Ρούμενα Μπουζάροφσκα: «Δεν μπορείς να έχεις φεμινισμό χωρίς να εμπλέκονται άντρες»

 

Ρούμενα Μπουζάροφσκα (Φωτογραφία: Γιάννης Κοντός)

Δεινή «ανατόμος» της βορειομακεδονικής κοινωνίας, ταλαντούχα συγγραφέας και μαχητική φεμινίστρια, η Ρούμενα Μπουζάροφσκα είναι και μια εξαιρετική συνομιλήτρια.

Συναντηθήκαμε στο πλαίσιο της 19^ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης. Στα ελληνικά κυκλοφορούν δύο συλλογές διηγημάτων της: Ο άντρας μου και Δεν πάω πουθενά.

Για μια συλλογή διηγημάτων τόσο βαθιά ριζωμένη στη γυναικεία/φεμινιστική εμπειρία, το βρίσκω άβολο και ταυτόχρονα συναρπαστικό που τιτλοφορείται Ο άντρας μου. Γιατί συμβαίνει αυτό;

Είναι ένας πολύ καλός τίτλος, νομίζω. Είναι πολύ της καθομιλουμένης. Τον ακούς σε κάθε γλώσσα. Мојот маж, My husband, Ο άντρας μου...

Έχει να κάνει και με τη δομή ολόκληρου του βιβλίου. Όλοι οι αφηγητές των ιστοριών είναι γυναίκες που μιλούν από τη δική τους οπτική γωνία - φαινομενικά για τους συζύγους τους, αλλά στην πραγματικότητα για τις ίδιες.

Υπάρχει επίσης ειρωνεία πίσω από αυτό, επειδή δεν ξέρουν πώς να αυτοπροσδιορίζονται πέρα από την ιδιότητά τους ως παντρεμένων και ότι έχουν σύζυγο.

Θέλησες, λοιπόν, να μεταφέρεις τι σημαίνει -και πώς βιώνεται- το να είσαι παντρεμένη ως γυναίκα.

Αν μια γυναίκα είναι υποψήφια για ένα πολιτικό αξίωμα, το πρώτο που λέει είναι: «Είμαι μητέρα και σύζυγος».

Λες κι αυτό είναι το καθοριστικό χαρακτηριστικό της.

Σε ένα πατριαρχικό πλαίσιο είναι. Οι γυναίκες προσδιορίζονται από το αν έχουν σύζυγο -και ποιος είναι αυτός ο σύζυγος από επαγγελματικής άποψης- ή παιδιά.

Έτσι, το status τους ανεβαίνει αν παντρευτούν και μειώνεται αν δεν το κάνουν. Δεν καθορίζονται από το ποιες είναι οι ίδιες.

Επιπλέον, σε ορισμένες σλαβικές γλώσσες οι καταλήξεις -ova, -ska ή -ovska υποδηλώνουν το ανήκειν σε κάποιον: στην περίπτωση αυτή η γυναίκα ανήκει στον πατέρα και μετά στον σύζυγο.

Γιατί ο πρώτος σύζυγος στις ιστορίες σου ήταν ποιητής;

Ξεκίνησα με αυτή την ιστορία γιατί είναι πολύ πομπώδης. Επίσης, την έγραψα πρώτη, σε περίπου μία ώρα.

Εκείνη την εποχή έπρεπε να διαβάζω τόση πολλή ποίηση που ήταν κακή και δεν μπορούσα να το πω μεγαλοφώνως επειδή οι άντρες προσβάλλονται εύκολα και κατά συνέπεια γίνονται κακοποιητικοί, οπότε εξέφρασα τον θυμό μου μέσω ενός βιβλίου.

Γενικά, είναι πολύ σημαντικό πώς οργανώνεις το βιβλίο σου, και αυτό είναι καλά δομημένο. Προσπάθησα να εναλλάσσω μια αστεία και μια τραγική ιστορία για να μην απογοητευτεί ο αναγνώστης.

Ωστόσο, δε μου αρέσουν ορισμένες από τις ιστορίες που περιλαμβάνονται στο Ο άντρας μου αυτή τη στιγμή, νομίζω πως είναι πιο αδύναμες.

Διατηρείς κριτική στάση απέναντι στη λογοτεχνική παραγωγή σου.

Φυσικά. Ειδικά αν ένα βιβλίο μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες.  

Η αγαπημένη μου ιστορία είναι Η Λίλι. Σε στοιχειώνει.

Πριν γράψω, δημιουργώ τη δομή της ιστορίας. Η διδασκαλία και η ανάλυση της λογοτεχνίας -Carver, Salinger, Flannery O’ Connor, Fitzgerald- με βοηθά επίσης στη διαδικασία της συγγραφής.

Οι περισσότερες ιστορίες μου προέρχονται από κάτι που ακούω, διαβάζω, βιώνω ή για το οποίο μιλάω με κάποιον και μετά το μεταμορφώνω σε ένα λογοτεχνικό συγκείμενο. Χρειάζεται πολλά συστατικά. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο, είναι σαν να μαγειρεύεις!

Πολλοί συγγραφείς -συνήθως άντρες- θεωρούν τις εμπειρίες τους μοναδικές και, ως εκ τούτου, άξιες μυθοπλασίας. Δεν ισχύει κάτι τέτοιο απαραίτητα, και βρίσκω αυτή τη στάση ναρκισσιστική.

Αυτός ο ναρκισσισμός είναι πολύ συνηθισμένος στη λογοτεχνία καθώς και στην ποίηση, γεγονός το οποίο κριτικάρω στο βιβλίο.

Πώς σε αντιμετώπισαν όταν ξεκίνησες ως συγγραφέας, που μάλιστα έθιγε ζητήματα φύλου; Δεν αναφέρομαι απαραίτητα μόνο στους κριτικούς, αλλά και στο ευρύ κοινό.

Δύο ακόμη βιβλία μου είχαν εκδοθεί πριν από το Ο άντρας μου, οπότε το κοινό με γνώριζε ήδη. Στην προηγούμενη δουλειά μου καταπιάστηκα και με ζητήματα πατριαρχίας, αλλά όχι τόσο βίαια. Πάντα βίωνα μια πολύ καλή υποδοχή.

Περιστασιακά, όντως έχω δεχτεί κάποια κριτική επειδή ήμουν μια νεαρή γυναίκα συγγραφέας. Τις προάλλες, εδώ στη Θεσσαλονίκη, κάποια μου είπε ότι ήμουν πολύ χαριτωμένη, σαν να ήμουν νήπιο.

Αυτό μάλλον οφείλεται και στο γεγονός πως κατάγομαι από μια μικρή, φτωχή χώρα. Με εξωτικοποιούν.

Η εξωτικοποίηση των Βαλκάνιων -και όχι μόνο- συγγραφέων και γενικότερα των ανθρώπων, του έργου τους, της ιστορίας τους, των συνηθειών τους είναι βασικό ζήτημα.

Θεωρούμαστε τα «άτακτα», προβληματικά, μη προσαρμοστικά «παιδιά» στο ευρωπαϊκό πλαίσιο;

Για μένα η εξωτικοποίηση σχετίζεται πάντα με τον πόλεμο και με το γεγονός ότι είμαι γυναίκα από τα Βαλκάνια - σαν ένα εξωτικό ζώο. Αλλά δεν αφορά μόνο εμένα.

Ο Istros Books εξέδωσε μια ανθολογία από σύγχρονες Σέρβες και Μαυροβούνιες συγγραφείς με τον τίτλο Βalkan bombshells.

Στο εξώφυλλο του βιβλίου υπήρχε μια καμπυλόγραμμη φιγούρα γυναίκας που έμοιαζε με στιλιζαρισμένη σεξοβόμβα. Ήταν τόσο μισογυνικό και μειωτικό!

Ήταν αρκετά συγκαταβατικοί σχετικά με αυτό που έκαναν στην απάντησή τους. Αλλά καταδεικνύει πώς μας βλέπουν στη Δύση.

Ωστόσο, ακόμη και άνθρωποι από την πρώην Γιουγκοσλαβία συμμερίζονται αυτές τις μειωτικές ιδέες. Για να σου δώσω ένα παράδειγμα, μια θεατρική εκδοχή του Ο άντρας μου ανέβηκε πρόσφατα στο Ζάγκρεμπ της Κροατίας.

Όταν έφτασα, υπήρχε μια μεγάλη αφίσα του Μεγάλου Αλεξάνδρου στον διάδρομο! (Γέλια).

Για μένα, αυτό ήταν πρόκληση: σήμαινε ότι με παρεξηγούν ως δεξιά εθνικίστρια όταν είμαι ακτιβίστρια εναντίον του εθνικισμού. Αυτός ο συνειρμός είναι αηδιαστικός.

Όταν τελείωσε η παράσταση, προς τιμήν μου σέρβιραν φασόλια και κεμπάπ, ένα παραδοσιακό πιάτο. Είναι σαν να σερβίρεις μπουρίτο προς τιμήν ενός σύγχρονου Μεξικανού συγγραφέα.

Ο λογοτεχνικός κόσμος, οι αναγνώστες, από την άλλη, κατανοούν τις έννοιες και τα βιβλία μου έχουν καλή υποδοχή. Δεν είχα ποτέ προβλήματα με τους αναγνώστες ή τους εκδοτικούς οίκους.

Το άλλο ζήτημα είναι πώς βιβλία από την ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων φτάνουν το κοινό τους, δεδομένης της έλλειψης κατάλληλης χρηματοδότησης, εκπαιδευμένων μεταφραστών και -ίσως- επαρκούς ενδιαφέροντος.

Μερικές φορές όλα είναι θέμα τύχης. Πρέπει να σταθείς τυχερός.

Μερικές φορές ένας συγγραφέας δεν μπορεί να ταξιδέψει λόγω αναπηρίας ή δεν είναι τόσο επικοινωνιακός όσο εγώ. Προσωπικά, ταξίδεψα σε φεστιβάλ και συμμετείχα σε residencies. Eίναι σημαντικό να μπορείς να παρουσιάσεις τη δουλειά σου εκεί έξω.

Πώς ένας συγγραφέας ξεπερνά αυτά τα εμπόδια με πιο δομικό τρόπο, κατά τη γνώμη σου;

Ίσως η πανδημία μάς έδειξε ότι μπορούμε να κάνουμε πράγματα διαδικτυακά και η δουλειά μας μπορεί να παρουσιαστεί με διαφορετικό τρόπο.

Οι υπόλοιποι παράγοντες που ανέφερες -η χρηματοδότηση, οι μεταφραστές- είναι συστημικού χαρακτήρα και μπορούν να δουλευτούν.

Ωστόσο, δε νομίζω ότι οι Η.Π.Α., για παράδειγμα, ενδιαφέρονται τόσο για την ξένη λογοτεχνία. Πώς τις κάνεις να ενδιαφερθούν; Ίσως αν γίνει άλλος πόλεμος. (Γέλιο).

Το να αναγνωρίζεσαι γι’ αυτό που πραγματικά είσαι και όχι ως ένας εξωτικοποιημένος/θυματοποιημένος «άλλος» - πώς το πετυχαίνεις αυτό;

Μετέφρασα το τελευταίο μου βιβλίο στα αγγλικά. Ουσιαστικά, έπρεπε να γράψω τα πάντα σε δύο γλώσσες και μετά να επιστρέψω στο αρχικό κείμενο γιατί, όταν μεταφράζεις, αναγνωρίζεις τα προβλήματα του αρχικού κειμένου.

Αυτή είναι στην πραγματικότητα η δουλειά ενός επιμελητή, αλλά δεν έχουμε τέτοια κουλτούρα. Απαιτεί χρήματα. Ακόμη και οι Η.Π.Α. δεν έχουν επιμελητές αυτή τη στιγμή στους εκδοτικούς οίκους. Πρέπει να τους πληρώσεις ιδιωτικά.

Η προαναφερθείσα διαδικασία, ωστόσο, δεν ισχύει μόνο για τη συγγραφή και τη μετάφραση.

Κάθε περιθωριοποιημένη ομάδα/κοινότητα πρέπει να κάνει πολύ περισσότερη δουλειά σε κάθε πτυχή της ζωής της για να προχωρήσει.

Αυτή η διαδικασία μας κάνει, όμως, πιο δυνατούς ανθρώπους. Και μόλις πετύχεις τον στόχο σου, αναγνωρίζεσαι ως αυτό που είσαι - συγγραφέας, σε αυτήν την περίπτωση.

Έχοντας ρίζες τόσο στη Βόρεια Μακεδονία όσο και στην Ελλάδα, αισθάνεσαι σαν στο σπίτι σου και στις δύο χώρες ή πρέπει ακόμα να είσαι προσεκτική ως προς το πώς διατυπώνεις τις απόψεις/σκέψεις σου σχετικά με μια σειρά ζητημάτων;

Νομίζω ότι γνωρίζω την πρώην Γιουγκοσλαβία και μιλάω αρκετά καλά την πρώην επίσημη γλώσσα. Καταλαβαίνω λοιπόν τι λένε όλοι και κατανοώ το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο.

Ωστόσο, δεν έχω ζήσει ποτέ στην Ελλάδα, ούτε και η μητέρα μου -που είναι Ελληνίδα- έχει ζήσει εδώ.

Η θεία μου το έκανε, αλλά έφυγε, καθώς δεν περνούσε καλά στη χώρα. Υπήρχε μεγάλη προκατάληψη εναντίον της λόγω της κληρονομιάς της. Ήταν περιθωριοποιημένη.

Έχω μια ισχυρή σχέση με την Ελλάδα μέσω της οικογένειάς μου και του παρελθόντος, αλλά δεν ξέρω καλά τη γλώσσα. Πρέπει να τη μάθω, το δουλεύω.

Δε νιώθω άνετα να λέω μεγαλοφώνως πράγματα μπροστά στα Μ.Μ.Ε. εδώ γιατί δε γνωρίζω το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο.

Γι' αυτό και χάρηκα τόσο πολύ όταν υπογράφηκε το συμβόλαιο με τις Εκδόσεις Gutenberg, θα μεταφράζονταν τα βιβλία μου και θα μπορούσα να ταξιδέψω στην Ελλάδα και να μιλήσω ελεύθερα με τον κόσμο.

Δε θα χρειαζόταν πια να ντρέπομαι γιατί δεν μιλάω καλά ελληνικά. Δεν το κάνω γιατί η οικογένειά μου δεν μπορούσε να επιστρέψει στην Ελλάδα.

Όταν είμαι σπίτι, μπορώ να αναγνωρίσω ένα άτομο από το πώς μιλάει. Στην Ελλάδα, δεν έχω ιδέα τι αξίες έχουν οι άνθρωποι - και μου αρέσει κάπως αυτό! Ωστόσο, θέλω να μάθω περισσότερα για τη χώρα.

Έχει υποχωρήσει ο μισογυνισμός στη Βόρεια Μακεδονία τα τελευταία χρόνια;

Ναι, έτσι νομιζω. Οι νεαρές γυναίκες είναι πολύ πιο μορφωμένες, ευαισθητοποιημένες και συνειδητοποιημένες για το τι συμβαίνει. Είμαι πολύ χαρούμενη με το φεμινιστικό κίνημα στη Βόρεια Μακεδονία.

Yπάρχουν, πάντως, και αντιδράσεις.

Και -θα πρόσθετα- μια κάποια υποκρισία, όταν φεμινιστικές απόψεις, ο φεμινιστικός λόγος ή φεμινιστικές πρακτικές αρθρώνονται/εφαρμόζονται από κατά τα άλλα δεξιά άτομα, ομάδες - ακόμα και κυβερνήσεις.

Κακοποιούν τον φεμινισμό σαν να ήταν μόδα. Σκέφτονται, «Eίναι “in”, “hip” ή “cool”, οπότε θα χρησιμοποιήσουμε αυτές τις λέξεις χωρίς να τις εννοούμε». Λένε, «Αυτή είναι μια φεμινιστική ταινία» μόνο και μόνο για να λάβουν χρηματοδότηση.

Ο φεμινισμός, πάντως, έχει γίνει mainstream. Ακόμη και η ύπαρξή μου ως συγγραφέα -ανάμεσα σε άλλες γυναίκες συναδέλφους- βεβαιώνει ότι τα πράγματα αλλάζουν.

Ωστόσο, δεν μπορούμε να περιμένουμε πως όλα θα αλλάξουν από τη μια μέρα στην άλλη, αλλά είμαστε σε καλό δρόμο.

Όταν ήμουν είκοσι, δεν καταλάβαινα καν ότι είχα δικαιώματα ή πώς να αντιμετωπίσω την παρενόχληση ή ότι μπορούσα απλώς να πω σε έναν άντρα να σταματήσει να με χαϊδεύει ή να με αγγίζει.

Ένιωθα ντροπή για την παρενόχληση. Αλλά οι νεαρές γυναίκες στις μέρες μας ξέρουν πώς να την αντιμετωπίσουν.

Ας ελπίσουμε ότι θα υπάρξουν πιο απτά αποτελέσματα προς αυτή την κατεύθυνση στο εγγύς μέλλον.

Οι άντρες πρέπει να χειραφετηθούν στη συνέχεια. Και οι άντρες θα χρειαστεί να αρχίσουν να χειραφετούν άλλους άντρες. Δεν μπορείς να έχεις φεμινισμό χωρίς να εμπλέκονται άντρες.

Η συνέντευξη με την συγγραφέα πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της 19^ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης (4-7 Μαΐου 2023). Ευχαριστώ τις Εκδόσεις Gutenberg για τη φιλοξενία της στο περίπτερό τους.

Οι συλλογές διηγημάτων της Ρούμενα Μπουζάροφσκα Ο άντρας μου και Δεν πάω πουθενά κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Gutenberg σε μετάφραση της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου.