Jonas Bruun: «Υπάρχει μια τάση στην κατεύθυνση του μπλοκαρίσματος της ροής των προσφύγων»

Ο Σαλάμ Αλντίν έρχεται από τη Δανία στην Ελλάδα για να βοηθήσει στη διάσωση προσφύγων. Τέσσερις μήνες αργότερα συλλαμβάνεται για διακίνηση μεταναστών.

Τον παραλογισμό ενός νομικού πλαισίου που ποινικοποιεί την αλληλεγγύη αναδεικνύει ο Δανός σκηνοθέτης Jonas Bruun στο ντοκιμαντέρ του Η ανθρωπότητα στο σκαμνί. Συζητώντας μαζί του λίγο πριν την πανελλήνια πρεμιέρα της ταινίας στο πλαίσιο του CineDoc.

Πώς και πότε συναντηθήκατε με τον Σαλάμ και πότε αποφάσισες ότι άξιζε να καταπιαστείς κινηματογραφικά με την κατάσταση στην οποία ήταν παγιδευμένος;

Πρόκειται για σύμπτωση.

Η σύντροφος του πατέρα μιας φίλης είναι επιμελήτρια στο Εθνικό Μουσείο της Δανίας και πραγματοποιούσε μια έκθεση για την προσφυγική κρίση. Πήγε, λοιπόν, στην Ελλάδα για να συγκεντρώσει στοιχεία και συνάντησε τον Σαλάμ στην Ειδομένη. Μέσω αυτής της διαδικασίας τής διηγήθηκε την ιστορία του.

Όταν επέστρεψε στη Δανία, είπε στην φίλη μου για τον Σαλάμ και με τη σειρά της εκείνη αφηγήθηκε την ιστορία σε μένα.

Ενδιαφέρθηκα πολύ εξ αρχής, γιατί έψαχνα για μια οπτική γωνία που θα αναδείκνυε νέες προοπτικές, ώστε να συμβάλω σε κάτι αντί να παραφορτώσω τους ανθρώπους, μιας και ήδη το Μάιο του 2016 υπήρχε ένας βαθμός κορεσμού τόσο σε επίπεδο ιστοριών όσο και από πλευράς κοινού.

Η ιστορία του Σαλάμ αφορά περισσότερο την Ευρώπη παρά όσους έρχονται σε αυτή.

Θεώρησες, επομένως, πως ήταν μια ιστορία που άξιζε να προσπαθήσεις να αφηγηθείς.

Ακριβώς.

Ήρθα, έτσι, σε επαφή μαζί του. Σε εκείνη τη φάση δεν μπορούσε να φύγει από την Ελλάδα και αναζητούσε κάθε βοήθεια που μπορούσε να βρει. Όταν τον επισκέφτηκα, συζητήσαμε τι θα μπορούσα να κάνω που θα ήταν διαφορετικό από αυτό που κάνουν οι ρεπόρτερ.

Ήθελα να τον ακολουθήσω, και η ταινία πιθανόν δε θα έβγαινε πριν την ολοκλήρωση της δίκης. Αν, όμως, καταδικαζόταν, θα χρησιμοποιούσαμε το φιλμ υποστηρικτικά.

Σε ό,τι αφορά τις κινηματογραφικές δυνατότητες της ιστορίας, οι χώροι που κατοικούσε ο Σαλάμ όταν τον πρωτοσυνάντησα σε στοίχειωναν. Η καθαρή δραματουργία που κλιμακώνεται σε μια δίκη είναι επίσης ελκυστική. Ήξερα ότι η δίκη θα ήταν η φυσιολογική κλιμάκωση της ιστορίας.  

Τι ήταν πιο ελκυστικό στον ίδιο τον Σαλάμ; Η αφοσίωση, η ειλικρίνεια, η ανθρωπιστική του προσέγγιση στους μετανάστες και τους πρόσφυγες;

Η αφοσίωση και η αποφασιστικότητά του, σε συνδυασμό με τη στάση του. Είναι 100% αφιερωμένος στη δουλειά του και αποφασισμένος να κάνει οτιδήποτε νιώθει πως χρειάζεται. Το να αφιερώνεις όλη σου την ύπαρξη στο να κάνεις καλό στους άλλους είναι αξιοθαύμαστο.

Έπαιξε ρόλο η εθνική του καταγωγή στην επιλογή του;

Βέβαια. Ο Σαλάμ πιστεύει ότι γνωρίζει τις σωστές λύσεις για τα περισσότερα. Ήξερα πως, αν τον ακολουθούσα μέχρι τη δίκη, θα προσπαθούσε να πείσει τον κόσμο για την αθωότητά του. Και η δουλειά του θα ήταν κινηματογραφήσιμη.

Κατέληξες, λοιπόν, να κινηματογραφείς αυτή την παράλογη, καφκική νομική διαδικασία. Σε εξόργισε, σου προκάλεσε δυσφορία κι εσένα ως παρατηρητή;

Το να μην ξέρεις είναι ένα από τα χειρότερα πράγματα που μπορούν να συμβούν σε κάποιον: η αβεβαιότητα του τι πρόκειται να συμβεί στην καθημερινή σου ζωή. Ήθελα να αποτυπώσω αυτή τη διαμορφούμενη αίσθηση αβεβαιότητας, η οποία βαραίνει τον άνθρωπο.

Καλλιέργησες τη φιλοδοξία να συμβάλεις μέσω του ντοκιμαντέρ στην κατεύθυνση της αλλαγής του παράλογου νομικού πλαισίου (και) στην Ελλάδα που ποινικοποιεί την αλληλεγγύη προς τους πρόσφυγες;

Αν κοιτάξεις το ισχύον νομικό πλαίσιο, πρέπει να είναι αρκετό. Σύμφωνα με το  διεθνή ναυτικό νόμο, αν έχεις ένα πλοίο και πληροφορηθείς για κάποιον σε ανάγκη είναι καθήκον σου να τον βοηθήσεις. Αν σώζεις ζωές, δεν μπορούν να σε κυνηγήσουν.

Αυτό που έλπιζα ήταν να διασφαλιστεί ότι εφαρμόζονται οι υπάρχοντες νόμοι και ίσως να αναδείξω πως τώρα το νομικό σύστημα χρησιμοποιείται ως πολιτικό εργαλείο. Το να δικάζεσαι, λοιπόν, είναι ένας ισχυρός αποτρεπτικός παράγοντας.

Αν η ελληνική ακτοφυλακή είχε λειτουργήσει πιο στρατηγικά σχετικά με το χρόνο σύλληψης του Σαλάμ και των συναδέλφων του, θα μπορούσαν να έχουν καταδικαστεί. Εκείνη τη νύχτα δεν είχαν ακόμα βρει τους ανθρώπους που προσπαθούσαν να σώσουν. Ήταν, άρα, τυχεροί που δεν είχαν κάποιον στο πλοίο τους.

Τους βοήθησε, εξάλλου, το γεγονός ότι καλούσαν την ακτοφυλακή κάθε φορά που διεξήγαγαν τις σωστικές αποστολές και τα τηλεφωνικά τους αρχεία το αποδείκνυαν. Οι αρχές θέλουν να καταδικάζουν ανθρώπους για να δημιουργείται προηγούμενο.

Ο Σαλάμ φαίνεται να έχει εμπιστοσύνη τόσο στην Ε.Ε. όσο και σε συγκεκριμένα άτομα. Εγώ όχι. Προσωπικά εκτιμώ ότι πολλά ευρωπαϊκά κράτη φέρουν βαριά ευθύνη τόσο για την ίδια τη φύση των ζητημάτων που θίγεις όσο και για την πολιτική τους διαχείριση. Ποια είναι η γνώμη σου;

Συμφωνώ απολύτως.

Όντως εμπιστεύεται πολύ και συγκεκριμένα άτομα και το σύστημα της Ε.Ε. Αν είχε καταδικαστεί στην Ελλάδα, θα είχε απαλλαγεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Δε θα ήταν παράλογο να υποθέσουμε πως υπάρχει μια τάση στην κατεύθυνση του μπλοκαρίσματος στη ροή των προσφύγων. Έχουν δοκιμαστεί διαφορετικές στρατηγικές και νομίζω ότι έχει υπάρξει άσκηση πίεσης από τα ανώτερα κλιμάκια της ιεραρχίας. 

Jonas Bruun

Το βλέπουμε να συμβαίνει πανευρωπαϊκά, από το σκανδιναβικό Βορρά μέχρι την Ιταλία. Υπάρχει, λοιπόν, μια πανευρωπαϊκή τάση να εφαρμοστούν αυστηρότεροι, πιο σκληροί νόμοι για να αποτρέψουν δυνητικούς μετανάστες να εισέλθουν σε ευρωπαϊκό έδαφος.

Βλέπεις υποθέσεις παρόμοιες με του Σαλάμ σε μικρότερη κλίμακα σε τουλάχιστον άλλες δέκα ευρωπαϊκές χώρες.

Τώρα δεν υιοθετούμε ένα εύλογο μακροπρόθεσμο τρόπο διαχείρισης της κατάστασης. Στην περίπτωση του Σαλάμ οι αξίες μας άντεξαν, δεν καταδικάστηκε, αλλά την επόμενη φορά αυτό δε θα συμβεί, εκτός κι αν κάνουμε κάτι για να διασφαλίσουμε ότι αν κάτι τέτοιο συμβεί, θα κάνουμε το σωστό.

Είναι δύσκολο να πεις τι χρειάζεται να γίνει, αλλά δεν μπορούμε να περιμένουμε την επόμενη φορά που θα έρθουν εκατομμύρια πρόσφυγες και να λειτουργήσουμε διορθωτικά τότε.

Πρέπει να σκεφτούμε τρόπους να δημιουργήσουμε ανθρώπινες συνθήκες όταν η κατάσταση δεν είναι ακόμα εξαιρετικά κρίσιμη και βιώσιμες συνθήκες όταν η κατάσταση θα είναι εξαιρετικά κρίσιμη.

Δεν είμαι κατ’ ανάγκη πολύ αισιόδοξος σχετικά με την εύρεση κοινού εδάφους και κοινών λύσεων στο τρέχον πολιτικό κλίμα. Πρέπει, όμως, να βρούμε κοινές λύσεις στα κοινά προβλήματα. Δεν μπορούμε να τα σπρώχνουμε εκτός Ευρώπης.

Δεν μπορούμε ως Βορειοευρωπαίοι να λέμε «ας δώσουμε στην Ελλάδα, την Ιταλία και την Ισπανία αυτό το πρόβλημα να το διαχειριστούν». Γιατί το γεωγραφικό μας πλεονέκτημα δεν πρέπει να είναι ένα ηθικό προνόμιο. 

Εξακολουθεί ο Σαλάμ να δίνει την ανθρωπιστική του μάχη στην Ελλάδα;

Είναι ακόμα στη Λέσβο. Στην πραγματικότητα επέκτεινε τις δυνατότητες του κέντρου για τους πρόσφυγες. Έτσι τώρα, εκτός από παιδιά, και γυναίκες μπορούν να πάνε και να νιώσουν άνεση και ασφάλεια, μακριά από τις συνθήκες της Μόριας που κατά καιρούς μπορεί να είναι αφόρητες.

Θέλω, τέλος, να επισημάνω μια παρατήρηση που διάβασα σε άρθρο πρόσφυγα από τον Εμφύλιο στο Λίβανο.

Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα στον τρόπο που ασχολούμαστε με την κατάσταση είναι που επιμένουμε να την αποκαλούμε «προσφυγική κρίση».

Όταν το κάνουμε, την περιγράφουμε έτσι βάσει του συμπτώματός της, αντί της αιτίας της. Πρέπει να την αποκαλούμε «πολεμική», «περιβαλλοντική» κρίση ή «κρίση της παγκόσμιας αγοράς». Να εστιάζουμε στις συνθήκες που αναγκάζουν τους ανθρώπους να φεύγουν.

Το ντοκιμαντέρ του Jonas Bruun Η ανθρωπότητα στο σκαμνί προβάλλεται στο πλαίσιο του CineDoc στις ακόλουθες ημερομηνίες:

Tην Τετάρτη 17 Απριλίου, στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, 19:30, την Κυριακή 21 Απριλίου, στον κινηματογράφο Δαναό, 16:00, και την Τετάρτη 8 Μαΐου, στη Θεσσαλονίκη, αίθουσα Σταύρος Τορνές, 21:00, στην Πάτρα, Κινηματοθέατρο Πάνθεον, 21:45, και στην Αμαλιάδα, CineCinema, 22:00.