Στέφαν Κομαντάρεφ: «Αν υπάρχει αντίδραση, αυτό σημαίνει πως είμαστε ακόμα ζωντανοί!»

Ένα πανόραμα της δυσλειτουργικής βουλγαρικής κοινωνίας μας προσφέρει ο έμπειρος Βούλγαρος σκηνοθέτης Στέφαν Κομαντάρεφ με την εμπνευσμένη τραγικωμωδία του Directions μέσα από τις ιστορίες οδηγών ταξί. Το φιλμ απέσπασε την Ειδική Μνεία της Επιτροπής στο φετινό Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Σαράγεβο, όπου το παρακολουθήσαμε. Λίγες μέρες αργότερα κουβεντιάσαμε με τον σκηνοθέτη. Το Directions προβάλλεται σε αβάν πρεμιέρ στο πλαίσιο του 30^ού Πανοράματος Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου την Παρασκευή 27 Οκτωβρίου.

Συχνά αναφέρεσαι στο ανέκδοτο ότι η Βουλγαρία είναι μια χώρα αισιόδοξων, γιατί οι απαισιόδοξοι και οι ρεαλιστές την έχουν εγκαταλείψει. Πόση αλήθεια κρύβει, λοιπόν, για τη βουλγαρική κοινωνία το συγκεκριμένο αφοριστικό ανέκδοτο- και τα ανέκδοτα, γενικά;

Η αλήθεια, ξέρεις, είναι πως η Βουλγαρία είχε πληθυσμό 9.000.000 πριν την έναρξη αυτής της μεταβατικής περιόδου, ενώ τώρα δε νομίζω ότι είμαστε περισσότεροι από 5 με 5.500.000. Κι αυτό συνέβη μέσα σε 25 χρόνια, χωρίς πόλεμο. Νομίζω, επομένως, πως υπάρχει πολλή αλήθεια σ’ αυτό το ανέκδοτο. Στη Βουλγαρία, εξάλλου, αυτός είναι ένας τρόπος να καταπιάνεσαι με ένα δύσκολο ζήτημα, όταν νιώθεις ότι δεν υπάρχει άλλος τρόπος να πολεμήσεις. Γι’ αυτό και στη διάρκεια του κομμουνιστικού καθεστώτος υπήρχαν πολλά ανέκδοτα σχετικά με κομμουνιστές.

Η ταινία σου, πάντως, παρότι έχει «σπίθες» δηκτικού χιούμορ εδώ κι εκεί, είναι πολύ λιγότερο χιουμοριστική από την προηγούμενή σου Ο κόσμος είναι μεγάλος και η σωτηρία της ψυχής βρίσκεται στη γωνία. Αντανακλά το γεγονός αυτό την οπτική σου στην όλη κατάσταση;

Ναι, γιατί όταν έκανα εκείνη την ταινία υπήρχε πολύ περισσότερη αισιοδοξία στην κοινωνία. Σήμερα η αισιοδοξία έχει πλέον χαθεί. Κι αυτό αφορά σε μια περίοδο 10 ετών.

Μιας και χρησιμοποίησες το ταξί ως αφηγηματικό εύρημα και όχημα, το διάλεξες γιατί λειτουργεί θεραπευτικά στο πλαίσιο της βουλγαρικής κοινωνίας, ή και γιατί ένας κλειστός χώρος όπως ο συγκεκριμένος αποτελεί πρόκληση από αφηγηματικής άποψης;

Το να κάνεις γυρίσματα σε ένα κινούμενο αυτοκίνητο είναι πολύ δυναμικό. Ταυτόχρονα, τα ταξί στη Σόφια λειτουργούν σαν κοινωνική υπηρεσία, γιατί σχεδόν καθένας που χάνει τη δουλειά του οδηγεί ένα. Τα τελευταία χρόνια είχα, λοιπόν, εκπληκτικές συναντήσεις με πυρηνικούς φυσικούς, δασκάλους, ιερείς, μουσικούς που είχαν χάσει τη δουλειά τους και, προκειμένου να επιβιώσουν, είχαν ξεκινήσει να οδηγούν ταξί. Μπορούν να σου πουν πολύ ενδιαφέρουσες ιστορίες, γιατί αυτοί παρατηρούν την αληθινή ζωή κάθε μέρα και κάθε νύχτα, όχι αυτή που παρουσιάζεται στην τηλεόραση. Γι’ αυτό και μου άρεσε η ιδέα να δείξω την πραγματική εικόνα της κοινωνίας μέσω των ιστοριών των ταξιτζήδων, και μάλιστα με μια λήψη για κάθε επεισόδιο, ώστε να διατηρηθεί η αυθεντικότητα, εκθέτοντας, έτσι, τι συμβαίνει στη Βουλγαρία- και όχι μόνο.

Ποιο είναι το μείζον πρόβλημα της βουλγαρικής κοινωνίας σήμερα;

Τα προβλήματα είναι σχεδόν τα ίδια σε όλη την Ευρώπη. Οι άνθρωποι απελπίζονται όλο και περισσότερο και γίνονται φτωχότεροι, ενώ οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι. Το μείζον πρόβλημα για μένα είναι η κρίση των αξιών. Αυτές είναι το πιο σημαντικό σε μια κοινωνία, αυτές μπορούν να τη δημιουργήσουν.

Με αυτή την έννοια, ο τίτλος της ταινίας σου είναι ενδεικτικός των ανησυχιών σου για μια χώρα που φαίνεται να έχει χάσει τον προσανατολισμό της σε όλα τα επίπεδα και χρειάζεται επειγόντως να τον ανακαλύψει εκ νέου.

Υπάρχει μια πολύ σημαντική σύνδεση ανάμεσα στις κατευθύνσεις μιας κοινωνίας και τις αξίες της.

Ήταν δύσκολο να σκηνοθετείς το καστ υπό τόσο απαιτητικές συνθήκες; Πώς εξελίχτηκε η συνεργασία σας;

Μπορώ να σου πως ότι, όταν τελειώσαμε τα γυρίσματα, όλοι οι συντελεστές ήταν δυστυχείς, γιατί η ατμόσφαιρα στη διάρκειά τους ήταν πραγματικά εκπληκτική, ήμαστε πολύ καλά προετοιμασμένοι, γι’ αυτό και τελειώναμε γύρω στις 3 με 4 τα ξημερώματα. Όλοι οι ηθοποιοί είναι καλοί φίλοι και τους ξέρω χρόνια. Αφιερώσαμε μήνες στις πρόβες, και στη συνέχεια γυρίσαμε το φιλμ μία φορά ως πρόβα. Στη συνέχεια το παρακολουθήσαμε, και κάναμε πολλές αλλαγές. Οι ηθοποιοί, έτσι, έγιναν συν-σεναριογράφοι, κατά κάποιο τρόπο.

Η συνάντηση της οδηγού ταξί με τον πρώην κομματικό γραφειοκράτη που μετατράπηκε σε νεοφιλελεύθερο εν μια νυκτί είναι για μένα η πιο δυνατή της ταινίας. Συμφωνείς, ή τη θεωρείς ισότιμη με τις υπόλοιπες;

Δεν ξέρω, γιατί είναι δικιά μου ταινία. Σίγουρα, πάντως, το συγκεκριμένο επεισόδιο είναι σημαντικό, γιατί περιγράφει μια πραγματικότητα. Οι άνθρωποι, οι οποίοι πριν το 1989 ήταν οι πιο υψηλόβαθμοι κομμουνιστές και μιλούσαν για τα κομμουνιστικά ιδεώδη, τώρα είναι πάλι στην εξουσία. Δεν μπορώ να πω ότι στη Βουλγαρία υπήρχε κομμουνισμός, υπήρχε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς. Με πολλή λογοκρισία, ασφαλώς, αλλά, ταυτόχρονα, η πραγματικότητα που βιώνουμε μετά από 27 χρόνια μετάβασης δεν είναι καλή.

Ίσως και χειρότερη.

Ακριβώς. Υπάρχει, βεβαίως, περισσότερη ελευθερία, αλλά, την ίδια στιγμή, υπάρχει πολύ περισσότερη φτώχεια. Αυτό που συμβαίνει στους γονείς μας, τους ηλικιωμένους, είναι φρικτό. Πριν από 25 χρόνια το επίπεδο της δημόσια παιδείας ήταν πολύ υψηλό, σήμερα είναι καταστροφή. Το ίδιο με το σύστημα υγείας. Υπάρχει πολλή ανεργία. Το αποτέλεσμα, λοιπόν, είναι φρικτό και δεν υπάρχει φως στην άκρη του τούνελ. Ως σκηνοθέτης μπορώ να κάνω τη δουλειά μου και να πω «ακούστε, δεν μπορούμε να συνεχίσουμε κατ’ αυτόν τον τρόπο». Δεν είμαι πολιτικός.

Θα σκεφτόσουν ποτέ να γίνεις;

 Έχω δεχτεί προτάσεις να γίνω μέλος κομμάτων, αλλά προτιμώ να ξέρω τη θέση μου και να κάνω τις ταινίες μου.

Νομίζεις, επομένως, πως ταινίες όπως η δικιά σου μπορούν να πυροδοτήσουν συζητήσεις ή να υποδείξουν μια καλύτερη κατεύθυνση; Αισιοδοξείς γι’ αυτό, τουλάχιστον;

Ασφαλώς και αισθάνομαι αισιόδοξος, γι’ αυτό κι έκανα την ταινία και προετοιμάζουμε μια δυνατή καμπάνια γι’ αυτή ενόψει της εξόδου της στις βουλγαρικές αίθουσες τον Ιανουάριο, ώστε να έχουμε καλό αριθμό θεατών. Αν θέλουμε να υπάρξει συζήτηση για τα ζητήματα που θέτει, πρέπει να έχουμε θεατές. Ελπίζω, λοιπόν, ότι βήμα βήμα θα προσπαθήσουμε να αλλάξει κάτι.

Πώς αντιμετωπίστηκε η ταινία σου στο Σαράγεβο, όπου το κοινό μπορεί να συνδεθεί καλύτερα με τα ζητήματα που θίγεις, σε σύγκριση με ένα δυτικοευρωπαϊκό, βορειοευρωπαϊκό ή βορειοαμερικανικό κοινό;

Η αντίδραση ήταν εκπληκτική, όπως και στις Κάννες, ενώ το φιλμ έχει ήδη πουληθεί σε 11 περιοχές. Αυτό σημαίνει ότι τα προβλήματα, στα οποία αναφέρεται, δεν είναι μόνο βουλγαρικά κι ότι η ταινία μπορεί να «μιλήσει» σε διεθνές επίπεδο.

Παρά τις δυσκολίες, το βουλγαρικό σινεμά φαίνεται ακόμα και να ανθεί τα τελευταία χρόνια. Είναι μια καλλιτεχνική αντίδραση στην όλη κατάσταση;

Σίγουρα ναι. Αν υπάρχει αντίδραση, αυτό σημαίνει πως είμαστε ακόμα ζωντανοί! Όταν ένα σώμα είναι νεκρό, δεν υπάρχει καμία απολύτως αντίδραση. Είμαι αισιόδοξος, λοιπόν, γι’ αυτό και αυτές τις μέρες έχουμε συναντήσεις στη Σόφια με άλλους σκηνοθέτες σε μια προσπάθεια να αλλάξουμε τον τρόπο λειτουργίας της χρηματοδότησης του βουλγαρικού κινηματογράφου, ώστε να είναι πιο ανοιχτός σε περισσότερα πρότζεκτ, με λιγότερα χρήματα για το καθένα. Για να είμαι ειλικρινής, τα πιο πετυχημένα βουλγαρικά φιλμ των τελευταίων ετών ήταν χαμηλού προϋπολογισμού. Είναι πραγματικά δύσκολο όταν 7 ή 8 πρότζεκτ υποβάλλουν αίτηση για χρηματοδότηση στο Εθνικό Κέντρο Κινηματογράφου να τη λαμβάνουν τα 2 ή τα 3.

Υποθέτω, άρα, ότι δε θα εγκαταλείψεις τη Βουλγαρία σύντομα.

Έκανα ήδη αυτή την επιλογή στις αρχές της δεκαετίας του ’90, όταν μέρος των φίλων μου μετανάστευσε. Αγαπώ αυτή τη χώρα, εδώ βρίσκονται τα 2 παιδιά μου, κι αυτός είναι ένας άλλος λόγος που έκανα αυτή την ταινία. Τα τελευταία 5 χρόνια αναρωτιέμαι τι θα τους συμβεί, πότε θα φύγουν. Είμαι εδώ, λοιπόν, και θα προσπαθήσω να παλέψω για το καλό αυτής της κοινωνίας- και για τα παιδιά μου.

Η ταινία του Στέφαν Κομαντάρεφ Directions προβάλλεται σε αβάν πρεμιέρ στο πλαίσιο του 30ού Πανοράματος Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου την Παρασκευή 27 Οκτωβρίου στις 20:50 στον κινηματογράφο Έλλη, ενώ το προσεχές διάστημα θα κυκλοφορήσει στις αίθουσες από την AMA Films.