Rakhshan Banietemad: «Θεωρώ υποχρέωσή μου να αυξάνω την κοινωνική συνειδητοποίηση μέσω των ταινιών μου»

Συνομιλώντας με την «Πρώτη Γυναίκα του ιρανικού σινεμά», την καταξιωμένη σκηνοθέτρια ντοκιμαντέρ και ταινιών μυθοπλασίας Rakhshan Banietemad, με αφορμή την προβολή της πιο πρόσφατης δουλειάς της Ιστορίες, η οποία απέσπασε το βραβείο σεναρίου στο φετινό Φεστιβάλ της Βενετίας, στο πλαίσιο του 55ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης την Κυριακή 2 και τη Δευτέρα 3 Νοεμβρίου.

Συχνά αναφέρεστε ως η «Πρώτη Γυναίκα του ιρανικού σινεμά». Αποδέχεστε αυτό τον τιμητικό τίτλο; Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τον κινηματογράφο, κατ’ αρχήν; Και πόσο δύσκολο υπήρξε να συνεχίσετε να γυρίζετε ταινίες ως γυναίκα;

Στην ιστορία του ιρανικού κινηματογράφου, το όνομα της Shahla Riyahi έχει καταγραφεί ως το πρώτο όνομα γυναίκας σκηνοθέτριας για τη μοναδική ταινία της, Marjan, το 1956. Μετά από αυτή χρονιά και μεγάλη νάρκη, ήταν η Pouran Derakhshandeh κι εγώ που ξεκινήσαμε να εργαζόμαστε επαγγελματικά στο χώρο του κινηματογράφου. Κι άλλες γυναίκες πριν από μας είχαν κάνει ντοκιμαντέρ που έμειναν στην ιστορία του σινεμά για μεγάλο χρονικό διάστημα, ή είχαν διαρκή επίδραση. Μπορούμε να κατονομάσουμε τις Mahvash Sheikholeslami, Shahla E' tedali, Farideh Shafayee, Homa Bahabadi και Farzaneh Heidarzade. Πριν από το 1986 σπούδαζα στον τομέα Δραματικών Τεχνών και στο πεδίο της κινηματογραφικής σκηνοθεσίας, ενώ παράλληλα εργαζόμουν ως βοηθός σκηνοθέτρια κι επιβλέπουσα συγγραφής σεναρίων για την επίσημη Ιρανική Τηλεόραση. Μετά την αποφοίτησή μου από το πανεπιστήμιο, γύρισα μια σειρά από ντοκιμαντέρ πριν από την πρώτη μου ταινία μυθοπλασίας κι έκτοτε έχω πάντοτε συνεχίσει να γυρίζω ντοκιμαντέρ και ταινίες μυθοπλασίας ταυτόχρονα.

Για τους κινηματογραφιστές της γενιάς μου, που εργάζονταν για την Ιρανική Τηλεόραση, η σκηνοθεσία ήταν μια φυσιολογική κι αποδεκτή δουλειά για τις γυναίκες. Δεν μπορούσαμε, ωστόσο, να γίνουμε αποδεκτές ως δημιουργοί ταινιών μυθοπλασίας, γιατί δεν είχαν υπάρξει γυναίκες σκηνοθέτριες πριν από μας, γεγονός που φυσιολογικά έβαζε εμπόδια στη δουλειά μας αρχικά. Η κατάσταση άλλαξε, πάντως, σταδιακά κι η σκηνοθεσία από γυναίκες εξελίχτηκε σε αποδεκτή ιδέα. Στις μέρες μας, πολλές γυναίκες εργάζονται στο χώρο του κινηματογράφου.

Στον πυρήνα των περισσότερων ιστοριών σας βρίσκονται ισχυροί γυναικείοι χαρακτήρες- είτε ως μεμονωμένα άτομα, ή ως μητέρες και σύζυγοι- κι οι ανάγκες, οι έγνοιες κι οι αγώνες τους. Γιατί;

Η βασική εστίαση σε γυναικείους χαρακτήρες απορρέει φυσιολογικά από την καλύτερη γνώση που έχω σχετικά με τα ζητήματα και τα προβλήματά που τις απασχολούν. Διαφορετικά, δεν περιορίζομαι αποκλειστικά σε αυτούς τους χαρακτήρες.

Τείνετε να χαρακτηρίζεστε ως «φεμινίστρια δημιουργός», κυρίως από δυτικά Μ.Μ.Ε. και φεστιβάλ, χαρακτηρισμό τον οποίο εσείς απορρίπτετε, πάντως. Αυτό συμβαίνει λόγω των αρνητικών υποδηλώσεων του όρου αυτού στην ιρανική κοινωνία, ή επειδή τον ερμηνεύετε διαφορετικά;

Όλες οι ταινίες μου, είτε πρόκειται για ντοκιμαντέρ ή για μυθοπλασία, αφορούν σε διάφορα κοινωνικά θέματα και μιλούν  σε διαφορετικά κοινωνικά στρώματα, κυρίως γυναίκες, οι οποίες στο σύνολό τους βιώνουν μια στενή σχέση με τις ταινίες μου. Αυτή η σχέση είναι το αποτέλεσμα χρόνων δουλειάς με τους ανθρώπους και της εμπιστοσύνης τους στο έργο μου. Ο όρος «φεμινίστρια» δεν έχει ξεκάθαρο νόημα ανάμεσα σε όλους τους ανθρώπους. Όσοι είναι αντίθετοι στα δικαιώματα των γυναικών, έχουν δημιουργήσει μια αντεστραμμένη κι ακραία εικόνα για τις ακτιβίστριες των δικαιωμάτων των γυναικών στο μυαλό κάποιων ανθρώπων. Δε βλέπω, λοιπόν, τον εαυτό μου ως περιορισμένο σε ένα όρο ή μια ομάδα. Κι αυτό γιατί, ως σκηνοθέτρια που καταπιάνεται με κοινωνικά ζητήματα, θεωρώ προφανή υποχρέωσή μου να αυξάνω την κοινωνική συνειδητοποίηση μέσω των ταινιών μου..

Στις ταινίες σας συνδυάζετε τη μυθοπλασία και την ντοκιμαντερίστικη προσέγγιση. Σε παλαιότερη συνέντευξή σας, έχετε αναδείξει τη σημασία της ενσυναίσθησης, όταν πρόκειται για καλλιέργεια επαφών με τους ανθρώπους, και της ευθύνης που νιώθετε απέναντί τους ως σκηνοθέτρια. Θα θέλατε να γίνετε πιο αναλυτική;

Το να έχεις μια καλή γνώση διαφορετικών καταστάσεων και βαθιά κατανόηση των θέσων των χαρακτήρων σε διαφορετικές συγκυρίες είναι το θεμέλιο της συγγραφής ενός καλού σεναρίου. Επίσης, η προσπάθεια να έχουν οι ιστορίες μου το μεγαλύτερο βαθμό πειστικότητας υπήρξε πάντοτε αυτό που ήθελα. Για το λόγο αυτό, στο πλαίσιο της συγγραφής ενός σεναρίου, το πιο σημαντικό διάστημα θα έπρεπε να είναι εκείνο που προηγείται της συγγραφής, αφιερώνοντας χρόνο ερχόμενος πιο κοντά σε καταστάσεις πιο κοντινές σε όσα βιώνουν οι ήρωες. Έπειτα, μπορείς να ξεκινάς να γράφεις.

Με τις Ιστορίες, επίστρεφετε στη μυθοπλασία μετά από 8 χρόνια. Τι άλλαξε, στο μεταξύ, που σας επέτρεψε να το κάνετε;

Το ότι δεν έκανα ταινία μυθοπλασίας κατά τη διάρκεια αυτού του διαστήματος δε σημαίνει πως εγκατέλειψα το σινεμά. Έκανα πολλά ντοκιμαντέρ- κι ίσως το καλύτερο που συνέβη ήταν ότι η περίοδος αυτή λειτούργησε ως ο απαιτούμενος χρόνος πριν από τη συγγραφή ενός σεναρίου. Προϊόν αυτού του διαστήματος ήταν οι Ιστορίες.

Δεδομένου του ότι πολλοί χαρακτήρες από προηγούμενες ταινίες σας εμφανίζονται και στην πιο πρόσφατη δουλειά σας, θεωρείτε την ταινία αυτή ως τη σύνοψη της μέχρι τώρα σταδιοδρομίας σας;

Οι Ιστορίες, η πιο αγαπημένη από όλες τις ταινίες μου, ίσως να αποτελεί την ουσία όλων των ταινιών που έχω κάνει στο παρελθόν, το σύνολο πολλών προβληματισμών, χαρακτήρων και καταστάσεων που καθεμιά τους συμβολίζει κάτι από τα πολλά χρόνια, κατά τα οποία έχω δουλέψει και της στενής μου σχέσης με την κοινωνία.

Η ταινία σας υπήρξε αντικείμενο κριτικής από τις ιρανικές Αρχές. Βάσει ποιων κριτηρίων; Θα θέλατε να σχολιάσετε αυτό το ζήτημα;

Καμία ταινία δεν αποτελεί πλήρη αντανάκλαση μιας κοινωνίας. Το ίδιο κι οι Ιστορίες, δεν αποτυπώνουν ολοκληρωμένα την κοινωνική κατάσταση στο Ιράν. Όσοι είναι εναντίον της ταινίας, πιστεύουν ότι, από πολιτικής άποψης, δείχνει μόνο τη «μαύρη» πλευρά των πραγμάτων. Από την άλλη, πολλοί θεωρούν πως πρόκειται για ταινία που άπτεται κοινωνικών ζητημάτων. Η ευρεία συζήτηση που διεξάγεται αυτή τη στιγμή στην κοινωνία συνίσταται στη διαφορά ανάμεσα στις δύο αυτές αντιλήψεις.

Παρά τους περιορισμούς, ο ιρανικός κινηματογράφος φαίνεται ότι ανθεί, αποσπώντας βραβεία κι εκτίμηση από κοινό και φεστιβάλ παγκοσμίως, σε σταθερή βάση. Ως έμπειρη και διακεκριμένη σκηνοθέτρια, τι θα συμβουλεύατε έναν Ιρανό ή μια Ιρανή που μόλις ξεκινούν να εργάζονται σε αυτό το πεδίο;

Το να κάνεις μια ταινία ίσως είναι δυνατό για πολλούς, αλλά η βασική αρχή είναι να συνεχίσεις να τα κάνεις. Για να το πετύχεις αυτό, πρέπει να είσαι ρεαλιστής και να έχεις γνώση και κατανόηση των συνθηκών αυτού του επαγγέλματος, προκειμένου να μπορέσεις να τις αντιμετωπίσεις. Δεν μπορεί, ούτε πρέπει, να είναι η προβολή των ταινιών σε φεστιβάλ ο στόχος της κινηματογραφικής δημιουργίας. Ενώ η αναζήτηση τρόπων παρακολούθησης ταινιών από ένα μεγαλύτερο κοινό προϋποθέτει ένα μηχανισμό έξω από τη θέληση ενός σκηνοθέτη, ο τελικός του στόχος θα πρέπει να είναι να προσπαθεί  να δημιουργεί και να καλλιεργεί μια διαρκή και στενή σχέση με το κοινό του ή το κοινό της.

Ευχαριστώ θερμά τις Katayoon Shahabi και Azin Mirsayah για την πολύτιμη βοήθειά τους στη μετάφραση της συνέντευξης από τα Φαρσί.

Οι Ιστορίες της Rakhshan Banietemad προβάλλονται στα πλαίσια του 55ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης την Κυριακή 2 Νοεμβρίου, αίθουσα Τζον Κασσαβέτης, 20:00, και τη Δευτέρα, 3 Νοεμβρίου, αίθουσα Σταύρος Τορνές, 13:00.