού και αγωνίας σε όλη τη διάρκεια της ταινίας. Πόσο δύσκολο ήταν να πετύχεις αυτό το αποτέλεσμα;

Πάντα λέμε ότι, όσο περισσότερο περιορίζεσαι, τόσο περισσότερο αποκτάς στιλ, τόσο πιο πολύ αναγκάζεσαι να είσαι δημιουργικός. Ένα φιλμ με 27-28 βασικούς χαρακτήρες ήταν μια τεράστια πρόκληση. Πώς μπορείς να συμπάσχεις με καθένα από τους χαρακτήρες, με όλες τις πολιτικές πτυχές ή τα εγκλήματα που έχουν διαπραχθεί και προκύπτουν στην ταινία; Αλλά, όπως προείπα, οι πρόβες πριν τα γυρίσματα βοήθησαν πολύ προς αυτή την κατεύθυνση. Μια άλλη πρόκληση, ήταν τα γυρίσματα στους δρόμους. Ήταν αυτοκτονία. Γι’ αυτό και έπρεπε να γυρίζουμε γρήγορα και με επαγγελματισμό. Ακόμα κι έτσι, η σκηνή στη γέφυρα ήταν μια καταστροφή, γιατί επενέβη η αστυνομία, οι άνθρωποι της γειτονιάς μας επιτέθηκαν και ο οικονομικός διευθυντής της παραγωγής έπεσε θύμα απαγωγής. Χτυπήθηκε λίγο, αλλά έπειτα μου είπε ότι θα το ξαναεμπλεκόταν στην ταινία! Οι Αιγύπτιοι, εξάλλου, ενθουσιάζονται: οι μισοί υποστήριζαν την αστυνομία κι οι υπόλοιποι με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα. Όλη η διαδικασία έμοιαζε αληθινή κι οι άνθρωποι ήθελαν να συμμετάσχουν.

Οι ερμηνείες των ηθοποιών είναι στο σύνολό τους εξαιρετικές. Πόσο κοντά στους χαρακτήρες που υποδύονταν βρίσκονταν- ή πόσο διέφεραν στην πραγματική τους ζωή;

7-8 από τους χαρακτήρες της ταινίας βασίζονταν στους πραγματικούς. Δε χρειαζόταν να μιμηθούν κάποιον, απλώς να έχουν μια ιδέα για το ποιος είναι, ποιο είναι το ταξίδι της ζωής του. Έδωσα στον κάθε ηθοποιό την ελευθερία να υποδυθεί το χαρακτήρα με τον τρόπο που ήθελε. Άλλωστε, επειδή ήταν μια τόσο δύσκολη ταινία, το σενάριο ξαναγράφτηκε 13 φορές, ενώ ακύρωσα χαρακτήρες και έδωσα σε ηθοποιούς διαφορετικούς ρόλους. Όταν βλέπεις ηθοποιούς να αλληλεπιδρούν, αντιλαμβάνεσαι τι είναι αληθινό, τι ψεύτικο, τι περιττό, τι λειτουργικό και τι όχι. Ελπίζω να μπορέσω να ξανακάνω κάτι τέτοιο, να δώσω στον εαυτό μου να εξασκηθώ, πριν κάνω μια ταινία.

Παρά τις συμφιλιωτικές της προθέσεις, η Κλούβα υπαινίσσεται ένα χαοτικό, και πιθανότατα όχι αισιόδοξο, τέλος. Έτσι αντιλαμβάνεσαι την τρέχουσα πολιτική και κοινωνική κατάσταση στην Αίγυπτο; Και πώς έγινε δεκτή η ταινία σου στη χώρα;

Για μένα, πρόκειται για ανοιχτό τέλος, συνεπώς ο καθένας έχει τη δικιά του ερμηνεία. Αλλά, ρεαλιστικά και ειλικρινά μιλώντας, οι πιθανότητες είναι σε βάρος των Αιγυπτίων, σε βάρος των χαρακτήρων στην κλούβα. Στις μέρες μας η λέξη «συνύπαρξη» ισοδυναμεί με προδοσία. Γι’ αυτό και, όταν προβλήθηκε η ταινία στην Αίγυπτο, μας εκτόξευσαν όλων των ειδών τις κατηγορίες από κάθε πλευρά. Κάθε πλευρά αντιμετωπίζει την άλλη ως κάτι τερατώδες, διαβολικό. Ήταν σαν να κάνεις μια ταινία για το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η οποία παρουσιάζει με ανθρωπιά τους Γερμανούς, τους Ιταλούς, τους Αμερικανούς και τους Ιάπωνες. Ωστόσο, είμαι ονειροπόλος, εξακολουθώ να ονειρεύομαι. Οτιδήποτε συμβαίνει στην κοινωνία ανάγεται στις επιλογές του καθενός. Προσωπικά, διαλέγω την ιδέα της συνύπαρξης κι ελπίζω να λειτουργήσει. Δε θέλω να είμαι πεσιμιστής. Σε πολλούς, άλλωστε, άρεσε η ταινία και το μήνυμά της, η προώθηση της ιδέας της Επανάστασης πως υπάρχει χώρος για τον καθένα.

Η Κλούβα υπήρξε η πρόταση της Αιγύπτου για το φετινό Όσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας. Δεδομένης της ανοιχτά κριτικής στάσης της ταινίας σου απέναντι στις διάφορες πτυχές της αιγυπτιακής κοινωνίας, καθώς και στις θρησκευτικές και στρατιωτικές δομές εξουσίας, σε εξέπληξε αυτή η επιλογή;

Επειδή, σύμφωνα με το ισχύον σύστημα, προτάθηκε από ανεξάρτητους καλλιτέχνες, δεν ήταν έκπληξη. Αν επρόκειτο για κυβερνητική επιλογή, θα ήταν μεγάλη.

Πότε αναμένεται να ξεκινήσουν τα γυρίσματα της επόμενης δουλειάς σου;

Το επόμενο εγχείρημα, το οποίο ονειρεύομαι να υλοποιήσω, είναι μια ταινία επιστημονικής φαντασίας που γράφω. Θα είναι στα αγγλικά. Κατά κάποιο τρόπο, επέλεξα να γυρίσω μια τέτοια ταινία για να δραπετεύσω. Έχω κατακλυστεί από τα πολιτικά και τα κοινωνικά ζητήματα και ήθελα να μιλήσω για κάτι που δεν υπάρχει, φανταζόμενος το μέλλον. Δε θα περιέχει ιπτάμενους δίσκους, πάντως!

Ευχαριστώ πολύ τον Μοχάμεντ Ντιάμπ, ο οποίος, εν μέσω της συγγραφής του σεναρίου της καινούριας του ταινίας, ξέκλεψε λίγο χρόνο για τη συνομιλία μας, και την Ελένη Τεμπονέρα από το Γραφείο Τύπου της Weird Wave για τη συμβολή της στην πραγματοποίησή της.

Η ταινία του Μοχάμεντ Ντιάμπ Η κλούβα προβάλλεται στους κινηματογράφους από τις 9 Φεβρουαρίου σε διανομή της Weird Wave.