Αλεξέι Γκερμάν Jr: «Σπανίως φιλμ και πολιτική συνενώνονται σε ταλαντούχο έργο τέχνης»

Έχοντας αποσπάσει το βραβείο καλλιτεχνικού επιτεύγματος στην περσινή Μπερλινάλε, η ταινία του Ρώσου σκηνοθέτη Αλεξέι Γκερμάν Jr Εξόριστος συγγραφέας με κεντρικό ήρωα τον διάσημο Ρώσο διαφωνούντα συγγραφέα Σεργκέι Ντοβλάτοφ προβάλλεται από τις 21 Φεβρουαρίου στις αίθουσες.

Συζητώντας με τον σκηνοθέτη για τον Ντοβλάτοφ, την τέχνη, την πολιτική και την κατάσταση στη σημερινή Ρωσία.

Επηρέασε το γεγονός ότι είσαι γιος του διαφωνούντος Ρώσου σκηνοθέτη Αλεξέι Γκερμάν την επιλογή δουλειάς σου, ακόμα και του αφηγηματικού σου στιλ; Αντιμετωπίζεις την πατρική κληρονομιά ως ευλογία ή ως βάρος;

Σε κάποιο βαθμό με επηρέασε, γιατί είμαι ο γιος του, ενώ ο πατέρας μου είναι ένας εκπρόσωπος της κινηματογραφικής σχολής του Λένινγκραντ, που έχει τις δικές της ιδιαιτερότητες, αφηγηματικά χαρακτηριστικά και διακεκριμένους εκπροσώπους. Οπότε, σίγουρα, ορισμένα από αυτά είναι σημαντικά και στιλιστικά είμαι συγκεκριμένα προσανατολισμένος στην κινηματογραφία του Λένινγκραντ των δεκαετιών του ’70 και του ’80, της οποίας ο πατέρας μου υπήρξε εκπρόσωπος. 

Αρκετά απρόσμενα, η ζωή, η προσωπικότητα και η δουλειά του Σεργκέι Ντοβλάτοφ μού ήταν άγνωστες πριν παρακολουθήσω την ταινία σου. Πότε τον πρωτοανακάλυψες ως αναγνώστης, τι σε συνάρπασε στα βιβλία του και τι σε ώθησε να τον αποτυπώσεις κινηματογραφικά;

Υπάρχει μεγάλος αριθμός σπουδαίων Ρώσων καλλιτεχνών και συγγραφέων που δεν είναι καθόλου γνωστοί στη Δύση. Από πολλές απόψεις, η ρωσική κουλτούρα είναι δύσκολο να γίνει αντιληπτή από τους ξένους. Πολλοί από τους σπουδαίους συγγραφείς μας απλώς δεν είναι κατανοητοί στη Δύση, γιατί, γενικότερα, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, οι ψυχικές καταστάσεις μας διαφέρουν και έτσι, κατά τη γνώμη μου, το ότι ο Ντοβλάτοφ δεν είναι ευρύτερα γνωστός στη Δύση είναι ένα τραγικό λάθος, το οποίο μπορεί να ερμηνευθεί μέσω της όχι καλής κατανοησιμότητάς του.

Τον ανακάλυψα αρκετά νωρίς. Ο Ντοβλάτοφ είναι ένας από τους πιο σημαντικούς συγγραφείς του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα στη Ρωσία, και πιστεύω πως η μοίρα του είναι ενδιαφέρουσα κυρίως λόγω της αποφασιστικότητάς του.

Ήταν ένας μεγαλόσωμος Νότιος άνθρωπος, ένας άνθρωπος με νότια εμφάνιση σε μια κρύα βόρεια πόλη, που πιο πολύ από όλα ήθελε να γίνει συγγραφέας και δεν είχε καμία τέτοια ευκαιρία, κι έπρεπε να πεθάνει για να γίνει διάσημος στην πατρίδα του. Να πεθάνει, να μεταναστεύσει, να υποφέρει κ.λπ. Όλα αυτά τα βάσανα είχαν σωρευτική επίδραση, η οποία μπορεί να ιδωθεί στην πρόζα του. 

Η ταινία σου εστιάζει σε μερικές μόνο μέρες της ζωής του. Από αίσθηση αφηγηματικής οικονομίας ή, ίσως, γιατί εκείνη η περίοδος μπορεί να λειτουργήσει  ως συμπύκνωση των βασάνων του στο πλαίσιο του κομμουνιστικού καθεστώτος;

Επιλέξαμε αυτό το είδος αφήγησης, γιατί κάναμε ένα είδος «αντι-βιογραφικού φιλμ». Μια «φέτα χρόνου» και μια εικόνα της περιόδου 1971-1972 ήταν σημαντικές για μας. Ήταν σημαντικό να κοιτάξουμε μέσα από τη μισάνοιχτη πόρτα τη ζωή κάποιου. Δε θέλαμε να κάνουμε την κλασική παραγωγή του τύπου «γεννήθηκε, σπούδαζε, παντρεύτηκε, μεγάλωσε».

Θέλαμε να αδράξουμε μια «φέτα χρόνου», ανθρώπους και να ταξιδέψουμε μέσα από το χώρο της σοβιετικής ζωής. Γι’ αυτό εστιάσαμε σε μερικές μόνο μέρες. Αυτή η ταινία δε βασίζεται σε μια δραματουργία, όπως πολλές στις μέρες μας. Πρώτα από όλα οικοδομείται πάνω στην αντίληψη και την κλεφτή ματιά.

Ζωντανεύεις δεξιοτεχνικά έναν απελπισμένο, απογοητευμένο, κι όμως αποφασισμένο -ακόμα και χιουμορίστα- χαρακτήρα, καθώς και το ευρύτερο, σκοτεινά μποέμικο περιβάλλον όπου διαβιούσε. Διεξήγες εκτεταμένη έρευνα, προκειμένου να πετύχεις αυτό το αποτέλεσμα;

Ναι, πράγματι κάναμε μεγάλη έρευνα, βρήκαμε όντως πολλές εκατοντάδες φωτογραφίες και συζητήσαμε με τους ομολόγους του Ντοβλάτοφ. Αν και γνωρίζω ο ίδιος εκείνη την περίοδο αρκετά καλά, είχαμε πολλούς συμβούλους. Παρόλα αυτά, πολλοί από τους χαρακτήρες του φιλμ είναι μυθοπλαστικοί, και πολλοί πραγματικοί, όπως για παράδειγμα ο Σαλόμ Σβαρτζ, ένας σπουδαίος καλλιτέχνης, ο οποίος, δυστυχώς, υπέστη καταπίεση από την κυβέρνηση και τερμάτισε τη ζωή του αρκετά τραγικά.

Ωστόσο, για μια ακόμα φορά, η περίοδος ήταν το πιο σημαντικό για μας. Να μπούμε μέσα της, να νιώσουμε συμμέτοχοι, να βιώσουμε την αίσθηση ενός ταξιδιού, να μεταφερθούμε στο 1971 με τη βοήθεια μιας κινηματογραφικής μηχανής του χρόνου. Και νομίζω ότι πως το πετύχαμε. Βρέθηκαν χιλιάδες έγγραφα, και κάποια εξ αυτών ακόμα είναι άγνωστα στο κοινό. 

Διατηρεί ο Σεργκέι Ντοβλάτοφ την επικαιρότητά του ως συγγραφέας στις μέρες μας;

Ναι, τη διατηρεί, καθώς πολλά από αυτά για τα οποία μιλά και γράφει πάντοτε υπήρξαν και πάντοτε θα παραμένουν στη ζωή της Ρωσίας. Και το γεγονός ότι οι άνθρωποι τον διαβάζουν συχνά και πολύ τώρα, το αποδεικνύει.

Είναι η τέχνη, γενικότερα, και το σινεμά, ειδικότερα, μια πράξη ανυπακοής, διαφωνίας ή αντίστασης, κατά τη γνώμη σου;

Ναι, πιθανόν είναι. Πιστεύω, ωστόσο, πως στο σινεμά η τέχνη της κινηματογραφίας είναι κατ’ αρχήν σημαντική, παρά η πολιτική. Μερικές φορές υπάρχουν σπουδαίες ταινίες όπου η κινηματογραφία και η πολιτική είναι ένα, και πολύ συχνά πολλά κακά φιλμ όπου η πολιτική αντικαθιστά την κινηματογραφία, και αν αφαιρέσεις το κομμάτι της πολιτικής δε θα απομείνει καθόλου ταινία.

Αρκετά σπανίως φιλμ και πολιτική συνενώνονται σε κάποιο ταλαντούχο έργο τέχνης.

Βρίσκεις ομοιότητες και διαφορές από την άποψη του βαθμού καλλιτεχνικής ελευθερίας ανάμεσα στη σύγχρονη Ρωσία και την πρώην Σοβιετική Ένωση;

Η Ρωσία και η Σοβιετική Ένωση δεν μπορούν να συγκριθούν. Στη Σοβιετική Ένωση υπήρχε απόλυτη λογοκρισία, πολλά ήταν απαγορευμένα: ταινίες, βιβλία, ζωγραφική. Στη Σοβιετική Ένωση δεν μπορούσες να εκφράσεις τη γνώμη σου ανοιχτά, επομένως μια τέτοια σύγκριση συνήθως βασίζεται σε μια φτωχή γνώση του θέματος.

Στην πραγματικότητα, η Ρωσία είναι μια εντελώς διαφορετική χώρα, όπου πολλά περισσότερα επιτρέπονται από ό,τι στη Σοβιετική Ένωση.

Σίγουρα, έχουμε επίσης πολλούς με ακροδεξιές απόψεις, που προσπαθούν να ελέγξουν την τέχνη. Σίγουρα, πιθανόν, σε σύγκριση με τη Δυτική Ευρώπη έχουμε πιο αυστηρούς ελέγχους και περιορισμούς, κι έτσι είναι. Ωστόσο, η σημερινή κατάσταση στη Ρωσία σε σχέση με εκείνη στη Σοβιετική Ένωση είναι διαμετρικά αντίθετες. Η Ρωσία δεν είναι η Σοβιετική Ένωση. Είναι μια πολύ πιο ανοιχτή χώρα, όπου ο καλλιτέχνης έχει περισσότερη ελευθερία. Το γεγονός ότι κάναμε μια ταινία για τον Ντοβλάτοφ το αποδεικνύει. 

Δεν είναι, πάντως, κάπως αντιφατικό για ένα φιλμ σχετικά με έναν διαφωνούντα καλλιτέχνη του παρελθόντος να λαμβάνει κρατική χρηματοδότηση, ενώ, ταυτόχρονα, ο ακριβώς ίδιος κρατικός μηχανισμός διώκει σκηνοθέτες όπως ο Κίριλ Σερεμπρένικοφ;

Ο Κίριλ Σερεμπρένικοφ λάμβανε κρατική χρηματοδότηση πολύ περισσότερο από τον Εξόριστο συγγραφέα, και για τις ταινίες και για τις θεατρικές δουλειές του. Αυτή τη στιγμή, η υπόθεση του Σερεμπρένικοφ σχετίζεται με ένα οικονομικό έγκλημα. Νομίζω ότι η δίκη του ήταν άδικη και δεν είναι ένοχος.

Ωστόσο, δεν μπορούμε να πούμε πως δεν είχε λάβει κρατική χρηματοδότηση -γιατί είχε- και επί πολλά χρόνια η χρηματοδότηση του πρότζεκτ του ήταν πολύ μεγαλύτερη από αυτή που έχω ποτέ λάβει από το κράτος.

Η κρατική χρηματοδότηση είναι κοινή πρακτική στη Ρωσία. Ταυτόχρονα, έχουμε πολλούς ιδιωτικούς πόρους, και πολλά χρήματα από την Ε.Ε. Έτσι, για να είμαστε δίκαιοι, πρέπει να κατανοήσουμε ότι η κρατική χρηματοδότηση δεν είναι η κύρια πηγή για τον Εξόριστο συγγραφέα, καθώς εισπράξαμε χρήματα από το Channel One Russia, την Πολωνία, τη Σερβία, την Ε.Ε. κ.λπ.

Ποια είναι γνώμη σου για την ποικιλόμορφη παραγωγή της νεότερης γενιάς Ρώσων σκηνοθετών; Θεωρείς τον εαυτό σου κομμάτι της, καλλιτεχνικά μιλώντας;

Δε θεωρώ τον εαυτό μου κομμάτι μιας γενιάς Ρώσων σκηνοθετών. Δε νομίζω πως αυτή η γενιά ενώνεται με κάτι πέραν της ηλικίας. Οι νεαροί σκηνοθέτες μας είναι πολύ διαφορετικοί, κάνουν διαφορετικές ταινίες και μιλάνε για διαφορετικά πράγματα, κι αυτό είναι πολύ καλό. Είναι επίσης καλό που έχουμε τον Ζβιάγκιντσεφ, τον Χλέμπνικοφ, τον Μπίκοφ, και, για άλλη μια φορά, τον Σερεμπρένικοφ. Αυτά τα φιλμ είναι διαφορετικά, υπέροχα και σπουδαία.

Δε μας ενώνει η ίδια αισθητική, η ίδια κατανόηση της τέχνης, αλλά σίγουρα μας ενώνει το γεγονός ότι θέλουμε να κάνουμε ταινίες και να τις κάνουμε όχι για τα λεφτά, αλλά γιατί αυτό είναι σημαντικό για μας.

Αισθητικά, λοιπόν, δε συνδεόμαστε, καθώς αυτή η γενιά είναι στ’ αλήθεια ποικιλόμορφη. Σχετικά με την εποχή, ναι, υπάρχει αρκετή ενότητα, γιατί εμφανιστήκαμε κατά την ίδια περίοδο. Τουλάχιστον αυτό νιώθω.

H ταινία του Αλεξέι Γκερμάν Jr Εξόριστος συγγραφέας προβάλλεται από τις 21 Φεβρουαρίου στους κινηματογράφους σε διανομή της AMA Films.