Ναουάλ Αλ Σααντάουι: «Η συγγραφή είναι σαν την αναπνοή»

Διαυγής και κεφάτη παρά τα 88 της χρόνια, η Ναουάλ Αλ Σααντάουι, η αποκαλούμενη «Σιμόν ντε Μποβουάρ του αραβικού κόσμου», είναι η πιο διακεκριμένη Αιγύπτια φεμινίστρια διανοούμενη και συγγραφέας.

Συνομιλώντας μαζί της με αφορμή τη φετινή κυκλοφορία του εμβληματικού της μυθιστορήματος Φιρντάους στα ελληνικά από τις Εκδόσεις ΔΩΜΑ.

Έχοντας σπουδάσει και ασκήσει την ιατρική από νεαρή ηλικία, ήταν για σας αυτός ένας τρόπος να αντιληφθείτε και να κατανοήσετε τη γυναικεία καταπίεση στην Αίγυπτο;

Nαι, γιατί σπούδασα ιατρική στη διάρκεια της δεκαετίας του ’50 του 20ού αιώνα. Εκείνη την εποχή τη σπουδάζαμε με βάση τα αγγλικά πρότυπα και συγγράμματα.

Ανακάλυψα, λοιπόν, ότι οι γυναίκες ήταν ακρωτηριασμένες λόγω της κλειτοριδεκτομής, ότι καταπιέζονταν ιατρικά, γιατί τότε οι γιατροί δεν κατανοούσαν την αξία της κλειτορίδας.

Σύμφωνα με τη φιλοσοφία των θρησκειών -του Ιουδαϊσμού, του Χριστιανισμού, του Ισλάμ-, όλοι οι αρσενικοί θεοί ακρωτηρίαζαν γυναίκες, προκειμένου να τιμωρήσουν την βιβλική Εύα, την υπαίτια του προπατορικού αμαρτήματος,  για τη γνώση της.

Η τιμωρία της, επομένως, συνίστατο στην αποκοπή της σεξουαλικότητάς της. Εξετάζοντας, λοιπόν, γυναίκες χωρίς κλειτορίδα από διαφορετικές χώρες τρόμαζα και αναστατωνόμουν πολύ, ένιωθα πως υπήρχε κάτι λαθεμένο στην ιατρική επιστήμη.

Εντρυφώντας, κατόπιν, στη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία συνειδητοποίησα ότι είναι κι αυτές επηρεασμένες από το αντρικό, πατριαρχικό ταξικό σύστημα. 

Η σύνδεση, άρα, ανάμεσα στην καταπίεση μέσω της επιστήμης και της τέχνης ή της πολιτικής προήλθε από τη σπουδή της ιατρικής.

Πώς εισήλθατε, λοιπόν, στον κόσμο της συγγραφής και της λογοτεχνίας; Προέκυψε από μια εσωτερική ανάγκη;

Ήταν κάτι πολύ φυσικό στην παιδική μου ηλικία, όπως είναι για όλα τα παιδιά. Είχα ένα ημερολόγιο, ένα κρυφό ημερολόγιο, κρυμμένο κάτω από το κρεβάτι μου, έτσι ώστε να μην μπορούν οι γονείς κι οι παππούδες μου να διαβάσουν τι έγραφα!

Όλα τα παιδιά αγαπούν την ποίηση, να γράφουν απομνημονεύματα. Έτσι γεννήθηκα κι εγώ. 

Το συγγραφικό σας ύφος είναι συναρπαστικό: ανησυχαστικό, θυμωμένο, παθιασμένο, τρυφερό. «Ρέει» μέσα από σας με ένα οργανικό τρόπο;

Ναι, με οργανικό τρόπο. Ίσως με ενέπνευσαν τα δημιουργικά γονίδια της προ-γιαγιάς μου (γέλιο) να αυτοεκφραστώ μέσω της γραφής. Είναι κάτι πολύ φυσικό. Για μένα η συγγραφή είναι σαν την αναπνοή. 

Διαβάζοντας, εξάλλου, τα μυθιστορήματά σας τείνω να τα αντιλαμβάνομαι ως ταξίδια μύησης, δομημένα σε στάδια. Τα νιώθετε ως ένα είδος μύησης;

Ακριβώς. Φαίνεται ότι διάβασες τη δουλειά μου πολύ καλά.

Όταν με συναρπάζει η δουλειά κάποιου, «βυθίζομαι» σ’ αυτή. Κι η δικιά σας είχε τέτοια επίδραση πάνω μου.

Αλλά η γλώσσα που χρησιμοποιείς είναι πολύ καλλιτεχνική (γέλιο). Είσαι κι εσύ συγγραφέας;

Ίσως θα ήθελα να γίνω. Προς το παρόν είμαι απλώς ένας δημοσιογράφος ενδιαφερόμενος για πολιτικά και πολιτιστικά ζητήματα.

Πού γεννήθηκες;

Στην Αθήνα.

Άρα διαβάζεις αρχαιοελληνική φιλοσοφία.

Μιας και το αναφέρατε, ποια είναι η σχέση σας με την Ελλάδα- φιλοσοφικά, πολιτικά, ιστορικά;

Πολύ μεγάλη. Δε διαχωρίζω την ελληνική από την αιγυπτιακή φιλοσοφία. Είμαι πολύ συνδεδεμένη με τις θεές στην Ελλάδα και την Αίγυπτο, όπως επίσης και με την Ισπανία.

Είστε εξοικειωμένη και με πιο πρόσφατες περιπτώσεις ποιητών, στοχαστών και συγγραφέων από την Ελλάδα;

Υπάρχουν πολλοί, διαβάζω πολλές μεταφράσεις ελληνικών κειμένων στα αραβικά ή τα αγγλικά. Μελέτησα επίσης τον Λόρκα, τον οποίο και η μητέρα μου αγαπούσε. Σε κάθε περίπτωση, όσοι ζούμε στην περιοχή της Μεσογείου συνδεόμαστε.

Θεωρείστε μία εκ των πλέον διακεκριμένων και ασυμβίβαστων φεμινιστριών διανοουμένων και ακτιβιστριών των τελευταίων δεκαετιών. Πώς αντιλαμβάνεστε το φεμινισμό μέσω από την εξέλιξή του στις μέρες μας σε παγκόσμιο επίπεδο;

Δεν υπάρχει ένας φεμινισμός. Ταξιδεύω σε όλο τον κόσμο -από τις Η.Π.Α. και την Ευρώπη, μέχρι την Ασία και την Αφρική- , και υπάρχουν πολλές μορφές φεμινισμού.

Υπάρχουν πολύ ριζοσπαστικές φεμινίστριες όπως εγώ και άλλες, που αυτοαποκαλούμαστε «ιστορικές σοσιαλίστριες φεμινίστριες», γιατί διαβάζουμε Ιστορία και κατανοούμε τις ρίζες της καταπίεσης των γυναικών.

Είμαστε αντίθετες στον καπιταλισμό, τον ιμπεριαλισμό και την αποικιοκρατία, και ονειρευόμαστε κάποια σοσιαλιστική κοινωνία, όπου δε θα υπάρχει καμία καταπίεση βάσει θρησκείας, τάξης, εθνικότητας ή χρώματος.

Υπάρχουν και φεμινίστριες που είναι μόνο εναντίον των αντρών, ή της πατριαρχίας, ή της ταξικής διαστρωμάτωσης της κοινωνίας, ξέρεις, και διαχωρίζουν τον αγώνα.

Προσωπικά είμαι υπέρ της κατασκευής γεφυρών ανάμεσα σε διαφορετικά ρεύματα ανθρώπινης σκέψης.

Είναι γεγονός ότι ποτέ δε φοβηθήκατε να εκφράσετε τη γνώμη σας ανοιχτά και να πληρώσετε το τίμημα των επιλογών σας- είτε μέσω της δίωξης και της φυλάκισης ή της εξορίας. Σας δυνάμωσαν, σας ωρίμασαν αυτές οι εμπειρίες;

Ναι, ασφαλώς. Δεν υπάρχει δημιουργικότητα χωρίς πόνο. Πρέπει να βιώσουμε τον πόνο, τον εγκλεισμό, ακόμα και την απειλή του θανάτου. Με έχουν απειλήσει με θάνατο.

Κάθε χρόνο τον Οκτώβριο, στα γενέθλιά μου, φονταμενταλιστικά θρησκευτικά κινήματα στην Αίγυπτο διακηρύσσουν το θάνατό μου (γέλιο)! Και κάθε χρόνο την ίδια μέρα δέχομαι τηλεφωνήματα από παντού.

«Είσαι ακόμα ζωντανή;», με ρωτούν. «Διαβάσαμε στα social media πως πέθανες». 

Ακόμα είστε ζωντανή και με το παραπάνω, πάντως! Είναι η καλύτερη τιμωρία γι’ αυτούς, η δημιουργική σας «εκδίκηση». Νιώθετε ότι έχετε συμβάλει στη χειραφέτηση των γυναικών στην Αίγυπτο μέσα από αγώνες τόσων δεκαετιών;

Ασφαλώς. Αυτό εισπράττω από τους νέους ανθρώπους γύρω μου. Δεν πρόκειται απλώς για την υποκειμενική μου αίσθηση. Τα βιβλία μου εκδίδονται εδώ και εξήντα χρόνια σε πολλές γλώσσες ανά τον κόσμο.

Λαμβάνω e-mails από παντού όπου μου γράφουν πως τα βιβλία μου τούς άλλαξαν τη ζωή. Η επίδραση, λοιπόν, είναι σπουδαία. 

Κι η Αίγυπτος; Έχει αλλάξει μετά την Αραβική Άνοιξη;

Με είχε καλωσορίσει στην πλατεία Ταχρίρ ο νεαρόκοσμος και συμμετείχα στην επανάσταση. Σε όλες τις περιόδους της αιγυπτιακής Ιστορίας περιτριγυρίζομαι από επαναστάτες και επαναστάτριες νεαρής ηλικίας. 

Ποτέ, λοιπόν, δεν υπήρξα απομονωμένη- κάτι που επιθυμούσαν οι κυβερνήσεις του Σαντάτ ή του Μουμπάρακ, αλλά δεν το πέτυχαν.

Αισθάνεστε, επομένως, αισιοδοξία για την κατάσταση στην Αίγυπτο προς το παρόν;

Περιορισμένη. Δεν είμαι ρομαντική, ξέρεις, γιατί μελετώ Ιστορία και οικονομία. Εντάσσω την Αίγυπτο σε ένα οικουμενικό πλαίσιο. 

Η Ευρώπη υποφέρει, η Ελλάδα έχει υποφέρει πολύ, και σε πολλά επίπεδα. Η αμερικανική αποικιοκρατία, το γεγονός ότι το Ισραήλ σκοτώνει τους Παλαιστίνιους... ζούμε σε μια ζούγκλα. Πραγματικά.

Ο κόσμος είναι μια ζούγκλα κυριαρχούμενη από τη στρατιωτική εξουσία, το χρήμα και τη λεγόμενη «ελεύθερη αγορά». Η καταπίεση βρίσκεται παντού και υποφέρω από αυτό. Κοίτα το καθεστώς του Τραμπ στις Η.Π.Α. 

Τι σας δίνει ελπίδα στις μέρες μας;

Από την παιδική μου ηλικία η ελπίδα βρίσκεται μέσα μου. Έχω μια διαίσθηση πως το αύριο θα είναι καλύτερο. Ίσως είναι μια ψευδαίσθηση. Ποτέ, όμως,  δε χάνω την ελπίδα. Ποτέ! Και η ελπίδα είναι δύναμη. 

Ακόμα και τώρα που βιώνω μια προσωπική κρίση υγείας -εξαιτίας ιατρικής αμέλειας κόντεψα να χάσω την όρασή μου, αλλά είμαι πλέον καλύτερα-, αυτό που μου δίνει δύναμη είναι η ελπίδα. 

Ελπίζω να μπορέσω να έρθω στην Αθήνα, για να γιορτάσουμε τη μετάφραση της Φιρντάους στα ελληνικά επιτέλους!

Y.Γ.: Πρόσφατα η συγγραφέας υπέστη σοβαρό ατύχημα και αυτή τη στιγμή νοσηλεύεται, σε κακή ψυχολογική κατάσταση, σε νοσοκομείο του Καΐρου. Μαθημένη καθώς είναι στις δυσκολίες, ελπίζω να ξεπεράσει κι αυτή σύντομα.

Ευχαριστώ θερμά την Mona Helmy, κόρη της Nαουάλ Αλ Σααντάουι, χωρίς την πολύτιμη συνδρομή της οποίας η τηλεφωνική συνομιλία δε θα είχε πραγματοποιηθεί.

Το μυθιστόρημα της Nαουάλ Aλ Σααντάουι Φιρντάους κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις ΔΩΜΑ σε μετάφραση Ελένης Καπετανάκη.

Η συνέντευξη πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Yusra, τεύχος #3 (Οκτώβριος-Νοέμβριος 2019), το οποίο κυκλοφορεί.