Αλμπέρτο Προυνέτι: «Δεν πρέπει να είμαστε αιχμάλωτοι του καπιταλιστικού ρεαλισμού»

 

Με φόντο το Brexit, την αποβιομηχανοποίηση, τη μετανάστευση και την εργασιακή εκμετάλλευση, το μυθιστόρημα 108 μέτρα του Ιταλού Αλμπέρτο Προυνέτι είναι μια γλαφυρή και πολιτικά αιχμηρή ανατομία του «πρεκαριάτου», του νέου προλεταριάτου.

Συζητώντας με τον συγγραφέα, με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου στα ελληνικά τον περασμένο Δεκέμβριο από τις Εκδόσεις Απρόβλεπτες.

Τα βαθιά και συγκινητικά 108 μέτρα: The new working class hero, το πρώτο μυθιστόρημά σου που μεταφράζεται στα ελληνικά, είναι στην πραγματικότητα το δεύτερο μέρος της τριλογίας σου της εργατικής τάξης.

Πότε και γιατί αποφάσισες να μετασχηματίσεις κάποιες από τις δικές σου -και άλλων- πραγματικές εμπειρίες ζωής σε μυθοπλασία;

Είχα βρεθεί υποχρεωμένος να δουλεύω επί χρόνια σε εργασίες χωρίς κανένα «πολιτισμικό» ενδιαφέρον, όπως σεφ πίτσας, καθαριστής ή σταβλίτης. Στο μεταξύ, χρησιμοποιούσα τα χέρια μου, δεν υπήρχαν και πολλά να κάνω με το μυαλό μου.

Συνέχισα, έτσι, να το χρησιμοποιώ, ως έναν τρόπο να περνάει η ώρα.

Στην αρχή, διαρκώς θυμόμουν τα ποιήματα που ήξερα απέξω από τα σχολικά μου χρόνια. Τότε ξεκίνησα να γράφω -και πάλι εγκεφαλικά- ένα είδος παρωδίας των εργασιακών καθηκόντων μου. Αλλάζοντας κάτι, βέβαια.

Με καταπίεζε αρκετά η κατάσταση, οι γαμημένοι επιτηρητές και τα αφεντικά. Άρχισα, λοιπόν, να γράφω μια ιστορία στο μυαλό μου στην οποία, ως εκμεταλλευόμενος εργάτης, μπορούσα τελικά να έχω τη νίκη μου.

Χρόνια αργότερα, μετέφερα στο χαρτί εκείνες της ιστορίες που είχα γράψει στο μυαλό μου. Κι έτσι συνέθεσα τα 108 μέτρα. Τα πράγματα εξελίχτηκαν λίγο διαφορετικά για τα άλλα δύο μέρη της τριλογίας της εργατικής τάξης.

Πόσο καίριες από αυτή την άποψη ήταν οι καταβολές σου από την εργατική τάξη και η περιπετειώδης παραμονή σου στη Μεγάλη Βρετανία; Είσαι ιδιαιτέρως περήφανος για τους γονείς σου και άλλους αγαπημένους στο Πιομπίνο, φαίνεται.

Ναι, αυτό ήταν το σημείο καμπής της αφήγησής μου.

Μεγάλωσα σε μια βιομηχανική περιοχή στη νότια Τοσκάνη, που τώρα έχει εν μέρει αποβιομηχανοποιηθεί και έχει στραφεί στον τουρισμό.

Στη διάρκεια της δεκαετίας του ’90, μετά από χρόνια αποβιομηχανοποίησης, λίγοι άνθρωποι της γενιάς μου ήταν περήφανοι για τις καταβολές τους από την εργατική τάξη.

«Γίνετε μεσοαστοί», ήταν το μάντρα που ακουγόταν από όλους. Κάτι από την κληρονομιά της Θάτσερ μέσω του «Είμαστε όλοι μεσαία τάξη» του μπλερισμού. Ξεκίνησα, λοιπόν, να διερωτώμαι ποιος πραγματικά ήμουν.

Είμαι γόνος της εργατικής τάξης.

Το υπόβαθρό μου εξηγεί γιατί, αν και πήρα πανεπιστημιακό πτυχίο χάρη στους αγώνες των εργαζόμενων στη δεκαετία του ’60 που απαιτούσαν υποτροφίες για τους φτωχούς μαθητές, δεν είχα πολιτισμικό ή οικογενειακό κεφάλαιο.

Δεν μπορούσα έτσι να βρω καμία πολιτισμική δουλειά.

Έπρεπε να στείλω βιογραφικό κρύβοντας την πανεπιστημιακή μου εμπειρία, για βρω εργασία ως παιδί για όλες τις δουλειές ή βοηθός στην κουζίνα.

Συνειδητοποίησα, τελικά, πως ο κατάλληλος τρόπος να αυτοπροσδιοριστώ ήταν «μια εργατική τάξη με πτυχίο». Aυτή είναι η θέση από την οποία γράφω την αφήγησή μου.

Στα 108 μέτρα «γεννάς» λογοτεχνικά ένα εκπληκτικό καστ πειστικών, πολύχρωμων και ζωντανών χαρακτήρων που αντιπροσωπεύουν, ανεξαρτήτως ηλικίας, το σύγχρονο προλεταριάτο, το εύστοχα επονομαζόμενο «πρεκαριάτο».

Αυτή είναι, κατά τη γνώμη σου, η νέα εργατική τάξη του 21^ου αιώνα;

Οι χαρακτήρες μου είναι κυρίως πραγματικοί άνθρωποι που γνώρισα, ξέρεις. Η «μυθοπλαστική» πλευρά συνίσταται στο ότι κάποιες φορές συνέπτυξα διαφορετικούς πραγματικούς ανθρώπους σε έναν μυθοπλαστικό χαρακτήρα.

Εργάστηκα σε πολλές βαρετές και βρόμικες δουλειές, αλλά αν και η δουλειά ήταν βαρετή και το αφεντικό μερικές φορές ενοχλητικό, οι άνθρωποι που εργαστήκαμε μαζί ήταν ωραίοι και ζωντανοί. Ενδιαφέροντα άτομα, με περίπλοκη ζωή.

Ίσως δαιμονοποιημένοι ως χαμίνια από τον μεσοαστικό κοινό νου, αλλά γεμάτοι αντιφάσεις και ζωή, με πολλή γενναιοδωρία, κάποιες φορές λίγο βίαιοι, αλλά ποτέ ατομιστές και εγωιστές.

Iδίως στη διάρκεια της παραμονής μου στην Αγγλία εκείνα τα φιλαράκια υπήρξαν πολύ βοηθητικά σε μένα, ακόμα κι αν πολλοί «κυριλέ» άνθρωποι θα τρόμαζαν να τους συναντήσουν σ’ ένα σκοτεινό σοκάκι τη νύχτα.

Και ναι, ήταν της εργατικής τάξης επι γενεές. Ίσως οι παππούδες τους ήταν η διάσημη «αξιοπρεπής εργατική τάξη», καθώς είμαι γιος ενός «εξειδικευμένου και ιδιαιτέρως ικανού βιομηχανικού εργάτη».

Αλλά εμείς, η νέα γενιά, με ή χωρίς πτυχίο, ήμασταν απλώς επισφαλής εργατική δύναμη διαθέσιμη για μικρής διάρκειας κακοπληρωμένες δουλειές. Και ναι, είμαστε μέρος μιας νέας εργατικής τάξης του 21^ου αιώνα.

Σ’ αυτή υπάρχουν λιγότερα μαύρα χέρια ανθρακωρύχων και μηχανικών, και περισσότερες γυναίκες, μετανάστες εργάτες, εξειδικευμένοι επισφαλείς εργάτες κάθε γλώσσας και προέλευσης.

Το ζήτημα είναι πώς ν’ αναγνωρίζουμε τους εαυτούς μας και ν’ αναπτύσσουμε τη συνείδησή μας. Γι’ αυτό έγραψα τα μυθιστορήματά μου.

Μιας και μεγάλο μέρος του μυθιστορήματος συντελείται στη Μεγ. Βρετανία, ποια είναι η γνώμη για το επίσημο πλέον Brexit, κυρίως σε σχέση με τον αντίκτυπό του στο προαναφερθέν πρεκαριάτο, είτε «εγχώριο» είτε «εισαγόμενο»;

Ασφαλώς το Brexit είναι κακό νέο για πολλούς Νοτιοευρωπαίους εργάτες που ταξιδεύουν στην Αγγλία για να δουλέψουν σε εστιατόρια και νοσοκομεία.

Το Brexit είναι μια συμφορά για εμάς τους εργάτες, γιατί είμαι βέβαιος ότι και πάλι θα υπάρξουν μετανάστες από τη νότια Ευρώπη στη Μεγάλη Βρετανία και θα εργαστούν στη «μαύρη» οικονομία, χωρίς νόμιμο ελάχιστο μισθό.

Ήδη βάσει της εμπειρίας μου υπήρχαν «μαύρες» δουλειές σε κάποια ιταλικά εστιατόρια στη Μεγάλη Βρετανία. Θα υπάρξει, δυστυχώς, αύξηση των τέτοιων δουλειών στη Μεγάλη Βρετανία.

Επιπλέον, νομίζω πως το Brexit θα αποδειχτεί κακό νέο και για την Αγγλία, αλλά θα δούμε.

Θεωρούσα τον εαυτό μου διεθνιστή, αλλά ταυτόχρονα είναι δύσκολο ν’ αναγνωρίσεις την αξία της αλληλεγγύης στη θεσμική Ευρώπη των ακραίων νεοφιλελεύθερων.

Αυτή η Ευρώπη είναι πρόβλημα και όχι λύση, έτσι κι αλλιώς, και ξέρεις καλύτερα από μένα τον τρόπο με τον οποίο η Ευρώπη έχει αντιμετωπίσει τη λεγόμενη «κρίση του χρέους» στην Ελλάδα.

Προτιμώ, λοιπόν, να μην υποστηρίζω ούτε τους οπαδούς του Brexit ούτε τους Ευρωπαίους νεοφιλελεύθερους, αν και είμαι διεθνιστής και θα προτιμούσα να μην υπάρχουν σύνορα που να περιορίζουν την κίνηση των ανθρώπων.

Αν ήταν νεότερος, ίσως ο Κεν Λόουτς να είχε θελήσει να διασκευάσει τα 108 μέτρα για τη μεγάλη οθόνη. Τον εκτιμάς ως σκηνοθέτη και για την ηθική και πολιτική του ακεραιότητα;

Αγαπώ τον Κεν, είναι ένας από τους αγαπημένους μου σκηνοθέτες, και το να διασκευαζόταν το μυθιστόρημά μου για τη μεγάλη οθόνη από εκείνον... Λοιπόν, θα ήταν η υλοποίηση του ονείρου μου!

Κι ο Ρόμπερτ Λιούις Στίβενσον, του οποίου η επιρροή παραμονεύει στο παρασκήνιο;

Μεγάλωσα με το Νησί των Θησαυρών ως το αγαπημένο μου βιβλίο.

Αργότερα, αγαπημένος μου συγγραφέας ήταν ο Τζορτζ Όργουελ. Και οι δύο επηρέασαν τη συγγραφή των 108 μέτρων.

Μια άλλη επιρροή ήταν ο Λάβκραφτ. Ενώ οι χαρακτήρες της εργατικής τάξης είναι «στιβενσονιανοί», τα αφεντικά και οι επιτηρητές είναι «λαβκραφτιανοί».

Πίσω στον Στίβενσον: κατά την άποψή μου, το Νησί των Θησαυρών ήταν η Μεγάλη Βρετανία. Αλλά δε βρίσκεις έναν θησαυρό δουλεύοντας με τον ελάχιστο μισθό, έτσι;

Ο πραγματικός θησαυρός μου ήταν η αγγλική γλώσσα, η γλώσσα του Σέξπιρ, που δεν έμαθα στο σχολείο, ούτε στα πανεπιστήμια ή στα θέατρα, αλλά καθαρίζοντας καμπινέδες και πλένοντας φαράσια στις κουζίνες της Μεγάλης Βρετανίας.

Διευθύνεις τη σειρά Working Class των Εκδόσεων Alegre. Ποιος είναι ο στόχος της σειράς και ο πολιτικός προσανατολισμός της;

Η ιδέα είναι η εξερεύνηση του φαντασιακού της νέας εργατικής τάξης. Σκοπός μου είναι η εξερεύνηση άλλων διαστάσεων που δεν μπορώ να εκφράσω στα μυθιστορήματά μου. Η εργατική τάξη είναι ανοιχτή και διαστρωματωμένη.

Mπορώ να προσφέρω μια εικόνα μόνο βάσει των εμπειριών μου.

Αλλά μια γυναίκα της εργατικής τάξης, ένα άτομο από τη χαμηλή εργατική τάξη, όπως ένας λούμπεν ή ένας μετανάστης εργάτης, μπορεί να έχουν διαφορετικές εμπειρίες από τις δικές μου, και δεν μπορώ να τις αφηγηθώ από τη σκοπιά μου.

Οπότε με αυτή σειρά θα ήθελα να γεμίσω κάποια κενά της αφήγησής μου, ώστε να δώσω μια ευρύτερη οπτική της εκμετάλλευσης και της πολιτισμικής ζωής των σύγχρονων εργατικών τάξεων.

Η ιδέα είναι να μιλήσουμε ανοιχτά. Να αφηγηθούμε τις ιστορίες μας στους εαυτούς μας, έτσι ώστε αυτές να μην ειπωθούν από άλλους με τρόπους που ούτε καν αναγνωρίζουμε εμάς τους ίδιους.

Χρησιμοποιώντας την πανδημία και ως πρόσχημα και ως ευκαιρία, η κυρίαρχη ελίτ στην Ελλάδα παραβιάζει και κατεδαφίζει πολιτικά, κοινωνικά και εργασιακά δικαιώματα κερδισμένα διαχρονικά με αγώνες. Αυτό συμβαίνει και στην Ιταλία;

Βεβαίως. Μόλις πριν από μερικές μέρες ένας κοινωνικός χώρος κατειλημμένος από πολλές φεμινίστριες εδώ στην Τοσκάνη εκκενώθηκε από τις αρχές.

Είναι μια στιγμή αδυναμίας για τα κινήματα, είναι δύσκολο να διεκδικήσεις εκ νέου τους δρόμους και να διαμαρτυρηθείς, και η εξουσία το εκμεταλλεύεται. Το ίδιο συμβαίνει με τα εργατικά δικαιώματα στα εργοστάσια.

Είναι, επομένως, ο ρόλος της ταξικά συνειδητοποιημένης πολιτικής λογοτεχνίας η καλλιέργεια ενός πνεύματος αντίστασης στην καπιταλιστική κανονικότητα και σθένους, ιδίως στις μέρες μας που φαίνεται ότι όλα σταδιακά καταρρέουν;

Απολύτως. Προσπάθησα να καταγράψω αναμνήσεις που αλλού σύντομα θα εξαφανίζονταν. Δεν είναι, ομως, μόνο θέμα αντίστασης.

Δουλεύουμε πάνω στην κουλτούρα, στο φαντασιακό, στη συμβολική σύγκρουση. Αλλά τρέφουμε το φαντασιακό μας μέσω πραγματικών συγκρούσεων.

Επομένως, οι ιστορίες μας αντιπροσωπεύουν συγκρούσεις. Και ως συγγραφείς έχουμε το χρέος να κοιτάμε μπροστά, να έχουμε προοπτικές για το μέλλον. Όχι μόνο να αντιστεκόμαστε, αλλά και να αντεπιτιθέμεθα.

Και πρέπει να δίνουμε έκφραση στις ουτοπίες. Αφηγούμαστε το πραγματικό, αλλά δεν πρέπει να είμαστε αιχμάλωτοι του ρεαλισμού, ιδίως του καπιταλιστικού ρεαλισμού.

Στην τελική, όντως χρειαζόμαστε «ήρωες» -της εργατικής τάξης ή άλλους-, ή ηθικά και ταξικά συνειδητούς και αξιοπρεπείς ανθρώπους, διαποτισμένους με συλλογικό πνεύμα, μια αίσθηση αλληλεγγύης και (αυτοσαρκαστικoύ) χιούμορ;

Όλοι γνωρίζουν το διάσημο παράθεμα του Μπέρτολτ Μπρεχτ για τους ήρωες: «Αλίμονο στη χώρα που έχει ανάγκη από ήρωες!»

Πράγματι συμφωνώ, αν σκεφτούμε τους ήρωες ως μιλιταριστικές και μπρατσωμένες αντρικές φιγούρες στις οποίες κάποιος υποτίθεται ότι αναγνωρίζει τον εαυτό του.

Δε μ’ ενδιαφέρουν αυτές οι παλαιοδεξιές αντιλήψεις. Πιο πολύ σκέφτομαι το τραγούδι του Τζον Λένον για τους ήρωες της εργατικής τάξης.

Τους καθημερινούς ανθρώπους που οι καθημερινές ζωές τους τούς ζητούν να κάνουν ηρωικά πράγματα, όπως το να επιβιώνουν με τον ελάχιστο μισθό ή να φροντίζουν παιδιά και ηλικιωμένους συγγενείς, χωρίς καμία βοήθεια από θεσμικούς φορείς.

Οι ήρωές μου δεν είναι αριστοκράτες, όπως ο Οδυσσέας που επιστρέφει στην Ιθάκη απλά και μόνο για να αποκαταστήσει μια διαταραγμένη τάξη.

Οι ήρωές μου της εργατικής τάξης είναι καθημερινοί άνθρωποι, αδύναμοι, κατεστραμμένοι. Κι όμως πολεμούν, ακόμα κι εν μέσω του χάους που έχουν διασπείρει οι διαβολικές δυνάμεις του θατσερισμού.

Οι ήρωές μου είναι αντιήρωες, ή συλλογικοί ήρωες, όπως το έπος μου είναι λαϊκό και κωμικό, γεμάτο γέλιο, χωρίς καμία πεποίθηση περί ανωτερότητας.

Aς κρατήσουμε αυτή την πεποίθηση και τον υψηλό ηρωισμό για τους λόρδους και τους ευγενείς. Αξίζουμε την κωμωδία για τις χαμηλές καταβολές μας.

Το μυθιστόρημα του Αλμπέρτο Προυνέτι 108 μέτρα: Τhe new working class hero κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Απρόβλεπτες σε μετάφραση του Βαγγέλη Ζήκου.