Κριστιάν Μουνγκίου: «Κάνω ταινίες για το κοινό και όχι για τα φεστιβάλ»

Ο Κριστιάν Μουνγκίου, ο πιο καταξιωμένος εκπρόσωπος του παραγωγικότατου σύγχρονου ρουμανικού κινηματογράφου, επιστρέφει στο προσκήνιο με την Αποφοίτηση, άλλη μια δεξιοτεχνικά σκηνοθετημένη ταινία, για την οποία απέσπασε το βραβείο σκηνοθεσίας στο φετινό Φεστιβάλ Καννών. Το φιλμ αφηγείται τις προσπάθειες του πατέρα μιας άριστης μαθήτριας, που πέφτει θύμα απόπειρας βιασμού λίγο πριν από τις κρίσιμες εξετάσεις, οι οποίες θα καθορίσουν τη σπουδή της στο εξωτερικό, να εξασφαλίσει ότι θα τις περάσει, χρησιμοποιώντας κάθε θεμιτό και αθέμιτο μέσο. Μιλήσαμε τηλεφωνικά με τον ευγενέστατο Κριστιάν Μουνγκίου, με αφορμή την προβολή της ταινίας του στις αίθουσες από τις 13 Οκτωβρίου.

Παρακολουθώντας την Αποφοίτηση, ένιωσα ότι, από πολλές απόψεις, θα μπορούσε να έχει γυριστεί στην Ελλάδα. Αναρωτιόμουν, λοιπόν, αν ο στόχος σου εξ αρχής ήταν να μεταφέρεις ένα πιο παγκόσμιο μήνυμα, παρότι η δουλειά σου είναι βαθιά ριζωμένη στη ρουμανική κοινωνία και κουλτούρα.

Ειλικρινά, νομίζω πως οι ταινίες που προσπαθώ να κάνω τοποθετούνται στη Ρουμανία, αλλά ελπίζω να μιλάνε για κάποιες παγκόσμιες ανθρώπινες τοποθεσίες. Είναι σημαντικό να εντοπίζονται σε ένα μέρος που γνωρίζεις καλά- γι’ αυτό, άλλωστε, και εξακολουθώ να βρίσκομαι ακόμα εδώ-, αλλά αυτό που μου λες είναι κάτι, το οποίο μου έχουν πει διάφοροι άνθρωποι, και κυρίως στο πλαίσιο των συνεντέυξεων, που έδωσα στις Κάννες. Πολλοί δημοσιογράφοι προερχόμενοι από την Ισπανία, την Ιταλία, τη Λατινική Αμερική, ή χώρες της Ανατολικής Ευρώπης ξεκινούσαν με την παρατήρηση ότι «αυτά θα μπορούσαν να έχουν συμβεί και σε μας», που για μένα είναι καλό σημάδι, γιατί αποδεικνύει πως δε μιλάμε για κάτι, το οποίο συμβαίνει μονάχα εδώ, αλλά και σε άλλες χώρες, που δεν είναι ακριβώς τακτοποιημένες αυτή τη στιγμή.

Και όχι μόνο από άποψη κοινωνικών συνθηκών ή οικονομικών δυσκολιών, αλλά και νοοτροπίας.

Βεβαίως. Είναι η νοοτροπία, είναι επίσης οι συνήθειές σου, η εκπαίδευση, είναι ο τρόπος που εκτυλίσσονταν τα πράγματα στη Ρουμανία για πολύ μεγάλη χρονική περίοδο. Γι’ αυτό και η ταινία μου αποτελεί, εξάλλου, μια δήλωση για την εκπαίδευση. Συνέχεια λέμε πως η επόμενη γενιά θα είναι διαφορετική και θα μας σώσει, αλλά έχει λάβει την εκπαίδευσή της απο μας και ζει στις ίδιες αυτές χώρες, έχοντας μπροστά της αυτό το μοντέλο, το οποίο είναι πολύ ισχυρότερο από οποιουδήποτε είδους διάλογο. Δε νομίζω, λοιπόν, ότι η αλλαγή θα έρθει, τελικά, με την επόμενη γενιά, εκτός κι αν, κάποια στιγμή, κάνουμε εμείς κάποια προσπάθεια να βγούμε από αυτό τον κύκλο και να αναγνωρίσουμε πως έχουμε κάνει κάποια λάθη στη ζωή μας, δίνοντας ένα διαφορετικό παράδειγμα σ’ αυτά τα παιδιά.

Μιλώντας για παιδιά, και δεδομένου ότι είσαι πατέρας, αποτέλεσε το γεγονός αυτό έναυσμα ή έμπνευση για σένα, στο να καταπιαστείς με το συγκεκριμένο θέμα, που θίγεις στην ταινία σου;

Όντως συνδέεται πολύ με το γεγονός πως είμαι πατέρας τώρα και με απασχολεί πολύ η εκπαίδευση των παιδιών μου. Νομίζω ότι όλες μου οι δουλειές συνδέονται, κατά κάποιο τρόπο, με την ηλικία μου και τα όσα συμβαίνουν στη ζωή μου την εκάστοτε περίοδο. Προσπαθώ να δημιουργώ προσωπικές ταινίες, που να μιλάνε την ίδια στιγμή και σε άλλους ανθρώπους. Φαντάσου πως έχεις ένα παιδί 10-12 ετών: θα του παρείχες την ίδια εκπαίδευση, αν το προετοίμαζες να παραμείνει στην Ελλάδα, ή αν, για παράδειγμα, το προετοίμαζες για σπουδές στις Η.Π.Α.; Δεν ξέρω πως είναι τα πράγματα στην Ελλάδα, αλλά στη Ρουμανία δε θα το προετοίμαζες με τον ίδιο τρόπο. Βλέπω τριγύρω μου ότι αυτή είναι μια απόφαση, την οποία οι γονείς παίρνουν πολύ νωρίς, και γι’ αυτό με απασχόλησε στη διάρκεια συγγραφής του σεναρίου.

Πέρα από αυτό, διατηρώ τη συνήθεια από την εποχή που ήμουν δημοσιογράφος να διαβάζω πολύ εφημερίδες. Υπάρχουν σημαντικά στοιχεία, που εμφανίζονται σε άρθρα, κι έτσι ξεκίνησα να συγκεντρώνω άρθρα σχετικά με την εκπαίδευση τα τελευταία χρόνια. Λίγο λίγο, παρατήρησα ότι υπάρχει μια σύνδεση ανάμεσα στην εκπαίδευση και τη διαφθορά στη Ρουμανία, και τελικά συνειδητοποίησα πως υπάρχει τρόπος να διηγηθώ μια ιστορία για το πώς συνεχίζουμε να προωθούμε μια κοινωνική συνθήκη, με την οποία είμαστε δυσαρεστημένοι.

Η «θητεία» σου στη δημοσιογραφία σε βοήθησε, μετέπειτα, στο πεδίο της κινηματογραφικής δημιουργίας;

Με βοήθησε να δημιουργήσω ένα στιλ γραφής, δόμησης των πληροφοριών και διαμόρφωσης του είδους της γραφής, την οποία ακολουθούσα στην αρθρογραφία μου. Ήταν πολύ διαφορετική περίοδος τότε, που δε μοιάζει με τη σημερινή. Γράφαμε μακροσκελή ρεπορτάζ, ανάμεσα στην αποκαλυπτική δημοσιογραφία και τη λογοτεχνία. Διατηρώ, επίσης, την περιέργεια να διαβάζω τον Τύπο, βρίσκω πολλή έμπνευση σ’ αυτόν, και γι’ αυτή την ταινία χρησιμοποίησα τουλάχιστον 3-4 ιστορίες, τις οποίες διάβασα στις εφημερίδες τα τελευταία χρόνια.

Αυτή η σχολαστική προσέγγιση αφορά στην αφήγησή σου, στα σκηνικά, στη σκηνοθεσία των ηθοποιών σου. Θα ήθελες να μου πεις περισσότερα για το πώς σκηνοθετείς τους ηθοποιούς και πώς σχετίζεσαι μαζί τους συνολικά;

Αυτή είναι πολύ καλή ερώτηση. Για μένα το κάστινγκ είναι ένα πολύ σημαντικό βήμα και αφιερώνω προσωπικά πολύ χρόνο σ’ αυτό, μιλώντας με τους ηθοποιούς που έρχονται στο πλαίσιο της συγκεκριμένης διαδικασίας. Δεν κάνω απλώς κάστινγκ σε ηθοποιούς, προσπαθώ να τους γνωρίσω ως ανθρώπους όσο περισσότερο μπορώ, να κατανοήσω την προσωπικότητά τους και να βεβαιωθώ πως υπάρχει σύνθεση ανάμεσα στο μυθοπλαστικό χαρακτήρα και τον ηθοποιό, ο οποίος θα τον υποδυθεί στην ταινία. Με ενδιαφέρει πολύ το προσωπικό χάρισμα του καθενός, ποιος πραγματικά είναι, κι έπειτα υπάρχει πολύ ακρίβεια σε ό,τι κάνουμε. Χρειάζεται να κάνουμε πολλές πρόβες, γι’ αυτό και είναι απαραίτητο να διαβάσουμε το σενάριο πριν το κάστινγκ. Παίζω το χαρακτήρα τους πριν από εκείνους. Αυτή είναι μια περίοδος που δέχομαι πολλές παρατηρήσεις από τους ηθοποιούς.

Αλλά μετά, όταν φτάσουμε στο γύρισμα, δεν υπάρχει πραγματικά πολύς χώρος για αυτοσχεδιασμό. Ξεκινάμε τις πρόβες και διορθώνουμε πολλά πράγματα, αλλά, όταν γυρίζουμε, πρέπει πραγματικά να ξέρουμε τι κάνουμε. Οι ηθοποιοί μαθαίνουν να συνεργάζονται μαζί μου και, λήψη τη λήψη, νιώθουν όλο και πιο ελεύθεροι και τελικά σταμάνε να σκέφτονται τι κάνουν και εστιάζουν σε εκείνο που αισθάνονται. Ακούγεται πολύ απλό, αλλά είναι πολύ περίπλοκο όταν κάνεις το γύρισμα!

Μιλώντας για χαρακτήρες, είχα την αίσθηση ότι όλοι οι χαρακτήρες της Αποφοίτησης ήταν «ψηφίδες» του ευρύτερου «μωσαϊκού» της ρουμανικής κοινωνίας, με όλο το θυμό, το άγχος, την κατάθλιψη, και κάποια στοιχεία αισιοδοξίας, επίσης, που κουβαλάνε μαζί τους.

Είναι δύσκολο να δηλώσεις πως μπορείς να αναπαραστήσεις μια ολόκληρη κοινωνία σε ένα φιλμ. Προσπαθώ, ωστόσο, να βρίσκομαι όσο πιο κοντά γίνεται σε αληθινούς χαρακτήρες. Η κατάθλιψη, για παράδειγμα, είναι κάτι που παρατήρησα ότι συμβαίνει πολύ συχνά σε ανθρώπους της γενιάς μου και αρχίζεις να διερωτάσαι γιατί. Ίσως συνδέεται με τις ελπίδες τους, οι οποίες δεν εκπληρώθηκαν με τον τρόπο που ήθελαν, αλλά, ίσως, και με την ηλικία. Από αυτή την άποψη, η Αποφοίτηση είναι, για μένα, μια ταινία για την ηλικία, πώς η ζωή είναι κάτι πολύ διαφορετικό στα 50 σου, από ό,τι την είχες φανταστεί στα 20. Κι αυτό συμβαίνει σε πολλές χώρες, όπου οι άνθρωποι φτάνουν σ’ αυτή την ηλικία χωρίς να είναι ευχαριστημένοι με τη ζωή τους.

Εσύ νιώθεις ικανοποιημένος με τις επιλογές σου στη ζωή;

Ειλικρινά, έχω πολλές αμφιβολίες. Εκ του μακρόθεν, είναι πολύ εύκολο να εντοπίζεις το επιτυχημένο κομμάτι της ζωής κάποιου, αλλά ξέρεις τη ζωή σου καλύτερα από τον καθένα. Οπότε, επαγγελματικά, κάποιες από τις επιλογές μου ήταν ικανοποιητικές, αλλά εξακολουθώ να διατηρώ αμφιβολίες για το είδος του σινεμά που κάνω και διαρκώς προσπαθώ να μην είναι αιχμάλωτος αυτής της επιτυχίας και να παίρνω ρίσκα, γεγονός το οποίο μπορεί να είναι περίπλοκο για κάποιον επιτυχημένο. Υπάρχει πίεση, και νιώθεις όλο και λιγότερο πρόθυμος να κάνεις. Αλλά υπάρχει και κάτι άλλο που δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι η ζωή ενός σκηνοθέτη δεν αφορά μόνο στις ταινίες. Έχουμε τις δικές μας ζωές, οι οποίες συμβαδίζουν. Αφιερώνω τον περισσότερο χρόνο μου στο να πηγαινοφέρνω τα παιδιά μου στο σχολείο και παίζοντας μαζί τους, και όχι δημιουργώντας ταινίες. Κάνω ταινίες κάθε 4-5 χρόνια.

Θα ήσουν πρόθυμος να πειραματιστείς με καινούρια στιλ κινηματογραφικής αφήγησης;

Δεν ξέρω, για να είμαι ειλικρινής. Κάθε φορά που ξεκινώ να σκέφτομαι για μια καινούρια ιστορία, επανελέγχω, επίσης, το στιλ μου και, προς το παρόν, δεν μπορώ να χρησιμοποιήσω κάτι πιο πιστευτό, πιο κοντά σε μένα από αυτό, αλλά, ταυτόχρονα, αισθάνομαι ότι, αν συνεχίσω να χρησιμοποιώ το ίδιο στιλ για πολύ καιρό, τμήμα του αντίκτυπού του θα χαθεί. Αν αυτό το είδος ήταν εντυπωσιακό 10 χρόνια πριν, τώρα υπάρχουν πολλές ταινίες γυρισμένες με τον ίδιο τρόπο. Νομίζω, ωστόσο, πως πρέπει να συνεχίσεις να κάνεις αυτό που θεωρείς ειλικρινές και αληθινό στο πλαίσιο της κινηματογραφικής δημιουργίας σου.

Έχει την ευκαιρία το ρουμανικό κοινό να παρακολουθεί τις ταινίες σου, αλλά και εκείνες των συναδέλφων σου Ρουμάνων σκηνοθετών, μιας και οι κινηματογραφικές αίθουσες της χώρας μειώνονται ταχύτατα;

Πάντοτε με ενδιαφέρει να παρακολουθούνται οι ταινίες μου από το κοινό. Θεωρώ πως κάνω ταινίες για το κοινό και όχι για τα φεστιβάλ. Πάντοτε υπάρχει στα φιλμ μου ένα επίπεδο, το οποίο είναι πολύ εύκολο να γίνει κατανοητό. Οργανώνω πολλές προβολές. Έτσι κατορθώνω να βλέπουν τις ταινίες μου πολλοί στη Ρουμανία. Οι άνθρωποι ενδιαφέρονται να τις δουν, αν τις φέρεις στην πόλη τους, ακόμα κι αν αυτή δε διαθέτει αίθουσα κινηματογράφου. Αλλά για τις περισσότερες ρουμανικές ταινίες αυτή είναι μια πολύ δύσκολη διαδικασία, μιας και το εγχώριο κοινό στις μέρες μας αντιλαμβάνεται το σινεμά με όρους διασκέδασης. Το 90% των προβαλλόμενων ταινιών είναι mainstream αμερικανικές παραγωγές. Οι ταινίες μας είναι πολύ πιο δημοφιλείς στο εξωτερικό από ό,τι είναι στη Ρουμανία.

Στο τέλος της Αποφοίτησης υπάρχει μια υπόνοια ελπίδας, μια λάμψη και χαρά. Νιώθεις κάποια ελπίδα για το μέλλον των νεότερων γενιών στη Ρουμανία; Από πού θεωρείς πως θα μπορούσε να προκύψει η προοδευτική αλλαγή;

Δεν ξέρω πολλά για το μέλλον, δεν είμαι μάντης, ούτε το είδος του ανθρώπου που είναι αισιόδοξο. Είμαι πολύ ορθολογιστής, προσπαθώ, λοιπόν, να καταλάβω ποια θα μπορούσε να είναι η πηγή της αισιοδοξίας- και αμφιβάλλω αν η επόμενη γενιά θα είναι πολύ διαφορετική από τη δική μου, μόνο και μόνο επειδή είναι νεότεροι. Αυτό που νομίζω πως πρέπει να κάνουμε είναι να κατανοήσουμε ότι ζούμε σε ένα πολύ πλούσιο περιβάλλον και να πράττουμε ό,τι μπορούμε να το συντηρήσουμε όσο γίνεται περισσότερο.

Ευχαριστώ θερμά την Catalina Harabagiu από τη Mobra Films (http://www.mobrafilms.ro/) , την εταιρεία παραγωγής του Κριστιάν Μουνγκίου, για την πολύτιμη συμβολή της στη διοργάνωση της συνέντευξης με τον σκηνοθέτη.

Η ταινία του Κριστιάν Μουνγκίου Η Αποφοίτηση προβάλλεται στους κινηματογράφους από τις 13 Οκτωβρίου σε διανομή της Spentzos Film.