Ahmet M. Rahmanović: «Οι καλλιτέχνες πρέπει να στέκονται στην πλευρά της αλήθειας»

Οκτώ χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία του, το σκοτεινό και καθηλωτικό μυθιστόρημα του Βόσνιου Μουσουλμάνου Ahmet M. Rahmanović Black Soul, το οποίο αφηγείται την οδύσσεια του πρωταγωνιστή του Hamza από τη σπαρασσόμενη Βοσνία στο Σικάγο, παραμένει μια από τις πιο επιδραστικές λογοτεχνικές καταγραφές όσων συνέβησαν στον πόλεμο της Βοσνίας. Λίγες μέρες πριν από την 23^η επέτειο της σφαγής της Σρεμπρένιτσα, συνομιλούμε με τον συγγραφέα.

«Η ιστορία που ακολουθεί είναι μυθοπλασία. Ό,τι συνέβη στην πραγματικότητα ήταν χειρότερο», γράφετε στις εισαγωγικές σημειώσεις του σκοτεινού και καθηλωτικού μυθιστορήματός σας Black Soul. Πότε και γιατί αποφασίσατε να αναδημιουργήσετε μυθοπλαστικά τις προσωπικές και συλλογικές εμπειρίες και αναμνήσεις από τον πόλεμο στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη;

Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Σαράγεβο, ένας Δυτικοευρωπαίος δημοσιογράφος τράβηξε μια φωτογραφία ενός μικρού σκυλιού που πέθαινε στο δρόμο αφότου είχε χτυπηθεί από οβίδα. Εκείνη η φωτογραφία προκάλεσε μεγαλύτερη προσοχή και φρίκη στην ευρωπαϊκή κοινή γνώμη από τις φωτογραφίες των σφαγμένων ανθρώπων, των βιασμένων γυναικών, των στρατοπέδων συγκέντρωσης κ.λπ.

Κατάλαβα πως η αλήθεια δεν είχε ενδιαφέρον για τον μέσο Ευρωπαίο ή πολιτικό. Έτσι προέκυψε η ιδέα μου να γράψω την αλήθεια για τον πόλεμο στη Βοσνία, αλλά τυλίγοντας και παρουσιάζοντάς τη σαν ένα μυθιστόρημα δράσης γεμάτο ένταση. Το Black Soul παραμένει ανάμεσα στα μπεστ σέλερ στη Βοσνία, και το πιο ευπώλητο αγγλόφωνο βιβλίο στη χώρα.

Το μυθιστόρημα γράφτηκε στο St. Charles σε δύο μήνες.

Από την άποψη της αφήγησης, το μυθιστόρημά σας ξετυλίγεται σαν ένα βαλκανικού τύπου υπαρξιακό νουάρ ή μια αρχαιοελληνική τραγωδία. Στιλιστικά και φιλοσοφικά, υπήρξαν αυτοί οι τρόποι γραφής ανάμεσα στις επιρροές σας;

Δεν υπάρχει ευτυχές τέλος μέτα από ένα πόλεμο. Μόνο οι ηλίθιοι και οι κερδοσκόποι είναι ευτυχείς. Αν και φαίνεται παράξενο, το Black Soul είναι ένα μυθιστόρημα για την ελπίδα. Ο Hamza απείχε ένα βήμα από την επιστροφή στην κανονική ζωή. Δεν τα κατάφερε, αλλά το μυθιστόρημα δείχνει το δρόμο προς την επιτυχία, και το φως στο τέλος του τούνελ. Μόνο η αγάπη μπορεί να επαναφέρει τους παλιούς πολεμιστές στην κανονική ζωή.

Το Black Soul έχει κάποια στοιχεία κλασικής ελληνικής τραγωδίας, αλλά όπως ο Avdaga (σημ.: ένας από τους ήρωες του μυθιστορήματος) λέει κάποια στιγμή: «Το να διαλέγεις το θάνατο δεν είναι κατ’ ανάγκη η χειρότερη επιλογή».

Ο Hamza, ο βαθιά τραυματισμένος κεντρικός πρωταγωνιστής και κινητήρια δύναμη της αφήγησης στο Black Soul, και η οδύσσειά του με αφετηρία τη ρημαγμένη από τον πόλεμο Βοσνία και τέρμα το Σικάγο βρίσκονται στον πυρήνα του βιβλίου σας. Θα θέλατε να αναφερθείτε λεπτομερέστερα στη διαδικασία δημιουργίας του χαρακτήρα του;

Ο χαρακτήρας του Hamza είναι κυρίως αληθινός, και αποτελεί μετουσίωση περισσότερων πραγματικών χαρακτήρων, συμπεριλαμβανομένων και προσωπικών εμπειριών. Έχοντας αυτό κατά νου, ένας Αμερικανός εκδότης μου πρόσφερε ένα συμβόλαιο για τη δικιά μου μη-μυθοπλαστική ιστορία. Δυστυχώς, τα συναισθήματα είναι ακόμα υπερβολικά έντονα για να προχωρήσω σε αυτό το εγχείρημα.

Ως χαρακτήρας, ο Hamza συνδυάζει τη μοίρα και τις εμπειρίες των ανθρώπων που πέρασαν τον πόλεμο στα πεδία των μαχών, των ανθρώπων που κρατήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, των ανθρώπων που έχασαν τα παιδιά τους στον πόλεμο κ.λπ.

Ως επί το πλείστον, τείνετε να αναφέρεστε σε άτομα σερβικής εθνικότητας ως “Chetniks”, δηλαδή φασίστες, είτε πρόκειται για στρατιώτες ή παραστρατιωτικούς είτε πολίτες. Νιώθετε ακόμα πικρία και οργή απέναντί τους, ή τους έχετε συγχωρέσει;

Ίσως παρατήρησες το σύνθημα “nož, žica, Srebrenica” («μαχαίρι, σύρμα, Σρεμπρένιτσα») σε ποδοσφαιρικά στάδια στη Σερβία. Η τελευταία φορά που αυτό τραγουδήθηκε δημόσια ήταν στη Βιέννη, μετά τον αγώνα μεταξύ Σερβίας και Ελβετίας στο Παγκόσμιο Κύπελλο του 2018 στις 22 Ιουνίου. Ίσως δεν έχεις αναρωτηθεί τη σημασία αυτού του σλόγκαν, αλλά εμπεριέχει τη σύνοψη της ιδεολογίας του κινήματος των Chetniks. Υπάρχει ένα μαχαίρι για το σφάξιμο του θύματος, έπειτα το αγκαθωτό σύρμα με το οποίο δένονται οι φυλακισμένοι, και η Σρεμπρένιτσα ως το τελευταίο παράδειγμα της γενοκτονίας τους.

Οι Chetniks συνιστούν κομμάτι των Σέρβων αυτής της νοοτροπίας, ανεξαρτήτως αν είναι πολίτες ή μέλη του στρατού. Ασφαλώς, δεν είναι όλοι οι Σέρβοι Chetniks, ούτε καν όσοι πολέμησαν στη σερβική πλευρά. Στο μυθιστόρημα, οι Chetniks δεν έχουν όνομα, με εξαίρεση εκείνους που επιδεικνύουν ανθρωπιά. Δυστυχώς, είναι οι ήσυχοι μέσα στη θάλασσα της απανθρωπιάς.

Όσον αφορά στη συγχώρεση και τη λησμονιά, νομίζω πως ο σκοπός και η εχθρότητα είναι τέτοια, που κανείς δε δικαιούται να μιλά για άλλους. Πρέπει να εναπόκειται στο κάθε άτομο αν μπορεί να συγχωρέσει ή αν θα επιλέξει να μην το κάνει. Ελπίζω οι επόμενες γενιές να βρουν ένα τρόπο να ζουν ως φυσιολογικοί άνθρωποι.

Πιστεύετε ότι η τέχνη, γενικότερα, και η λογοτεχνία, ειδικότερα, είναι ηθικά υποχρεωμένες να παίρνουν θέση;

Οι καλλιτέχνες πρέπει να στέκονται στην πλευρά της αλήθειας. Η «ουδετερότητα» εξισώνει το θύμα με τον εγκληματία. Έβλεπα τους δημοσιογράφους και τους πολιτικούς διεθνώς να λένε πως δεν ήξεραν ποιος πυροβολούσε, αν και οι βολές, η πορεία και η έκρηξη των όλμων ήταν ορατές διά γυμνού οφθαλμού.. Αποφάσισα να σταθώ στην πλευρά της αλήθειας, ανεξαρτήτως αν αφορούσε στο ζήτημα των εγκληματιών Chetniks, των Βόσνιων πολιτικών, ή της μαύρης αγοράς του Σαράγεβο.

Το Black Soul διαθέτει εξαιρετικά κινηματογραφική δομή. Νομίζετε πως μια διασκευή του για τη μεγάλη οθόνη θα αναδείκνυε περαιτέρω τη δυναμική του;

Μερικά χρόνια πριν, συνεργάστηκα με έναν Αμερικανό σεναριογράφο πάνω στο σενάριο του Black Soul. Οι δρόμοι μας χώρισαν όταν δεν μπορούσαμε να συμφωνήσουμε στο ότι ο πόλεμος στη Βοσνία δεν ήταν Εμφύλιος, αλλά επιθετικός. Πέρα από αυτό, έκανα κάποιες επαφές στη Βοσνία, αλλά τίποτα δεν πήγε καλά.

Γνωρίζω πως η κινηματογράφηση και η διαδικασία μετατροπής σε ταινία θα είναι δύσκολες. Σε αντίθεση με το No Man’s Land, το Black Soul είναι απολύτως ξεκάθαρο ως προς τα ζητήματα του ποιος πυροβολεί, ποιος είναι ο επιτιθέμενος και ποιος το θύμα. 

23 χρόνια μετά τον τερματισμό του πολέμου και ενόψει των εκλογών του Οκτωβρίου, η πολιτικο-οικονομική κατάσταση στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη φαίνεται ανησυχητικά ασταθής. Πώς θα τη σχολιάζατε;

Η πολιτική και οικονομική κατάσταση στη Βοσνία δεν είναι καλή. Η οικονομία βελτιώνεται χρόνο με το χρόνο, αλλά η πολιτική κατάσταση είναι τελματωμένη, ή επιστρέφει στα επίπεδα του 1992. Η εμπλοκή των γειτόνων μας από τη Σερβία και την Κροατία εξακολουθεί να είναι σοβαρή και αρνητική. Τόσο οι Σέρβοι όσο και οι Κροάτες ερμηνεύουν το ρόλο τους στο πλαίσιο των Συμφωνιών του Ντέιτον ως εγγυητών της συμφωνίας, κι όχι ως των επιτιθέμενων που εισέβαλαν στη Βοσνία, γεγονός το οποίο αποτελεί το συμπέρασμα των Δικαστηρίων της Χάγης.

Ο πόλεμος δε θα ξανάρθει στη Βοσνία: η Κροατία ως μέλος της ΕΕ δε θα είναι πρόθυμη να κάνει αυτή την κίνηση. Θα συνεχίσουν να αποσταθεροποιούν τη Βοσνία, και θα επιχειρήσουν να επιβάλουν μια τρίτη, κροατική οντότητα- μια κίνηση βαθιά καταστροφική για τους Κροάτες στην υπόλοιπη Βοσνία. Η Κροατία έχει, επίσης, εμπλακεί σε μια συνεχιζόμενη συνεργασία με τη RS (Ρεπούμπλικα Σέρπσκα), αν και περίπου το 90% του πληθυσμού των Κροατών προπολεμικά έχει εκτοπιστεί από την RS.

Οι Chetniks δε θα ξεκινήσουν ένα καινούριο πόλεμο στη Βοσνία. Ουδέποτε στην ιστορία τους έχουν επιτεθεί σε κάποιον που μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς μου, η πολιτική κατάσταση στη Βοσνία θα επιδεινωθεί, λόγω της ανικανότητας της Ευρώπης και της εμπλοκής της Ρωσίας στα Βαλκάνια. Αυτό θα συνεχιστεί μέχρι οι Η.Π.Α. να εκτιμήσουν ότι τα συμφέροντά τους απειλούνται, και να αποφασίσουν να επέμβουν. Υπάρχουν ήδη κάποια σημάδια γι’ αυτό.

Ως πιστός Μουσουλμάνος και ταυτόχρονα πολίτης των Η.Π.Α., πώς αντιλαμβάνεστε και θα σχολιάζατε τη στοχοποίηση των Μουσουλμάνων, περισσότερο ή λιγότερο ξεκάθαρα, ως εχθρών από την κυβέρνηση Τραμπ;

Το αμερικανικό σοκ της 11/9 είχε, ίσως, τη μεγαλύτερη επίδραση στην εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α.- ιδίως απέναντι στις λεγόμενες ισλαμικές χώρες. Οι πόλεμοι στο Αφγανιστάν και το Ιράκ δε φαίνεται να τελειώνουν. Η επέμβαση και η αλλαγή καθεστώτος στη Λιβύη διευκόλυναν την ισχυροποίηση της Αλ Κάιντα, την εισαγωγή και την ενδυνάμωση του Ισλαμικού Κράτους. Οι μπερδεμένες αντιδράσεις των Η.Π.Α. έχουν εκδηλωθεί μέσω διαφορετικών κυβερνήσεων, κι έχουν τώρα κλιμακωθεί με την απαγόρευση εισόδου στις Η.Π.Α. πολιτών από επτά χώρες με μουσουλμανική πλειονότητα.

Ελπίζω η αμερικανική διαδικασία να συνεχίσει την ιστορική ανοδική πορεία της, παρά τα περιστασιακά εμπόδια. Είναι ένδειξη της πολυπλοκότητας του αμερικανικού πολιτικού συστήματος ότι, αν και η εξωτερική πολιτική έχει εισαγάγει την «απαγόρευση στους Μουσουλμάνους», στο εσωτερικό εξακολουθούν να αναγνωρίζονται στους Μουσουλμάνους όλα τα δικαιώματα και τα προνόμια ενός Αμερικανού πολίτη.

Θα σκεφτόσαστε ποτέ να επιστρέψετε στο Σαράγεβο ή να γράψετε ένα καινούριο μυθιστόρημα; Ο πόλεμος είναι στο μυαλό του ανθρώπου, τελικά; Και, αν ναι, μπορεί να απαλλαγεί από αυτόν μια και καλή;

Πηγαίνω στη Βοσνία τακτικά, για διακοπές. Δουλεύω πάνω σ’ ένα καινούριο μυθιστόρημα, το οποίο θα μπορούσε να κυκλοφορήσει το νωρίτερο μέσα στον επόμενο χρόνο. Δυστυχώς, το θέμα είναι πάλι ο πόλεμος, γιατί δεν μπορώ να ξεφύγω από αυτόν. Όπως ένας φίλος επεσήμανε στην ερώτησή μου πόσο συχνά θυμάται το στρατόπεδο συγκέντρωσης όπου ήταν έγκλειστος: «Xίλιες φορές τη μέρα, κάθε μέρα».  

Κεντρική φωτογραφία (Σαράγεβο): Γιάννης Κοντός.

Ευχαριστώ θερμά τον συγγραφέα για το χρόνο που μου αφιέρωσε και τον γιο του, Faruk Rahmanović, για τη μετάφραση των απαντήσεών του στα αγγλικά, καθώς και για την παραχώρηση της φωτογραφίας του συγγραφέα με την σύζυγό του.

Το μυθιστόρημα του Ahmet M. Rahmanović Black Soul κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Xlibris και Connectum.