Ιμρέ Αζέμ: "το δικαίωμα στην πόλη μπορεί να αποτελέσει τη βάση για την οικοδόμηση της δημοκρατίας από τα κάτω"

Στο τρίτο μέρος του αφιερώματος των Εναντιοδρομιών στην πρόσφατη εξέγερση στην Τουρκία, συνομιλούμε με τον Ιμρέ Αζέμ, σκηνοθέτη του σχεδόν προφητικού ντοκιμαντέρ Οικουμενόπολη: Μια πόλη χωρίς όρια (2011). Διερευνώντας τη σταδιακή μετάλλαξη της Κωνσταντινούπολης σε μια σχεδόν αβίωτη «οικουμενόπολη», ένα προϊόν της εφαρμογής βάναυσων νεοφιλελεύθερων πολιτικών που συνεπάγονται τη διάλυση του αστικού ιστού και τον εκτοπισμό τμημάτων της εργατικής τάξης στα περίχωρα μέσα από την ισοπέδωση ολόκληρων γειτονιών, ο Αζέμ κατορθώνει να τοποθετήσει την εξέγερση στην Τουρκία σε ένα ευρύτερο οικονομικό, περιβαλλοντικό, πολιτικό, κοινωνικό και χωροταξικό πλαίσιο.

Πώς συνέλαβες αρχικά το θέμα του ντοκιμαντέρ σου Οικουμενόπολη: Μια πόλη χωρίς όρια ; Πόσο διάστημα χρειάστηκε για να το γυρίσεις; Συνάντησες κάποιες δυσκολίες στην πορεία;

Δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσεις ότι οι πόλεις είναι αντανάκλαση του κοινωνικού, πολιτικού και οικονομικού συστήματος, εντός του οποίου υπάρχουν. Παρατηρώντας, λοιπόν, την Κωνσταντινούπολη επί πολλά χρόνια, ήθελα να δημιουργήσω μια ταινία που να κριτικάρει το οικονομικό και το πολιτικό σύστημα μέσα από την ιστορία της πόλης και των κατοίκων της. Αν ασκώ κριτική στο σύστημα μέσω αφηρημένων οικονομικών όρων, μπορεί να είναι υπερβολικά βαρετή ή δύσκολη, για να την αντιληφθεί κάποιος. Ασκώντας την, όμως, μέσα από την ιστορία της πόλης, όλα γίνονται πολύ πιο στέρεα. Όλοι όσοι μένουν εδώ ή σε παρόμοιους χώρους, μπορούν να συνδεθούν με αυτή, γιατί όλοι βιώνουμε την επίδρασή της σε καθημερινή βάση.

Αυτή είναι, λοιπόν, η ιδέα πίσω από την «Οικουμενόπολη». Κατά το ένα μέρος, αφορά στον αστικό σχεδιασμό, την επίδραση συγκεκριμένων αστικών πλάνων, στη συμμετοχή και στις κοινωνικές διακρίσεις. Σε ένα άλλο επίπεδο, έχει να κάνει με τον νεοφιλελευθερισμό, με το δικαίωμα στην πόλη, τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αντί για τη σε βάθος ανάλυση ενός θέματος, στην «Οικουμενόπολη» θέλαμε να δείξουμε τη διασύνδεσή τους. Για παράδειγμα, τη σχέση ανάμεσα στην Τρίτη Γέφυρα (σημ. στο Βόσπορο) και του αστικού μετασχηματισμού, ανάμεσα στα κτίρια της ΤΟΚΙ (σημ. Διεύθυνσης Οικιστικής Ανάπτυξης) και τις ξένες επενδύσεις, ανάμεσα στους Ολυμπιακούς Αγώνες και την κατεδάφιση γειτονιών.

Χρειαστήκαμε περίπου δύο χρόνια για τα γυρίσματα και έξι μήνες για το μοντάζ και δε συναντήσαμε κάποιες δυσκολίες καθ’ οδόν (εκτός από οικονομικές δυσκολίες).

Το ντοκιμαντέρ πετυχαίνει, αναδρομικά, να τοποθετήσει την πρόσφατη εξέγερση στην Τουρκία σε ένα ευρύτερο οικονομικό, περιβαλλοντικό, πολιτικό, κοινωνικό και χωροταξικό πλαίσιο. Εκτιμάς ότι αυτή η εξέγερση αποτελεί την έκφραση μιας αντίδρασης στην εφαρμογή μιας νεοφιλελεύθερης ατζέντας που έχει μετατρέψει την Κωνσταντινούπολη σε μια σχεδόν αβίωτη «οικουμενόπολη» ;

Η εξέγερση στην Τουρκία δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή αποκομμένη από τον υπόλοιπο κόσμο. Σήμερα, καταπιεσμένοι άνθρωποι από όλο τον κόσμο αντιδρούν στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές που τους έχουν επιβληθεί από τις τρέχουσες οικονομικές και πολιτικές δομές. Από την Ελλάδα στον Λίβανο, από τη Βραζιλία στην Αίγυπτο, από την  Ισπανία στην Η.Π.Α., οι άνθρωποι αντιστέκονται στις πολιτικές που συνδέονται ευθέως με το νεοφιλελεύθερο οικονομικό μοντέλο. Ο ίδιος ο νεοφιλελευθερισμός είναι μια κρίση του καπιταλισμού.  Έτσι, στην ουσία, δε θα ήταν λάθος να αποκαλέσουμε την εξέγερση αντικαπιταλιστική. Ο κόσμος αλλάζει.

Όπως είπα, η πόλη είναι ένας πολύ καλός καθρέφτης, όπου μπορούμε να δούμε την αντανάκλαση αυτών των νεοφιλελεύθερων πολιτικών, συνεπώς δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η εξέγερση προήλθε από ένα πάρκο. Ο συμβολισμός, βέβαια, είναι πολύ ισχυρός, γιατί το Πάρκο Γκεζί είναι ένας σπάνιος δημόσιος χώρος στην «καρδιά» της Κωνσταντινούπολης. Βρίσκεται δίπλα στην πλατεία Ταξίμ, με όλο το ιδιαίτερο νόημά της για το εργατικό κίνημα, οι πρωτομαγιάτικες διαδηλώσεις του οποίου είχαν απαγορευτεί επί 32 χρόνια, έπειτα από μια σφαγή, όπου είχαν σκοτωθεί περισσότεροι από 40 άνθρωποι, την 1^η Μάη 1977.

Η εφαρμογή νεοφιλελεύθερων πολιτικών σε αστική κλίμακα αγγίζει, βεβαίως, τις ζωές όλων των πολιτών πολύ άμεσα. Η ισοπέδωση ολόκληρων γειτονιών, η απώλεια δημόσιων χώρων, η ιδιωτικοποίηση σημαντικών ιστορικών κτιρίων, η απώλεια νοσοκομείων στο κέντρο της πόλης, ο υπερβολικός αριθμός μποτιλιαρισμένων λεωφόρων και η έλλειψη ενός αξιοπρεπούς συστήματος δημόσιων μεταφορών, η απώλεια φυσικών περιοχών που συνιστούν τα υποστηρικτικά συστήματα της ζωής στην πόλη, όπως τα δάση στα βόρεια (σημ. της Κωνσταντινούπολης) και τα αποθέματα νερού, έρχονται πρώτα στο μυαλό.

Αυτά, όμως, δεν αρκούν για να εξηγήσουν την εξέγερση από μόνη της. Οι συνέπειες των νεοφιλελεύθερων πολιτικών σε άλλους τομείς των ζωών μας πιστεύω ότι έπαιξαν έναν εξίσου σημαντικό ρόλο. Για παράδειγμα, οι ιδιωτικοποιήσεις στον τομείς της υγείας, της εκπαίδευσης, των δημόσιων υπηρεσιών κ.λπ., πάνω από 2.500 καινούρια υδροηλεκτρικά φράγματα που κλέβουν το νερό από τους χωρικούς, ο πλήρης έλεγχος της δικαστικής εξουσίας που έχει ως αποτέλεσμα πολλά δικαστικά «κυνήγια μαγισσών» εναντίον πολιτικά διαφωνούντων, η έγκριση αντι-κοσμικών και συντηρητικών νόμων που αφορούν στον τρόπο ζωής, όπως η απαγόρευση των εκτρώσεων και του αλκοόλ, και η ονοματοδοσία της 3^ης Γέφυρας από το όνομα ενός σουλτάνου που είναι γνωστός για τη σφαγή των Αλεβιτών.  

Και ο κατάλογος συνεχίζεται, αλλά θα σταματήσω, γιατί όσο σημαντικές είναι αυτές οι πολιτικές, άλλο τόσο είναι και ο τρόπος, με τον οποίο η κυβέρνηση του AKP (σημ. του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης) επέμεινε να τις εφαρμόσει: όχι μέσω της πειθούς ή της διαπραγμάτευσης, αλλά μέσω της επιβολής και δια της βίας.

Έτσι, ναι, είναι αλήθεια ότι η σπίθα της εξέγερσης προήλθε από ένα νεοφιλελεύθερες αστικές πολιτικές (τα σχέδια για ένα εμπορικό κέντρο σε ένα όμορφο πάρκο στην «καρδιά» της Κωνσταντινούπολης), αλλά δυνητικά θα μπορούσε να έχει προκύψει  από αλλού. Στη Βραζιλία, η σπίθα ήταν το προϊόν μιας αύξησης 10% στην τιμή του εισιτηρίου των δημόσιων λεωφορείων.

Πιστεύεις ότι ο αγώνας για μια βιώσιμη πόλη μπορεί να εξελιχθεί στο κεντρικό διακύβευμα υπαρκτών ή μελλοντικών πολιτικών κινημάτων;

Ασφαλώς και το πιστεύω. Το δικαίωμα στην πόλη μπορεί να αποτελέσει τη βάση για την οικοδόμηση της δημοκρατίας από τα κάτω. Η αντίσταση στο Πάρκο Γκεζί έδειξε ότι οι άνθρωποι έχουν μπουχτίσει με τα τρέχοντα μοντέλα της πλειοψηφικής και της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, που είναι γεμάτα αδικία, ανισότητα, διαφθορά και ψέματα. Αντί για αυτά, πρέπει να χτίσουμε μια δημοκρατία βασισμένη στα δικαιώματα, στα πλαίσια της οποίας οι πολίτες είναι διαρκείς συμμέτοχοι στη δημοκρατική διαδικασία, αντί να εκλέγουν έναν εκπρόσωπο κάθε 5 χρόνια που θα παίρνει τις αποφάσεις γι’ αυτούς. Μια δημοκρατία που θα καθιστά τους εκλεγμένους  αξιωματούχους υπόλογους. Δεν αποτελεί έκπληξη ότι η αντίσταση στο Πάρκο Γκεζί έχει πλέον εξελιχθεί σε συνελεύσεις γειτονιάς, όπου οι άνθρωποι συζητούν πώς θα οργανωθούν και πώς θα επηρεάσουν τις αποφάσεις σε τοπικό επίπεδο.

Δεν έχουν περάσει ούτε δυο μήνες από τότε που στήσαμε τα πρώτες σκηνές στο Πάρκο Γκεζί, για να σταματήσουμε τους εκσκαφείς, οπότε δε θα ήταν ρεαλιστικό να περιμένουμε την ανάδυση ενός στιβαρού πολιτικού κινήματος αυτή τη στιγμή. Αν αναδυθεί, σίγουρα θα είναι πρόωρο. Μονάχα μέσω του αγώνα για μια βιώσιμη πόλη, για το δικαίωμα στην ιατρική μέριμνα, την εκπαίδευση, μια σταθερή δουλειά, ένα υγιές περιβάλλον, και άλλα δημοκρατικά και κοινωνικά δικαιώματα, μπορούμε να χτίσουμε ένα πραγματικά δημοκρατικό σύστημα. Κι αυτό θα χρειαστεί χρόνο.

Πώς βίωσες προσωπικά το κύμα διαδηλώσεων που συγκλόνισαν την Τουρκία επί βδομάδες;

Ήταν μια πραγματικά συλλογική εμπειρία, γι’ αυτό και θα προτιμούσα να μη μιλήσω για την προσωπική μου εμπειρία.

Έχεις σκεφτεί να επεξεργαστείς μια συνέχεια του ντοκιμαντέρ, λαμβάνοντας υπόψη τα πρόσφατα γεγονότα;

Όχι, δεν υπάρχει λόγος. Δημιουργήσαμε την «Οικουμενόπολη» για να προκαλέσουμε κάποια αλλαγή, κι αυτό έχει συμβεί. Συνεργαζόμαστε, όμως, δεκάδες κινηματογραφιστές, για να δημιουργήσουμε ένα συλλογικό ντοκιμαντέρ για την αντίσταση στο Πάρκο Γκεζί.

Περισσότερες πληροφορίες για το ντοκιμαντέρ μπορείτε να αναζητήσετε στο site: http://www.ekumenopolis.net . Η ταινία διατίθεται σε DVD και στο youtube με αγγλικούς υπότιτλους.

Σεΐτ Αλντογάν: "η βασική αιτία της εξέγερσης των λαών της Τουρκίας είναι το βάθεμα των κοινωνικών ανισοτήτων"

Στα πλαίσια του αφιερώματος των Εναντιοδρομιών στην πρόσφατη εξέγερση στην Τουρκία, συζητάμε με τον Τούρκο δημοσιογράφο Σεΐτ Αλντογάν, ανταποκριτή στην Ελλάδα της καθημερινής εφημερίδας Evrensel και συνεργάτη του τηλεοπτικού σταθμού Hayat.

Πού οφείλονται οι πρόσφατες ταραχές, η εξέγερση, αν προτιμάς, στην Τουρκία; Ήταν κάτι αναμενόμενο;

Η βασική αιτία της εξέγερσης των λαών της Τουρκίας είναι το βάθεμα των κοινωνικών ανισοτήτων και η διάψευση όλων των προσδοκιών των λαϊκών μαζών από τις προεκλογικές υποσχέσεις της κυβέρνησης Ερντογάν. Το κυβερνητικό κόμμα υπέκλεψε την ψήφο, ερχόμενο στην εξουσία με αντιιμπεριαλιστικά συνθήματα παρουσιαζόμενο σαν κόμμα που έχει αντίθεση με το πολιτικοοικονομικό κατεστημένο της Τουρκίας. Στην πορεία αποδείχτηκε ότι το Κόμμα Ανάπτυξης και Δικαιοσύνης προσχώρησε στις επιταγές των ντόπιων και ξένων καπιταλιστών. Για να σχηματιστεί μια εικόνα για το βιοτικό επίπεδο του λαού, αρκεί να αναφέρουμε ότι ο μισθός ενός μέσου εργαζόμενου στην  Τουρκία είναι 350 Ευρώ το μήνα, ενώ στο φτωχότερο 20% των πολιτών της Τουρκίας αντιστοιχεί μόλις το 5.6% του παραγόμενου ΑΕΠ της χώρας, την ίδια στιγμή που το πλουσιότερο 20% των πολιτών στην Τουρκία απολαμβάνει σχεδόν το 50% του παραγόμενου εισοδήματος. Χαρακτηριστικό το παράδειγμα ότι για την αγορά ενός κιλού κρέατος απαιτούνται περίπου 30 λίρες, όταν το μεροκάματο ενός εργάτη κυμαίνεται στα ίδια επίπεδα. Πέρα από αυτό, η φασιστικοποίηση και η καταπίεση της κοινωνίας εντείνονται- οι φυλακές έχουν γεμίσει με πολιτικούς κρατούμενους- κάτι που έχει ως αποτέλεσμα τη μαζική λαϊκή δυσαρέσκεια.

Η μαζικότητα και ο δυναμισμός των λαϊκών κινητοποιήσεων είναι γεγονός ότι αιφνιδίασε ακόμα και τα πρωτοπόρα ταξικά τμήματα της τουρκικής κοινωνίας.

Ποιο είναι το προφίλ των διαδηλωτών και ποια η σχέση τους με τα παραδοσιακά πολιτικά κόμματα;

Βασικά στην Τουρκία υπήρξε ένα αυθόρμητο λαϊκό ξέσπασμα με κύριο μοχλό τη νεολαία, τη σπουδάζουσα και τη νέα εργατική βάρδια, η οποία πλαισιώθηκε ακόμα από μικροαστικά λαϊκά στρώματα που βλέπουν καθημερινά το επίπεδο της ζωής τους να συρρικνώνεται. Σε καμία περίπτωση δε θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι τα πολιτικά κόμματα μπορούσαν να καθοδηγήσουν και να προσανατολίσουν στις δικές τους σκοπιμότητες τις λαϊκές αντιδράσεις. Φυσικά υπήρξαν και ατελέσφορες πολιτικές παρεμβάσεις να δώσουν το δικό τους στίγμα στις κινητοποιήσεις. Επίσης δεν ήταν ουσιαστικός ο ρόλος στις κινητοποιήσεις των οργανωμένων συνδικάτων. Κύρια αυτές πυροδοτήθηκαν από το λαϊκό ξεσηκωμό σε φτωχές και λαϊκές περιοχές.

Πόση απήχηση έχει στη νεολαία η αντικαπιταλιστική/ επαναστατική Αριστερά και ο αναρχικός χώρος;

Στα πανεπιστήμια, αλλά και στους τόπους δουλειάς, υπάρχουν μια σειρά οργανώσεις της κομμουνιστικής και αντικαπιταλιστικής Αριστεράς που έχουν έντονη παρουσία. Υπάρχουν, επίσης, διάφορες αναρχικές συλλογικότητες, χωρίς όμως να διακρίνονται για τη μαζικότητά τους και την παρέμβαση στο πολιτικό και το κοινωνικό γίγνεσθαι της Τουρκίας. Αν και όλος ο χώρος της κοινοβουλευτικής και εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς δε συσπειρώνει μαζικά τα καταπιεσμένα λαϊκά στρώματα, εν τούτοις διακρίνεται για το δυναμισμό του σε κάθε λαϊκή διεκδίκηση.

Τα καθεστωτικά Μ.Μ.Ε. υπήρξαν σιωπηλά, τουλάχιστον τις πρώτες μέρες. Τα social media, αντίθετα, κυρίως το facebook και το twitter, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις. Πώς εκτιμάς τη σημασία τους;

Τα καθεστωτικά Μ.Μ.Ε., ενώ αρχικά προσπάθησαν να υποτιμήσουν τα γεγονότα- είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ η Κωνσταντινούπολη φλεγόταν, το μεγάλο τηλεοπτικό κανάλι CNN Τουρκίας έδειχνε ντοκιμαντέρ με πιγκουίνους και τα παντουρκικής εμβέλειας κανάλια συνταγές μαγειρικής- αργότερα, όμως, και αφού δεν μπορούσαν να αποσιωπούν τη λαϊκή εξέγερση, προσπάθησαν να τη συκοφαντήσουν και να την προβοκάρουν κάνοντας αναφορές σε «ξένο δάκτυλο», «ντόπιους τρομοκράτες» και παράνομες οργανώσεις. Από την πλευρά του, το τηλεοπτικό κανάλι «Hayat» στάθηκε από την πρώτη στιγμή στο πλευρό των εξεγερμένων πολιτών, αντιμετωπίζοντας τον κίνδυνο να φιμωθεί, μετά από κυβερνητική προσπάθεια. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κυρίως το facebook και το twitter, αποτέλεσαν μέσο συντονισμού και πληροφόρησης των διαδηλωτών, γι’ αυτό και οι χρήστες τους αντιμετώπισαν ποινικές διώξεις από το καθεστώς.

Πιστεύεις ότι επηρεάζεται η επίλυση του Κουρδικού ζητήματος ή η είσοδος της Τουρκίας στην Ε.Ε., εξαιτίας των γεγονότων των τελευταίων εβδομάδων;

O ρόλος που έχει ανατεθεί από Αμερική και Ε.Ε. στην κυβέρνηση της Άγκυρας είναι του χωροφύλακα της Μέσης Ανατολής και της ευρύτερης περιοχής. Σε καμία περίπτωση δε θα επιθυμούσαν να υπάρξει πολιτική αστάθεια στην Τουρκία και αυτό το είδαμε και από τις αντιδράσεις τους στις τεράστιες λαϊκές κινητοποιήσεις, και από το όργιο καταστολής που είχε εξαπολύσει η κυβέρνηση Ερντογάν. Οι όποιες αντιδράσεις υπήρξαν εντελώς προσχηματικές και, στην τελική, στήριξαν την κυβέρνηση. Σίγουρα θα μπορούσαν οι διαδηλώσεις να αξιοποιηθούν ως μέσο πίεσης στην κυβέρνηση της Άγκυρας για να παραχωρήσει στοιχειώδη δημοκρατικά δικαιώματα στον κουρδικό πληθυσμό. Όμως η τακτική διαπραγμάτευσης με το κράτος που ακολουθεί το PKK στέρησε αυτή τη δυνατότητα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι μεγάλο μέρος του οργανωμένου κουρδικού κινήματος κράτησε διακριτική στάση μπροστά στις λαϊκές κινητοποιήσεις.

Με δεδομένη τη διχαστική, εμφυλιοπολεμική ρητορική του πρωθυπουργού Ερντογάν, ποια νομίζεις ότι θα είναι η εξέλιξη από εδώ και πέρα; Είναι η τουρκική κοινωνία τόσο πολωμένη όσο εμφανίζεται;

Θα ήταν λάθος να μην αναγνωρίζαμε ότι το κόμμα του Ερντογάν έχει λαϊκή βάση και ότι δεν επηρεάζει σημαντικά τμήματα του πληθυσμού, άσχετα με τους κλυδωνισμούς που αντιμετώπισε, μετά τα τελευταία γεγονότα. Το ότι κατέφυγε στη δημαγωγία, στο ψέμα- φτάνοντας στο σημείο να κατασκευάζει γεγονότα, όπως π.χ. ότι διαδηλωτές υπό την επήρεια αλκοόλ μπήκαν με τα παπούτσια τους σε τζαμιά, ότι οι διαδηλωτές επιδιώκουν το διαμελισμό της Τουρκίας κ.λπ.- δείχνει τη δεινή θέση, στην οποία έχουν βρεθεί αυτός και η κυβέρνησή του. Σε αυτή την κατεύθυνση πρέπει να δούμε και το γεγονός ότι η κυβέρνηση χρησιμοποίησε τις παραστρατιωτικές-φασιστικές οργανώσεις για να αντιμετωπίσει τη λαϊκή εξέγερση.

Η κοινωνία δεν είναι πολωμένη, όπως τεχνητά προσπαθεί να την παρουσιάσει το κράτος. Υπάρχουν, φυσικά, ενδοαστικοί ανταγωνισμοί ανάμεσα στο πολιτικό προσωπικό των αστικών κομμάτων, κάτι, όμως, που αφήνει αδιάφορες τις μάζες.

Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει αν θα υπάρξει και τι μορφή θα έχει ένα καινούριο λαϊκό ξέσπασμα. Σε κάθε περίπτωση, όμως, θα είναι αυθόρμητο, αφού δεν υπάρχει οργανωμένη μαζική δύναμη που να είναι σε θέση να καθοδηγήσει σε ταξική κατεύθυνση μια λαϊκή εξέγερση.

Ο Ερντογάν είχε, επίσης, δηλώσει ότι «δεν καταλαβαίνει τι δουλειά έχουν τόσοι ξένοι στις διαδηλώσεις». Προφανώς δεν μπορεί να κατανοήσει την έννοια της διεθνιστικής αλληλεγγύης. Οι Τούρκοι διαδηλωτές την αντιλήφθηκαν, την εκτίμησαν;

Κι αυτή ήταν μια μεθόδευση της κυβέρνησης να προβοκάρει της λαϊκές αντιδράσεις. Στα πλαίσια του αποπροσανατολισμού χρησιμοποίησε κι αυτή την τακτική. Υπήρξε μεγάλη διεθνής αλληλεγγύη που μεταφράστηκε σε διαδηλώσεις σε πολλές πρωτεύουσες ευρωπαϊκών κρατών και όχι μόνο.