Jan Švankmajer: «Λειτουργώ παιδιάστικα, έτσι δε μετανιώνω για τίποτε!»

Σκηνοθέτης, κουκλοπαίχτης, ανιματέρ, γλύπτης, συγγραφέας, ο Τσέχος σουρεαλιστής Jan Švankmajer είναι ένας ζωντανός θρύλος. Γεννημένος στην Πράγα το 1934, είναι κυρίως γνωστός για τη χρήση τρισδιάστατων stop-motion τεχνικών στη δημιουργία animation, έχει γυρίσει από το 1964 περισσότερες από 30 μικρού και μεγάλου μήκους ταινίες, έχει επηρεάσει πολλούς σπουδαίους σκηνοθέτες, από τον Karel Zeman μέχρι τον Terry Gilliam και τους αδερφούς Quay, ενώ ετοιμάζει και καινούρια ταινία! Τον θυμάμαι αγέρωχο, ευθυτενή και νευρώδη να διανύει, με βήμα εφηβικό, την απόσταση έως το ξενοδοχείο Thermal μέσα στο ομιχλώδες, βροχερό απομεσήμερο, λίγες ώρες μετά από άλλη μια βράβευσή του στις 10 Ιουλίου 2014 στο Φεστιβάλ του Κάρλοβυ Βάρυ και μένα να ζηλεύω τα 80 του χρόνια. Στις 4 Σεπτεμβρίου του 2015 ο Jan Švankmajer γιορτάζει τα 81 του χρόνια! Τον ευχαριστώ για τα κινηματογραφικά «μονοπάτια» που έχει ανοίξει και για τη συνομιλία μαζί του, που ακολουθεί.

 

Ποιο στοιχείο σας προσέλκυσε στις διάφορες μορφές τέχνης, κατ’ αρχήν;

Η παιδική ηλικία είναι η πιο σημαντική πηγή δημιουργικής φαντασίας. Για αυτό το λόγο είναι αναγκαίο να μην κλείνεις την πόρτα σου σε αυτή. Μια από τις «αποφασιστικές συναντήσεις» ήταν ένα χριστουγεννιάτικο δώρο, το οποίο κάποτε μου δόθηκε από τον πατέρα μου. Όταν ήμουν 8 χρονών, μου έδωσε ένα οικογενειακό κουκλοθέατρο. Για μένα, που ήμουν ένα εσωστρεφές παιδί, ήταν ένα ανεκτίμητο δώρο. Μέσω το θεάτρου μπόρεσα να απορρίψω τους «λογαριασμούς» μου με τον κόσμο των ενηλίκων. Κάπου εδώ εντοπίζω τη βασική μου στάση απέναντι στη δημιουργικότητα, η οποία εναντιώνεται στην καλαισθησία. Κάπου εδώ ξεκίνησε. «Μετράω» όλη μου τη ζωή με αυτό το δώρο.

Πώς ορίζετε και πώς βιώνετε το σουρεαλισμό, και ποια είναι η επικαιρότητά του στη σύγχρονη κοινωνία;

Για μένα, ο σουρεαλισμός εξακολουθεί να παραμένει ένα είδος εναλλακτικής για τους ανθρώπους που δεν είναι ικανοποιημένοι με την κατάσταση του πολιτισμού μας.

Γιατί νομίζετε ότι η πρώην Τσεχοσλοβακία κι η Πράγα, συγκεκριμένα, υπήρξαν τόσο ενεργά κέντρα σουρεαλιστικής πολιτιστικής δραστηριότητας κατά το παρελθόν;

Έχω μια εντελώς προσωπική εξήγηση για αυτό. Ο καιρός του Ροδόλφου του Δευτέρου (σημ.: αυτοκράτορας των Αψβούργων και πάτρονας των καλλιτεχνών και των μάγων, ο οποίος κατοικούσε στην Πράγα το 16^ο αιώνα) με το μανιερισμό του που «λιπάνθηκε» με την αλχημεία και τη μαγεία, τις οποίες αυτός ο Αψβούργος αυτοκράτορας απόλαυσε τόσο πολύ στη Βοημία, άφησε ένα ανεξίτηλο ίχνος. Η ατμόσφαιρα αυτής της disegno interno (σημ.: κατά τον Πλωτίνο, πρόκειται για μια σπίθα από τη φωτιά της θείας διάνοιας που εκδηλώνεται στο νου, εκείνο το τμήμα του μυαλού, το οποίο συμμετέχει στο θείο. Η μορφή εισέρχεται στην ύλη μέσω του σχεδίου κι η διάνοια είναι το εργαλείο που πλάθει τη μορφή), καθώς πιστεύω, απλώς «χύθηκε» στο αρχικό μοντέλο του τσέχικου σουρεαλισμού.

Ποια είναι η σημασία της ψυχανάλυσης για σας- τόσο ως κινηματογραφιστή όσο κι ως άτομο;

Για να είμαι ειλικρινής, η ψυχανάλυση ως θεραπεία δε με ενδιαφέρει πολύ. Είναι, ωστόσο, ενδιαφέρουσα για μένα ως το πιο θαυμαστό, το πιο περίπλοκο ερμηνευτικό σύστημα του κόσμου και του ανθρώπου μέσα σε αυτόν.

 

Η χειροπιαστή διάσταση είναι αισθητή στην ολότητα του έργου σας, κυρίως στο animation. Σκεφτήκατε ποτέ να χρησιμοποιήσετε περισσότερο «σύγχρονες» τεχνικές, βασισμένες στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές;

Έχω συγκεκριμένες επιφυλάξεις. Μια τέτοια τεχνική δεν περιλαμβάνει τη χειροπιαστή διάσταση, για αυτό και τη θεωρώ περιορισμένης ποιότητας. Δεν την υπολογίζω στη δουλειά μου. Αλλά πρέπει να παραδεχτώ ότι έκανα μια λήψη με τη συνδρομή υπολογιστή στον Μικρό Ότικ (2000): είναι η σκηνή, όπου ο Οτεσάνεκ θηλάζει από το στήθος της μητέρας του. Δεν μπορέσαμε να κινηματογραφήσουμε εκείνη την πράξη πειστικά με ένα κλασικό animation. Έτσι, υπάρχουν στιγμές, κατά τις οποίες οι επιφυλάξεις σου πρέπει να παραμερίζονται. Για αυτό το λόγο, τα κινούμενα σχέδια μέσω υπολογιστών είναι απλώς μια τεχνική κι ως τέτοια δεν είναι σημαντική. Αυτό που είναι σημαντικό είναι με τι την τροφοδοτούμε.

Η σχέση σας με τις αρχές δεν έχει υπάρξει ακριβώς ομαλή, φαντάζομαι- κυρίως στη διάρκεια του προηγούμενου καθεστώτος. Πώς καταφέρατε να ξεπεράσετε τις δυσκολίες και τους περιορισμούς και να συνεχίσετε να κινηματογραφείτε, χωρίς να διακινδυνεύετε την καλλιτεχνική σας ακεραιότητα;

Κι εγώ ο ίδιος αναρωτιέμαι για αυτό. Στην πραγματικότητα, λειτουργώ με παιδιάστικο τρόπο, κι έτσι δεν καταλαβαίνω πώς θα μπορούσα να επιβιώσω σε αυτό τον κόσμο των λογικών ενηλίκων και, πολύ λιγότερο, να κάνω ό,τι θέλω. Ίσως συνεβη ακριβώς για αυτό το λόγο.

Είστε πηγή έμπνευσης για πολλούς- ομότεχνους και σινεφίλ, εξίσου. Έχετε ποτέ φοβηθεί μήπως εξελιχτείτε σε είδωλο, σε μύθο; Σε μια θεσμική φιγούρα, με λίγα λόγια.

Ειλικρινά, δε με απασχολεί κάτι τέτοιο. Τουλάχιστον εδώ στην Τσεχία δεν υπάρχει τέτοιος κίνδυνος!

Σχεδιάζετε, επίσης, να γυρίσετε μια καινούρια ταινία, με τον τίτλο Insects (Έντομα), που είναι προγραμματισμένη να κυκλοφορήσει το 2018. Θα μπορούσατε, ίσως, να πείτε κάτι περισσότερο για αυτό το εγχείρημα;

Έχω ένα καινούριο σενάριο για μια μεγάλου μήκους ταινία. Το θέμα εμπνέεται ελεύθερα από το From the insect life  (Από τη ζωή των εντόμων, 1922), ένα θεατρικό έργο των αδερφών Karel και Josef Čapek (σημ.: Karel Čapek, 1890–1938, Τσεχοσλοβάκος συγγραφέας, Josef Čapek, 1887–1945, Τσεχοσλοβάκος ζωγράφος αντιπολεμικών και πρωτοποριακών έργων, ο οποίος πέθανε σε ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης). Στο σενάριό μου, ερασιτέχνες ηθοποιοί ετοιμάζονται για τη δεύτερη πράξη (Looters, Πλιατσικολόγοι) του θεατρικού των αδερφών Čapek. Η μοίρα των ηθοποιών διαπλέκεται με τις τύχες των χαρακτήρων του έργου. Ο Κάφκα μπερδεύεται, για μένα, λίγο σε αυτό. Θα είναι, κατά κύριο λόγο, μία ταινία με ηθοποιούς, με παρεμβολές τρικ. Αναζητούμε χρήματα, για να την υλοποιήσουμε.

Κοιτάζοντας προς τα πίσω, υπάρχει κάποιος ή κάτι που σας λείπει; Ή κάτι, το οποίο, με την εκ των υστέρων πείρα ζωής σας, θα είχατε κάνει διαφορετικά;

Όπως ήδη επισήμανα, λειτουργώ με παιδιάστικο τρόπο- κι είναι γνωστό ότι όσοι λειτουργούν έτσι δε μετανιώνουν για τίποτε!

Περισσότερες πληροφορίες για τον Jan Švankmajer και το έργο του μπορείτε να αναζητήσετε, μεταξύ άλλων, και στο επίσημο site της εταιρείας παραγωγής πολλών από τις ταινίες του από το 1987 κι εξής Athanor http://www.athanor.cz/

Ευχαριστώ θερμά τον Bruno Solarik, μέλος (όπως άλλωστε κι ο Jan Švankmajer) της Ομάδας των Τσεχο-Σλοβάκων Σουρεαλιστών (http://www.analogon.cz/), για τη μετάφραση της συνέντευξης από τα τσέχικα στα αγγλικά και την υπομονή του!

Ο Jan Švankmajer στο Κάρλοβυ Βάρυ, 10 Ιουλίου 2014 (Φωτογραφία: Milan Malíček)